Крытыкі спрачаюцца, а чытачы шукаюць фантастыку на паліцах кнігарняў і бібліятэк. Відаць, гэта і ёсць адказ на пытанне, састарэла фантастыка ці не. Феномен жанру (просяць пачытаць «што-не- будзь з фантастыкі» — не кажуць жа «што-небудзь з «вясковай» прозы»!) вельмі паказальны.

Апірышча фантастыкі — жыватворныя навуковыя ідэі, якія даюць ёй магчымасць ісці паперадзе свайго часу, паступова пераходзіць у рэчаіснасць... і зноў ісці наперад. Адчуванне цуду — асаблівая здольнасць чалавечага розуму, і яе развіццё — важкая ўмова пра- грэсу цывілізацыі. Безагаворачнае прыняцце таго, што ўяўляе сабою наш сусвет сёння, ці ж не параджае застою? Сэнс чалавечага існаван- ня — гэта рух наперад, пазнанне невядомага. А пошукі дзівоснага — спецыфічны занятак фантастыкі.

Патрэба дзівоснага такая вялікая, што фантастыка сягае ў розныя віды мастацтва ці, можна сказаць, сама выкарыстоўвае розныя фор- мы для самавыяўлення. Гэта не толькі раманы, аповесці, апавяданні, але і песні, інструментальная музыка, паэмы, вершы, п’есы, рэцэнзіі, жывапіс, фатаграфія.

Увядзенне элемента незвычайнага — плённы літаратурны прыём. Паводле А. і Б. Стругацкіх, «па-першае, такі прыём дае магчымасць ставіць праблемы, якія рэалістычнай літаратуры кранаць цяжкавата. Гэта, напрыклад, розныя мадэлі будучыні, касмічная экспансія чалавецтва, экалагічны крызіс і г. д. Па-другое, уласцівыя гэтаму прыёму дзівосныя якасці даюць магчымасць кожнаму пісьменніку за- вастрыць сітуацыю, каталізаваць загадкавую рэакцыю ўзаемадзеяння чытача і пісьменніка». Невыпадкова ф'антастычны элемент усё часцей уводзяць у свае творы пісьменнікі-рэалісты.

Жанравы дыяпазон фантастыкі вельмі шырокі. Яна выкарыстоў- вае не толькі ўсё багацце казак, міфаў, легендаў, але і характэрныя прыёмы навуковай, навукова-папулярнай і г. д. літаратуры. З’явіўшыся

на свет у даўнія часы (апавяданні пра чвяроў і птушак, якія гавораць пра дзівосныя краіны і іх дзівосных насельмікаў сустракаюцца ў самых першабытных народаў), фантастыка паступояа перарасла гэтыя прымітыўныя формы, увабраўшы ў сябе звесткі і веды, старанна са- браныя і здабытыя навукай. Узнікла навукояая фантастыка. ІПто ж прымусіла фантастаў аб'яднаць навуку і фантазію, далучыць першую да кволаЙ тканіны другой? Псрш за ўсё ўсведамленне ролі наяукі ў жыцці грамадства і жаданне даведацца, чаго вартае гэтае перайна- чанне ў жыцці грамадства, што яно будзе змачыць чалаяеку. Нават у час свайго найвялікшага захаплення навукова-фантастычнымі ідэямі фантастыка не забывалася пра чалавека, пра ўзаемаадносіны паміж людзьмі.

У 60-я гады XX ст. фантастыка зацікавілася сацыяльнымі пытан- нямі. Відаць, у гісторыі чалавецтва няма такой «балючай кропкі», міма якой прайшлі б пісьменнікі-фантасты. Гэтая пераарыентацыя сведчыць не пра крызіс жанру, а пра змены яго мэт. Бо пісьменнікі- фантасты не толькі рэзка вызначаюць праблемы, але і высвятляюць негатыўныя тэндэнцыі. Але менавіта чаларек стаіць у цэнтры ўсяго мастацтва, значыць, і навуковай фантастыкі. Цікаўнасць да чалавека ў мастацтве знікне тады, калі знікне само мастацтва, а значыць, і чалавек, бо яны непадзельныя. Чалавек у незвычайных абставінах, яго яшчэ нявыкарыстаныя магчымасці, схаваныя здоль- насці — вартыя фантастыкі тэмы.

Ніякі твор не з’яўляецца застылым, які б выклікаў у розных па- каленняў тыя самыя думкі, пачуцці, асацыяцыі. Кожнае пакаленне знаходзіць у творы нешта сваё, тлумачыць яго з свайго пункта погляду, бо свет зрабіўся ўжо іншы, чым быў тады, калі твор пісаўся, і ў людзей з’явілася іншае разуменне. I ўсё ж кожная эпоха пазнае хоць бы частачку самой сябе ў кнізе, напісанай і стагодцзе назад.

У гэты зборнік увайшлі творы розных нацыянальных літаратур. У адносінах народаў колішняй Расійскай імперыі, а потым СССР шмат былр ўсялякага. Вельмі няпроста складваюцца адносіны і цяпер.

Навуковая фантастыка з’яўляецца досыць самастойным літара- турным кірункам, які імкнецца сродкамі сваёй паэтыкі адгукнуцца на ўсе «звычайныя» літаратурныя тэмы, гэта значыць расказаць розныя гістбрыі пра чалавека.

Вялікае месца ў фантастыцы займае гістарычная тэматыка. У гэ- тым зборніку яна пададзена творамі К. Булычова, А. Дзмітрука, Б. Балашавічуса, Т. Маліка. Пісьменнікі розных нацыянальных літа- ратур, кожны па-свойму, выкарысталі інструментарый навуковай фан- тастыкі для вырашэння сур’ёзных мастацкіх мэтаў. У Дзмітрука і Булычова мы бачым мадыфікацыю гістарычнага рамана, якая ідзе ад Г. Уэлса з яго «Машынай часу», дзе з дапамогай навукова-фан- тастычнага элемента мадэліруецца сітуацыя, якая дае магчымасць пе- раносіць нашага сучасніка ў мінулае. Сёння гэта зрабілася звычайным літаратурным прыёмам, які дае магчымасць аўтару звязаць розныя эпохі, розныя часавыя пласты, адштурхоўвацца ад сучаснасці, пачы- наць з яе і вяртацца да яе. У Дзмітрука мы знаходзім элементы высо-

кай рамантыкі (выпадковасць, тяямшця, белы конь, пігпыня, ноч, туман) і хранаклазм. У Вулычова сюжэт будуенця ня лэследэяанні мінулага, якое мас праі“матычнук> мэту*. зняйсці ў меіікай эносе геніяльнага чалавска» які гіне там, у сваім часе.

Здавалася 6, галоўная думка япявядяння Бэ/гэшяягтусэ «Знэёмы салдат» вельмі простая: трагедыя вяйны прадяўжаепцэ і праз дэесяпі- годдзі пасля яе заканчэнпя, у прыватнясці ад мін, снэрэдаў, гранэт, якія не выбухнулі ў свой час. Але яна робіць моцнэе ўрэжэнне ў спалучэнні з надзеяй на цуд, на тое, што ён існуе ў напіым зэнэдтэ «празаічным» свсце. 3 далёкага і жахлівага 1941 года ў будучыню трапляе салдат, які стаяў насмерць пры абароне моста, трэпляе, кэб уратаваць дзіця, якое знайшло гранату. I не так навуковая фантастыкэ перад намі, як нешта большае, што адлюстроўвае сутнасць мастац- тва і літаратуры і сутнасць самога чалавека, бо ўсюды мы знаходзім адно: мару пра цуд, жаданне цуду. Гэтае пачуццё паэтызуе наша жыццё, узвышае яго над будзённасцю і мітуснёю.

На ідэі загадкавасці, але адначасна і нейкай сістэмы, якая пра- глядаецца ў жыццевых абставінах, пабудаваны апавяданні Б. Сачанкі «Карчэўнік», А. Кажадуба «Ваўкалакі» і ўкраінскага пісьменніка Л. Панасенкі «Уратуйце нашы душы», «Пралюбадзейства».

Апавяданне Сачанкі выходзіць далёка за межы чыста навуковай фантастыкі, гэта ўзор той філасофскай прозы, якая цалкам павер- нута да чалавека, без залежнасці ад узроўню тэхналагічнай культу- ры. Людзі даўно заўважыЛі дзіўнае чаргаванне поспехаў і няўдач, чорных і светлых дзён. Цяпер гэта ўсё звязваюць з біярытмамі, з дзеяннем космасу, розных геафізічных і метэаралагічных факта- раў і г. д.

Сачанка звяртаецца да аднаго з самых эфектных аспектаў чалавечай жыццядзейнасці — незвычайнай удачлівасці героя. Тлума- чыць ён гэта проста: герою шанцуе ў жыцці таму, што ён аддаў душу д’яблу, а дакладней, нават нейкаму нячысціку. Але і яго сілы дастат- кова для задавальнення ўсіх жаданняў героя. Поспех суправаджае героя да самай смерці, бо смерці пазбегнуць немагчыма (і невядома яшчэ, што лепей — доўгае жыццё ці ўвогуле неўміручасць. Разва- жанні на гэтую тэму мы знаходзім у п’есах беларускага драматурга К. Крапівы «Брама неўміручасці» і чэшскага пісьменніка К. Чапека «Сродак Макропуласа»). А пасля смерці пачынаецца адплата: усё, што стварыў герой, руйнуецца, гінуць у катастрофе дачка, зяць, паміраюць жонка і ўнучка, гарыць дача. Навуковыя адкрыцці героя абвяшчаюцца нічога не вартымі, хоць пры жыцці ён атрымаў за іх досыць вялікую частку славы і матэрыяльных прывілеяў. Знаёмая гісторыя... Так і хочацца спытацца, а ці не адцаюць душу д’яблу тыя ці іншыя палітычныя (і не толькі) дзеячы, якім ставяць помнікі (нека- торым пры жыцці, а некаторым пасля смерці), а потым... потым усё ляціць літаральна «да д’ябла».

Цікава параўнаць «Карчэўніка» з апавяданнем Панасенкі «Ура- туйце нашы душы». Жыццё маладога героя таксама складаецца вельмі добра. Дастатак у хаце, лад на працы, прыгожая і задаволеная жыццём жонка... I ўсё гэта руйнуецца ў той момант, калі караоель

(«Тытанік»?) церпіць крушэнне пасля сутыкнення з айсбергам. Тра- піўшы ў ледзяную ваду, герой у роспачы просіць у Бога паратунку. I Бог з’яўляецца да яго, але... толькі каб сказаць: «РатуЙце сябе самі, дзеці мае!» Праўда, адразу ж ён дадае: «Ратуйце свае душы — і я вяр- нуся». I выратаванне прыходзіць да героя, калі ён, забыўшыся на асабістую хуткую гібель, дапамагае іншаму, у гэтым выпадку — самому Госпаду...

Цяжка вытлумачыць апавяданне А. Кажадуба «Ваўкалакі», дый не трэба гэтага рабіць. Яно гучыць накшталт трывожнай мелодыі, якая паказвае на глыбокія сувязі чалавека і прыроды, жывёлы і людзей.

Праз навуковую фантастыку мы цяпер выходзім на нейкі якасна новы ўзровень разумення тых працэсаў, што адбываюцца ў свеце. Пры гэтым тканіна навуковых ведаў будзе шчыльна знітавана з паэ- зіяй і філасофіяй. Можа, гэта будзе своеасаблівы зварот да мі- фаў, але на новым, вышэйШым узроўні пазнання.

Цікавае ў гэтым кантэксце апавяданне Панасенкі «Пралюба- дзейства». У так званай спірытасферы, ці блізкім космасе, існуюць душы людзей. Гэта не толькі шматлікія індывідуальнасці, але і нешта цэлае, калектыўная памяць чалавецтва, якая занатавала ўсё... Гэтыя светлякі, якія павольна плывуць вакол планеты, такія самыя, як і іхнія бацькі,— людзі. I нават нараджэнне больш дасканалай структуры, Анёла,— гэта акт любві двух чалавечых сэрцаў. Чалавек адказны за ўсё, што здараецца на планеце.

Мы не маем магчымасці дакрануцца да матыву перасцярогі, што ўзнікае менавіта ў навуковай фантастыцьі і з’яўляецца вельмі харак- тэрным для яе. Чалавек пускае на волю джына, якога ён можа і не адолець, а калі ў дадатак гэта робяць таксама нейкія злосныя сілы? Тады становішча яшчэ больш ус'кладняецца. Нра гэта — апавяданне Са- чанкі «Тыя». Вострая трывога і заклапочанасць лёсам чалавецтва і свету гучыць тут. Якія сілы штурхаюць людзей на самавынішчэнне і ўзаемавынішчэнне — вось тое пытанне, якое цікавіць беларускага пісьменніка. .

Апавяданне, хай сабе і ў спецыфічнай форме, вядзе нас да касмічнай тэмы. А гэта новая для чалавечага духу галіна, якую, нягледзячы на малую практыку касмічных палётаў, распрацоўвае менавіта навуковая фантастыка. Тут спектр шырокі: палёты і цяжкасці, што звязаны з імі, кантакты з іншапланецянамі, паводзіны чалавека — і ў маральным, і ў фізіялагічным аепектах, бо чалавечы арганізм не прыстаса- ваны нармальна функцыяніраваць ва ўмовах космасу... I гэтак далей.

Болынасць з гэтых тэм мы знаходзім у аповесці рускага пісьмен- ніка В. Галавачова «Волат на дарозе». Тут няма патрэбы аналі- заваць дынамічны, напружаны сюжэт. Звернем увагу чытача на тэму пераадолення цяжкасцей пры наведванні іншых планет, сустрэчы з Незнаёмым, яго ведамі. Пасланнікі Зямлі, людзі з усталяванымі поглядамі і звычкамі, якія ўспрымаюць свет у пэўным дыяпазоне, могуць сўстрэць у космасе нешта такое< што далёка выходзіць за межы чалавечых уяўленняў. , :

Прадаўжае тэму кантакту С. Лбдулаевя ў япянядянні «Пэнаван- не жанчын». Тут, мабыць, пайбпдып ЦІКЯЙЯЯ спецыфіка ядлюстраяан- ня зямных праблем у прадстаўніцы ўэбекскяй яітяратуры, менаятга жанчыны.

Апавяданне беяарускага пісьменніка У. ПІыцікя «Агеныгык у цемры* зноў малюе мужнасць чадавека пры сустрэчы з Невядомым, хоць аналагам можна лічыць і гісторыю дётчыка Марэсьевя, і леген- дарных падярнікаў. Космас вымагае асаблівай мужнасці ад чзля- века — вось мараль і звышмэта апавядання Шыціка. Побач стаіць і апавяданне В. Беражнога «Матчын голас», простае і чалавечнае, якому можна знайсці аналагі ў нашым жыцці (лёс развелчыка, геолага, палярніка і г. д.). Тэма птушаняці, якое вылецела з гмязда і ляціць сваёю дарогаю...

У аповесці В. Бааля «Плацінавы абруч» разгортваецца, можа быць залішне падрабязна, тэма ператварэння, трансфармацыі жывой істоты як нейкі кірунак прагрэсу. Дафнія ператвараецца ў тых, хто здаецца ёй моцным, яна рухаецца, як кажуць астролагі, шляхам сілы, а не ро- зуму (пра розум яна, здаецца, зусім не мае ніякага ўяўлення). I такая трансфармацыя ні да чога не прыводзіць. Зрабіўшы шэраг пе- ратварэнняў, дафнія вяртаецца да самой сябе і вядзе ціхае жыццё ў невялікім раўку. Адсюль можна зрабіць выснову і пра неабмежа- ванасць жаданняў, калі, дасягнуўшы аднаго, хочацца ўжо нечага іншага. Гэта спальвае чалавека, і нават дасягненне неўміручасці ні- чога тут не можа змяніць, таму што гераіня Бааля застаецца даф- ніяй. Значыць, кожнае новае ператварэнне павінна суправаджацца новым філасофскім узроўнем, новым поглядам на асяроддзе, на жыццё, на самога сябе.

Вядомы беларускі драматург і сатырык Кандрат Крапіва ў памянё- най камедыі «Брама неўміручасці» (1972) так сфармуляваў сваю задачу: «Працуючы ў навуковай установе, я меў магчымасць назі- раць, як тое ці іншае дасягненне навукі, калі яго даводзіцца ўкара- няць, прыстасоўваць да патрэб грамадства, выклікала розныя, іншы раз вельмі складаныя праблемы. I я падумаў, а колькі б праблем узнік- ла, калі б каму-небудзь на самай справе ўдалося адкрыць спосаб пра- даўжэння чалавечага жыцця аж да неўміручасці».

Па сутнасці, гэта адзін з асноўных пастулатаў паэтыкі навуковай фантастыкі: «што будзе, калі...» I далей драматург мадэлюе адказы. Персанажы п’есы, вучоныя, аналізуючы адкрыццё свайго калегі, ка- суюць яго. Генетык непакоіцца пра лёс чалавечага роду, медык разважае пра праблемы маралі пры ўзнікненні нават у часткі членаў грамадства здольнасці да вельмі доўгага жыцця. Эканаміст касуе неўмі- ручасць сваімі разлікамі: калі не будзе смерці, дык нават пры мінімаль- ным прыросце насельніцтва вельмі хутка чалавецтву пагражае дэма- графічны выбух нечуванай сілы.

Практычнае ўкараненне неўміручасці расколвае грамадства на дзве касты, сама неўміручасць становіцца новым відам дэфіцыту, і да- стаць яго імкнуцца ўсімі праўдамі і няпраўдамі. Сатыра і сур езны аналіз пераплятаюцца і дапаўняюць адно аднаго. Калі К. Чапек у ка- медыі «Сродак Макропуласа» разбірае праблемы, звязаныя з індыві- дуальнаю неўміручасцю, дык К. Крапіва задумваецца найперш пра сацыяльныя аспекты адкрыцця.

Трывога за лёс чалавецтва ў наш неспакойны век, імкненне памаг- чы людзям знайсці шляхі да ўзаемаразумення і аб’ядноўвае творы прапанаванага ўвазе чытача зборніка.

https://fantlab.ru/edition113164

Ікар узьвіўся ў неба высока-высока.

Дыхаць стала лёгка. Зрок ахапіў неабсяжныя прасторы. А багна, што яшчэ нядаўна цягнула яго долу, драбнела пад позіркам адсюль.

Між тым Ікар імкнуўся ўзьняцца ў такія вышыні не па тое, каб адно кінуць усіх.

Але што ж атрымалася? Усе, зь кім быў Ікар, засталіся там, унізе, не адгукнуліся на ягоны покліч. А ўверсе, куды ён імкнуўся,— хто яго там чакаў?

Штучныя крылы ўжо аслабілі цягліцы, бо штучныя — не свае: не крылы цябе нясуць, а сам ты нясеш і сябе, і крылы. I таму Ікар слабне, адтуль жа, зьверху, аніхто — ясна — не падасць яму рукі.

Там нікога няма.

«Нікога? — дзівіўся Ікар з сваіх думак. — Але нікога — гэта не нічога. Бо ёсць там воля…»

Шкада, што Ікару давялося выправіцца адному Вось цяпер ён яшчэ трымаецца на вышыні дзякуючы вольнаму пляніраваньню. Але пляніраваньне раўнаважнае спаду Да таго ж — яшчэ хвіліна, і ён усьвядоміць жахлівае пачуцьцё адзіноты.

Адзінота — катэґорыя маральная, але страты ад яе адчуваюцца фізічна.

Згадай…

Толькі ня гэта!

Не, я не прашу цябе вярнуцца думкамі ў багну. Згадай, хто бег з табою на ўзьлёце, Ікар?

Ён больш ня спусьціцца да іх. Але ж яны б маглі падняцца, каб ён знайшоў для іх патрэбнае слова. У яго ж быў нехта дарагі, каго б ён хацеў бачыць побач.

Ікар хацеў. Каго? Ён не задумваючыся адказаў бы:

— Увесь сьвет. Увесь сьвет сярод гэткай чысьціні думак, прывольля й спакою. Але хіба ў мяне хопіць словаў на ўвесь сьвет, калі не хапіла й на найдаражэйшых?

Самыя дарагія!.. Вы ўжо чулі ўсе словы, і ўсялякія тлумачэньні будуць залішнімі, калі не паразумеліся адразу. Таму нават кароткі ліст да кожнага з вас ён пакінуў у думках.

Самай дарагой Ікару была маці:

— Ты зноў скажаш, мама: «Кінь! Чаму не задаволісься тым, што здавальняе ўсіх — іх жа большасць». Я ведаю, ты не паляціш са мною. Вялікі палёт — гэта подзьвіг, а свой подзьвіг ты ўжо зьдзейсьніла: ты паверыла, што я магу быць шчасьлівым, і дала мне жыцьцё. А я ўбачыў шчасьце ў палёце і ўзьляцеў. Хай будзе ў гэтым сэнс для нас абаіх. I не прымушай мяне знайсьці шчасьце там, дзе знаходзіць болыпасць. Можа, яна ня ведае, што такое шчасьце.

Была ў Ікара каханая, ад якое таксама ён чуў: «Кінь!»

— Ты згадзілася ляцець разам са мною. Таксама прагнула прасторы. Але й ты ж казала: «Вызвалімся ад балясту — кінь ты сваю лятыну. Яна ўсё адно памрэ!» Так, тут, у багне, яна памрэ. Але ж дзеля чаго мы так ірвемся да сьвятла, да чысьціні, каб… на ўзьлёце выплюнуць апошнюю чысьціню сваёй душы. Мы стваралі й зьнішчалі тут, дык ці варта ляцець, каб рабіць тое самае там. Ува што ператворыцца прастора? Прабач, я паляцеў без балясту, але зь лятынай. Для цябе яна мёртвая, бо ты лічыш, што знайшла лепшы сродак зносін. А я б і на пальцах табе растлумачыў ШТО мусіць несьці жывым душам прастору мастацтва, святло філязофіі, чысьціню эстэтыкі… Ты слушна думала, што каханьне асьвятляе душы, але яно самое згасьне без таго, што ты адмовілася ўзяць.

Быў і сябра ў Ікара, які аніколі не казаў: «Кінь!»

Ты падтрымліваў мяне ва ўсім. Верыў у гэтыя крылы. Імкнуўся да сьвятла й чысьціні. Цябе ня трэба было пераконваць, што не будзе сьвятла й чысьціні без культуры, а таму найперш трэба берагчы носьбіт нашае культуры — нашую лятыну Ты быў побач са мной на ўзьлёце. Мы разам разьбегліся, і… ты кінуў мяне. Ты й надалей быў бы надзейнай падтрымкай у марах пра палёт, але ляцець ня змог.

Была ў Ікара справа.

Калеґі казалі пра ачышчэньне й пераварочвалі багну зь месца на месца. А ён рабіў усё, каб вырвацца з гэтае багны на прастору. Яго ўшчувалі: «Ты хочаш кінуць месца, адкуль выйшаў?» Не, казаў ён, я хочу кінуць у яго каліва дабра й справядлівасьці — яно прарасце, і багна ператворыцца ў крыніцу духовых сілаў для тых, хто будзе асвойваць прасторы.

Калеґі ведалі, што яму абрыдла слова «Кінь!», і самі абвінавачвалі Ікара ў жаданьні кінуць.

— Вы памыляліся толькі ў сваім нявер'і, што ня кожны пот сьведчыць пра плённасць працы, і ня кожнае «Кінь!» азначае страту.

Была й Радзіма ў Ікара, якую ў яго кралі патроху ад кожнага пакаленьня разам з роднай мовай, бацькоўскімі песьнямі, сумленнымі сябрамі, асэнсаванай працай, шчырымі каханымі, незабыўнымі мацяркамі… Цяпер не было нават да каго зьвярнуцца з апошнім лістом.

Кінь яго, а трапіш у багну. Тую, зь якое вырваўся.

Вырваўся і застаўся адзін.

Як добра было б, каб усе вы былі тут, побач. Каб адчулі, што сьвятло — гэта неабавязкова асляпленьне, што адкрытая пространь — не абавязкова пустота…

Каб хоць нехта з вас быў побач, Ікару не прыйшла б да галавы думка, што ўзьляцеў ён зарана. Нават на скрайні выпадак ён падумаў бы, што проста лёс абраў яго пракласьці шлях. А так — Ікар адзін. Ён слабне. Аднак, калі ён вернецца, шлях будзе закрыты назаўсёды.

Ікар пераадолеў псыхалёґію натоўпу і вырваўся з яе. Хто ведаў, што лёс прапануе яму прыняць псыхалёґію адзіноты — такую ж жахлівую. I жах перад ёй мацнее разам з нежаданьнем прыняць. Яму адному стала зашмат гэтага вольнага паветра, якога не было зь кім падзяліць.

Адному — шмат. А ён — адзін. Тут анічога не паробіш.

I ён вуснамі выцягнуў прызапашаную на такі выпадак папяроску з нагруднае кішэні.

Яму было зашмат волі адному.

Папяроска ўспыхнула ад сонечнага промня, і лёгкімі Ікар адчуў звыклую зямную прыгнечанасць.

Не, Ікар ня быў прыхільнікам гэтае прыгнечанасьці. Гэта была першая ягоная папяроска. Першая й апошняя. Апошняя, бо там, дзе сканчаўся тытунь, пачынаўся капсюль.

Ікар узьвіўся ў неба высока-высока і болей аніколі не вярнуўся ў багну.

напісана 2 – 4 траўня 1988 году. Адна з апошніх публікацыяў адбылася ў студэнцкім часопісе «Асьпірынавы матузок» №5, Менск, студзень, 2007. Тут гэты тэкст друкуецца паводле першае публікацыі (ґазэта «Чырвоная зьмена» №244-245, Мн., 22 сьнежня 1990 году).

— Дык прыяжджайце сёньня да сямі вечара, — даносілася з тэлефоннае слухаўкі.

Хацелася яшчэ даведацца пра дакладную адрэсу мітынґу, але ў слухаўцы раптам пачуліся гудкі. I нікому ж не ператэлефануеш. Што рабіць? Я пазваніў знаёмаму фотакору Алесю Гімалайскаму, каб параіцца.

Ледзь пачуўшы пра несанкцыянаваны мітынґ, ён захапіўся:

— Едзьма!

— Чакай ты, — кажу. — А раптам гэта «качка». Памятаеш жа, як нехта паклікаў нас на сэанс аздараўленчага гіпнозу: мы, як дурні, праз увесь вечар ламаліся ў чужыя кватэры, шукаючы гіпнатызэра, пакуль нас не здалі ў міліцыю.

— Падумаеш, разок памыліліся, — запярэчыў Алесь. — Але журналіст мусіць быць усюды, каб убачыць хоць нешта. А тут самое плыве.

Арґумэнты падзейнічалі. I ці ж ведалі мы, што да нас плыве?!

— А машына ў цябе на хадзе? — папытаўся я.

— Ол-райт, — адказаў ён. — Толькі што з рамонту.

Карацей кажучы, пад канец працоўнага дня ягоны «масквічок» ужо сыгналіў ля пад'езда рэдакцыі. Алесь прысьпешваў мяне: маўляў, што ты корпаесься, гадзіны паўтары толькі засталося, а трэба ж адмахаць з сотню кілямэтраў, ды пашукаць там давядзецца, пэўна… ды яшчэ акумулятар у фотабліскавіцы падсілкаваць.

— Дык як гэта ты зьбіраўся, — кажу. — Ня мог загадзя падсілкаваць?

— Не хвалюйся. Гэта раз плюнуць: у кожнае кавярні знойдзем разэтку ды ціхмяна пазычым троху электрасілы.

Чытач, мабыць, палічыць за лішняе ўсе гэтыя падрабязнасьці, але, далібог, мне ўжо цяжка асэнсаваць сёньня, што тут галоўнае, што дробязнае. Хто б мог падумаць, што, выпраўляючыся, здаецца, у звычайную камандыроўку, мы патрапім у такое, ад чаго й цяпер валасы стаюць дыба.

Алесь — клясовы кіроўца. Яшчэ перад журфакам працаваў выпрабавальнікам на Менскім аўтазаводзе, і за плячыма была не адна тысяча зухаватых кілямэтраў. Дый увогуле — машына ў ягоных рукох як цацка. Гэты самы «масквічок» купіў дабіты й сьпісаны ў лазенна-пральным аб'яднаньні за некалькі соцень і сваймі рукамі давёў яго да такога шыку і порсткасьці, што я зусім ня зьдзівіўся, калі на збочу дарогі яшчэ дзесьці а палове на сёмую ўбачыў паказальнік: «Валожын, 7 км».

Мы несьліся кілямэтраў 80-100 на гадзіну, а ў навакольлі паволі набрынялі прыцемкі.

— Не гані ўжо так, — казаў я, — а то пасьпеем, ды не туды.

— Нармалёва, Ягайла, не хвалюйся, — аджартаваўся ён, зьвяртаючыся да мяне па мянушцы, якую сам і прыдумаў Я нешта яшчэ гаварыў у адказ, захапляючыся, як лёгка ён вядзе машыну, і раптам заўважыў як нечакана ашклянеў сябраў позірк, увесь ён нахіліўся наперад, да стырна, і, не адказваючы на нейкае маё пытаньне, зрабіў якісьці дзіўны сіпаты ды глыбокі ўдых.

— Што з табою, Алесь? Можа, кепска? Спыні машыну, пастаімо, — занепакоіўся я.

Ён маўчаў ды раптам дадаў ґазу, тым часам як рукі ягоныя зваліліся з стырна.

Яшчэ не ўсьведамляючы, што ён страціў прытомнасьць (і тым больш ня ведаючы, ад чаго), я ўхапіўся за стырно, бо нас пачало зносіць на сустрэчную паласу, дзякуй Богу, пустую. Хацеў дацягнуцца да пэдалі тормазу ці хоць скінуць ягоную нагу з «ґазу», але замінаў рэмень бясьпекі.

Алесеву нагу з пэдалі я ўсё ж неяк даў рады скінуць ды яшчэ корпаўся з стырном у зусім нязручнай паставе. Але раптам нас моцна страсянула, крутанула бокам, і машына замерла пасярод шашы.

«Няўжо мы з кімсьці сутыкнуліся? — жахнуўся я. — А можа, зьбілі каго? I я ж, лічы, за стырном быў…»

У вакне аніякае сустрэчнае машыны не было відаць, толькі сьпераду, над пагнутым капотам, тырчэла нешта белае, зусім не падобнае да чалавека.

«А можа, проста якуюсьці засьцерагальную агароджу зьбілі? Дай Бог!» — круціліся ў галаве думкі. Я крыху супакоіўся, але з машыны выходзіць было страшнавата. Ды ня цемры ці незнаёмых мясьцінаў баяўся, а таго, што мог убачыць там, звонку. Таго, што мы ўтварылі.

Вырашыў раскатурхаць Алеся.

Адшпіліў ягоны й свой рэмні бясьпекі ды паспрабаваў патрэсьці яго — безвынікова. Папляскаў далоньню па шчацэ — тое самае. Каб хоця нашатырныя кроплі былі…

Раптам згадаў пра продзамову, якую прасіла купіць маці (акурат сёньня давалі ў рэдакцыйным буфэце). Туды разам з каваю ды пачкам масла ўваходзіў, як зазвычай, леташні таматны сок, які ўжо расслаіўся на некалькі паверхаў. Я адкаркаваў бутэльку і паднёс Алесю да носа. Ён празь імгненьне заварушыўся, нешта замармытаў а потым ужо больш выразна вымавіў:

— Фу, што за паскудства ты мне тут сунеш?

— Ну, дзякуй Богу, жывы. А гэта — таматны сок з замовы сёньняшняй.

— Выкінь, а то я зноў дуба дам. Ну і дрэнь ты замаўляеш у сваім блятным буфэце.

— Ты хоць не выдурняйся, сам ведаеш, што замовы не замаўляюць, а прэдастаўляют. Добра, хоць такую, атож дзе б я нашатыру для цябе тут ўзяў…

Аднак, Алесь перапыніў мяне:

— Стой… А што гэта з намі здарылася?.. Чакай, чакай, прыгадваю… Дзе гэтая малпа?

Я зьдзівіўся:

— Якая малпа?

— Ды нейкая вялізная, шэра-белая. Бр-р-р! Жах! — схамянуўся ён, але тут жа заўважыў праз лабавую шыбу згарбачаны капот свайго «Масквіча». — Няўжо зьбілі? Вылазь!

Я ўсё ніяк ня мог скеміць, каго мы зьбілі, адкуль у валожынскім лесе малпы, але сьледам за Алесем пачаў выбірацца з машыны.

Апынуўшыся на волі ды агледзеўшы месца здарэньня, я ледзь ня даў гэтаксама дуба, як Алесь за стырном: упоперак дарогі, на ўсю ейную шырыню, ляжала цела нейкае малпападобнае істоты, памеры якое проста наводзілі сутаргі на сківіцы, даводзячы да нематы. Я ніколі ня бачыў гэткіх малпаў. Выходзіць, тое, што я прыняў за агароджу, тырчэлую над капотам, было толькі ступаком гэтае істоты. Алесь пайшоў у той бок, дзе мусіла б ляжаць галава істоты. Я подбегам пасьпеў дагнаць яго яшчэ на палове шляху. Разам мы падыйшлі да галавы. Твар істоты, у нашых уяўленьнях, да брыдкасьці агідны сам па сабе, быў аплюгаўлены жахлівым вышчурам вялікіх жоўтых зубоў. А велічыня гэтых зубоў — ого-го! Стала б на добры сталовы сэрвіз з натуралёвае косткі для трыццаці дзьвюх пэрсонаў.

Вочы былі заплюшчаныя.

— Слухай, — раптам вымавіў Алесь, — ты чытаў «Комсомольскую правду» за 9 кастрычніка?

— Не выпісваю, бо па-расейску ня надта добра разумею, — адказаў я. — А што?

— Ды там… Карацей кажучы… Сьнежнага чалавека недзе на Саратаўшчыне спаймалі. I фота — акурат гэтага.

— Але ж спаймалі.

— Спаймалі, ды ўцёк. Прычым ня «качка»: нейкі навуковец пісаў, крыптазаоляґ.

Мне ніяк ня верылася ні ў якага Сьнежнага чалавека, але ж тое, што было перад намі, — нейкі неверагодны факт. I я казаў Алесю:

— Бяжы па фотаапарат…

Ён ірвануўся быў да машыны ды раптам разьвёў рукамі:

— Але ж акумулятар?

— Эх, хаўтуршчык. Казаў табе. Хто нам цяпер паверыць? Трэба хоць пазваніць куды.

— У Акадэмію навук…

— Каго ты там засьпееш такою парою?

— Я паспрабую, — сказаў Алесь і пабег да тэлефона.

Відаць, у яго анічога так і не атрымалася, бо на маё пытаньне «Як там?» ён кінуў безнадзейнае:

— Ат, нікога. Я нават у міліцыю па 02 тэлефанаваў — нікога.

— Во даўмеўся — у міліцыю. Закласьціся хацеў? Добра, што няма нікога. Яны ж усе, відаць, на тым несанкцыянаваным мітынґу, нефармалаў ганяюць. Звані ў «Хуткую дапамогу», 03. Гэтыя заўсёды на месцы сядзяць.

Пакуль мы чакалі, калі хто пад'едзе, з жахам паглядаючы на Еты, я ўсё ж намовіў Алеся паспрабаваць зрабіць хоць які здымак. Ён адказаў:

— Цямрэча ўжо. Але, можа, хоць на раз хопіць тае бліскавіцы без акумулятара. Ляпну — губляць жа няма чаго.

У імгненьне маланкавага сьвятла, якое вырвала зь цемры гэтую карціну, я ўбачыў, што сухое палатно шашы пакрываецца вакол гуманоіда дробненькімі ручаінкамі.

— Ён падтае́, — з жахам вымавіў я. — Ні «хуткая дапамога» не пасьпее, ні людзі больш ня ўбачаць Еты.

— Але фатаґрафаваць ужо няма як. Ёк.

Я хацеў вылаяцца на Алеся, але тут пачуў з боку галавы гуманоіда нейкі хрып. Падбег бліжэй, запытаўся:

— Вам кепска? Вы мяне разумееце?

Як ні дзіўна, пачуў адказ на чыстай беларускай мове:

— Нарэшце хоць спакой будзе, — ягоны нейкі вантробны голас-рык прабіраў да глыбіні душы. — Заганялі: то ў тайзе ловяць, то на Саратаўшчыне, то ў Гімалаях…

— Што? — запытаўся Алесь Гімалайскі. — Ён нешта пра мяне казаў? Гэта ж ня я зьбіў яго.

— Ды ціха ты, — спыніў я калеґу.— Дай паслухаць: можа, гэта апошнія ягоныя словы, — і з увагаю павярнуўся да Еты. — Мы можам вам чымсьці дапамагчы?

— Журналісты? — прахрыпеў ён.

— Так.

— Пісалі ў «Камсамолку»?

Мяне зьдзівіла ягоная зацікаўленасьць, ягоная ар'ентацыя ў надзённых падзеях, чаго цяжка было чакаць ад малпы (якою я мімаволі й лічыў яго да таго часу), але адказаў:

— Так, даводзілася, але…

Хацеў адказаць, што пішаш адно, а чытаеш потым другое, ды не пасьпеў дагаварыць, атрымаўшы магутную ледзяную аплявуху мокраю ад падтаваньня рукою па левай шчацэ. Ледзь утрымаўся на кукішках і выгукнуў:

— За што?

— За журналістыку вашую: калі краіна ймкнецца да праўды, вы ўсялякіх гуманоідаў ды іншаплянэтнікаў шукаеце. Абы наклад вырваць, хоць брахнёю…

— А ты хто, казёл? — не ўтрымаўся я. Але ён ужо зноў ляжаў нерухома, пускаючы ўсё большыя ручаіны ад разьмяклага пад плюсавой тэмпэратураю цела.

Відаць, ягонае сэрца, калі яно было, разганяла па целе ня кроў, а нейкую халадзільную вадкасьць. Зьбіўшы Еты, мы не маглі ведаць, як спыніць ягонае раставаньне.

Пакуль пад'ехала «Хуткая дапамога», ног і рук ужо амаль не было — тонкімі ручаінамі яны сьцяклі ў канаву. Больш-менш захаваліся толькі тулава ды галава.

— Што ў вас тут? — запытаўся доктар, які выйшаў зь бел-чырвона-белага «РАФіка».

— Ды вось — Сьнежны чалавек. Мы яго зьбілі, — адказаў Алесь.

— Што? — зьдзівіўся доктар. А потым ухмыльнуўся й дадаў: — Та-ак. Самі, кажаце, зьляпілі?

— Ды што вы зьдзекуецеся! — умяшаўся я. — Ён толькі што размаўляў.

Ухмыляючыся, доктар падыйшоў да падталае галавы, нахіліўся ды тыцнуў пальцам у вока. Абдало моцным холадам, і ён няўцямна глядзеў на абмарожаны пасярод восені палец.

— Сапраўды сьнежны. Але хіба ўжо быў сьнег?

Мне не давялося адказаць, бо жоўтыя зубы заскрыгаталі, і да нас выразна дайшлі гукі вантробнага голасу:

— Вы што, звар'яцелі? Балюча ж. Доктар, называецца. Ляпі цяпер новае вока.

Доктар захістаўся ў непрытомнасьці ды, валячыся, зьбіў мяне, а я ўжо ўпаў на гэтую груду ледзяшоў, і мяне званітавала. Відаць, страціў прытомнасьць, бо нічога болей ня памятаю. Ачомаўся ў шпіталі, адкуль і вяду гэты рэпартаж. Алесь казаў, што адзін здымак атрымаўся няблага, але ён у рэдакцыі, і я ўбачу яго толькі ў ґазэце, надрукаваным разам з маім рэпартажам… Бр-р!

Вітаўт Мартыненка

Адкрыты шлях

Ахвярую Тацьцяне Ермаковіч

Яму жадалася сьвету, праўды, брацтва, дабра,

і ягонае шчырае сэрца, ірвучыся на прастор,

знаходзіла спачын там…

У. Галубок «Апошняе спатканьне».

Ікар узьвіўся ў неба высока-высока.

Дыхаць стала лёгка. Зрок ахапіў неабсяжныя прасторы. А багна, што яшчэ нядаўна цягнула яго долу, драбнела пад позіркам адсюль.

Між тым Ікар імкнуўся ўзьняцца ў такія вышыні не па тое, каб адно кінуць усіх.

Але што ж атрымалася? Усе, зь кім быў Ікар, засталіся там, унізе, не адгукнуліся на ягоны покліч. А ўверсе, куды ён імкнуўся,— хто яго там чакаў?

Штучныя крылы ўжо аслабілі цягліцы, бо штучныя — не свае: не крылы цябе нясуць, а сам ты нясеш і сябе, і крылы. I таму Ікар слабне, адтуль жа, зьверху, аніхто — ясна — не падасць яму рукі.

Там нікога няма.

«Нікога? — дзівіўся Ікар з сваіх думак. — Але нікога — гэта не нічога. Бо ёсць там воля…»

Шкада, што Ікару давялося выправіцца адному Вось цяпер ён яшчэ трымаецца на вышыні дзякуючы вольнаму пляніраваньню. Але пляніраваньне раўнаважнае спаду Да таго ж — яшчэ хвіліна, і ён усьвядоміць жахлівае пачуцьцё адзіноты.

Адзінота — катэґорыя маральная, але страты ад яе адчуваюцца фізічна.

Згадай…

Толькі ня гэта!

Не, я не прашу цябе вярнуцца думкамі ў багну. Згадай, хто бег з табою на ўзьлёце, Ікар?

Ён больш ня спусьціцца да іх. Але ж яны б маглі падняцца, каб ён знайшоў для іх патрэбнае слова. У яго ж быў нехта дарагі, каго б ён хацеў бачыць побач.

Ікар хацеў. Каго? Ён не задумваючыся адказаў бы:

— Увесь сьвет. Увесь сьвет сярод гэткай чысьціні думак, прывольля й спакою. Але хіба ў мяне хопіць словаў на ўвесь сьвет, калі не хапіла й на найдаражэйшых?

Самыя дарагія!.. Вы ўжо чулі ўсе словы, і ўсялякія тлумачэньні будуць залішнімі, калі не паразумеліся адразу. Таму нават кароткі ліст да кожнага з вас ён пакінуў у думках.

Самай дарагой Ікару была маці:

— Ты зноў скажаш, мама: «Кінь! Чаму не задаволісься тым, што здавальняе ўсіх — іх жа большасць». Я ведаю, ты не паляціш са мною. Вялікі палёт — гэта подзьвіг, а свой подзьвіг ты ўжо зьдзейсьніла: ты паверыла, што я магу быць шчасьлівым, і дала мне жыцьцё. А я ўбачыў шчасьце ў палёце і ўзьляцеў. Хай будзе ў гэтым сэнс для нас абаіх. I не прымушай мяне знайсьці шчасьце там, дзе знаходзіць болыпасць. Можа, яна ня ведае, што такое шчасьце.

Была ў Ікара каханая, ад якое таксама ён чуў: «Кінь!»

— Ты згадзілася ляцець разам са мною. Таксама прагнула прасторы. Але й ты ж казала: «Вызвалімся ад балясту — кінь ты сваю лятыну. Яна ўсё адно памрэ!» Так, тут, у багне, яна памрэ. Але ж дзеля чаго мы так ірвемся да сьвятла, да чысьціні, каб… на ўзьлёце выплюнуць апошнюю чысьціню сваёй душы. Мы стваралі й зьнішчалі тут, дык ці варта ляцець, каб рабіць тое самае там. Ува што ператворыцца прастора? Прабач, я паляцеў без балясту, але зь лятынай. Для цябе яна мёртвая, бо ты лічыш, што знайшла лепшы сродак зносін. А я б і на пальцах табе растлумачыў ШТО мусіць несьці жывым душам прастору мастацтва, святло філязофіі, чысьціню эстэтыкі… Ты слушна думала, што каханьне асьвятляе душы, але яно самое згасьне без таго, што ты адмовілася ўзяць.

Быў і сябра ў Ікара, які аніколі не казаў: «Кінь!»

Ты падтрымліваў мяне ва ўсім. Верыў у гэтыя крылы. Імкнуўся да сьвятла й чысьціні. Цябе ня трэба было пераконваць, што не будзе сьвятла й чысьціні без культуры, а таму найперш трэба берагчы носьбіт нашае культуры — нашую лятыну Ты быў побач са мной на ўзьлёце. Мы разам разьбегліся, і… ты кінуў мяне. Ты й надалей быў бы надзейнай падтрымкай у марах пра палёт, але ляцець ня змог.

Была ў Ікара справа.

Калеґі казалі пра ачышчэньне й пераварочвалі багну зь месца на месца. А ён рабіў усё, каб вырвацца з гэтае багны на прастору. Яго ўшчувалі: «Ты хочаш кінуць месца, адкуль выйшаў?» Не, казаў ён, я хочу кінуць у яго каліва дабра й справядлівасьці — яно прарасце, і багна ператворыцца ў крыніцу духовых сілаў для тых, хто будзе асвойваць прасторы.

Калеґі ведалі, што яму абрыдла слова «Кінь!», і самі абвінавачвалі Ікара ў жаданьні кінуць.

— Вы памыляліся толькі ў сваім нявер'і, што ня кожны пот сьведчыць пра плённасць працы, і ня кожнае «Кінь!» азначае страту.

Была й Радзіма ў Ікара, якую ў яго кралі патроху ад кожнага пакаленьня разам з роднай мовай, бацькоўскімі песьнямі, сумленнымі сябрамі, асэнсаванай працай, шчырымі каханымі, незабыўнымі мацяркамі… Цяпер не было нават да каго зьвярнуцца з апошнім лістом.

Кінь яго, а трапіш у багну. Тую, зь якое вырваўся.

Вырваўся і застаўся адзін.

Як добра было б, каб усе вы былі тут, побач. Каб адчулі, што сьвятло — гэта неабавязкова асляпленьне, што адкрытая пространь — не абавязкова пустота…

Каб хоць нехта з вас быў побач, Ікару не прыйшла б да галавы думка, што ўзьляцеў ён зарана. Нават на скрайні выпадак ён падумаў бы, што проста лёс абраў яго пракласьці шлях. А так — Ікар адзін. Ён слабне. Аднак, калі ён вернецца, шлях будзе закрыты назаўсёды.

Ікар пераадолеў псыхалёґію натоўпу і вырваўся з яе. Хто ведаў, што лёс прапануе яму прыняць псыхалёґію адзіноты — такую ж жахлівую. I жах перад ёй мацнее разам з нежаданьнем прыняць. Яму адному стала зашмат гэтага вольнага паветра, якога не было зь кім падзяліць.

Адному — шмат. А ён — адзін. Тут анічога не паробіш.

I ён вуснамі выцягнуў прызапашаную на такі выпадак папяроску з нагруднае кішэні.

Яму было зашмат волі адному.

Папяроска ўспыхнула ад сонечнага промня, і лёгкімі Ікар адчуў звыклую зямную прыгнечанасць.

Не, Ікар ня быў прыхільнікам гэтае прыгнечанасьці. Гэта была першая ягоная папяроска. Першая й апошняя. Апошняя, бо там, дзе сканчаўся тытунь, пачынаўся капсюль.

Ікар узьвіўся ў неба высока-высока і болей аніколі не вярнуўся ў багну.

гэта фантастычна-публіцыстычная пародыя на папулярныя ў савецкім друку сэнсацыйныя рэпартажы друкавалася ў «Чырвонай зьмене» №207, Мн., 25 кастрычніка 1989 году (25.10.89), для якое напярэдадні й пісалася. Тэкст утрымлівае сапраўдныя фраґмэнты спарадыраваных публікацывяў маскоўскіх ґазэтаў «Труд» і «Комсомольская правда» за той час.

Аўтобус — зрэшты, адзіны, які хадзіў наўпрост да Дому прэсы зь ягоным запаветным акенцам касы — здавалася, чакаў толькі яго аднаго. Журналіст ускочыў на прыступку, ухапіўся за парэнчу і, аддыхваючыся (гады ўсё ж згадвалі пра сябе), задумаўся: "Значыць, так... Хачыку трэба аддаць, Майсееву... гэты можа пачакаць, Гаўрону... абавязкова! Ну, і праставіцца. Усё ж — выратавалі хлопцы, дзякуй ім".

Аўтобус крануўся, але абвестка пра наступны прыпынак не прагучала. Журналіст не зьвярнуў на гэта ўвагу і кінуў позірк на гадзіньнік: здаецца, усё ў парадку, ён ня спозьніцца. І толькі тады павярнуўся тварам да салёну, шукаючы кампосьцер. Тое, што ён убачыў, прымусіла Падбярэзскага, па меншай меры, задумацца.

Найперш зьвярнула на сябе ўвагу тое, што, апрача яго ды нейкага бамжоўскага выгляду мужыка, у салёне аўтобусу нікога больш не было. Па-другое, замест звыклых падрапаных, парэзаных крэслаў у салёне скрозь знаходзіліся труны. Розных памераў, рознай аздобы і выгляду, але — труны!

Тым ня менш рука журналіста аўтаматычна пацягнулася з талёнчыкам да кампосьцеру. Але ў гэты самы момант ягоны рух перапыніў мужчынскі голас:

— Кінь тое! Дарога аплачана ўжо.

Журналіст не зразумеў:

— Гэта які маршрут?

— Твой, твой, — адказаў мужчына і павярнуўся да журналіста.

Выглядаў ён сапраўды на самага звычайнага бамжа: зашмальцаванае паліто на ўсе сэзоны, зношаныя не адным пакаленьнем джынсы, такія ж самыя красоўкі. Адно, што не пасавала ягонаму выгляду, — гэта тоўстая амбарная кніга, занадта чыстая што да ягонай зьнешнасьці.

— Я на цябе спэцыяльна чакаў, — патлумачыў мужчына.

— Што значыць — спэцыяльна? — не зразумеў журналіст, — Я, здаецца, зусім не таксі замаўляў.

— Нашае таксі прыходзіць без замовы, — адказаў мужчына. — Ведаеш, у жыцьці кожнага чалавека надыходзіць час, калі ён ня мусіць сам замаўляць, куды ехаць. Проста яму звыш кажуць: час зьбірацца ў дарогу. Настаў час кінуць усё да рэшты і выпраўляцца.

— Мне здаецца, што я ня ў той аўтобус ускочыў, — прамармытаў журналіст.

— А іншыя на цябе сёньня і не чакалі, — усьміхнуўся мужчына.

Усьмешка гэтая была нейкая дзіўная. Ёсьць усьмешкі адкрытыя, шчырыя, калі праз іх нібыта відаць усю душу чалавека. Ёсьць усьмешкі крывыя, быццам даніна сытуацыі, калі за той усьмешкай хаваецца не прыязьнь, не гатоўнасьць прыйсьці да згоды, а нейкія падводныя камяні. Ёсьць, зрэшты, усьмешкі дзяжурныя, пратакольныя, за якімі нічога наогул не хаваецца.

Мужчына ўсьміхаўся так, як бацька, бывае, усьміхаецца, упершыню пабачыўшы свайго першынца.

— Спыніце аўтобус, я выйду, — запатрабаваў журналіст.

— Тое немагчыма, — разьвёў рукамі мужчына. — Так бы мовіць — экспрэс. Адсюль — і туды. Без прыпынкаў.

Праз шыбы аўтобусу ва ўсю біла сонца, цёплае веснавое паветра залятала ў салён праз адчыненыя вокны, і журналіст раптам адчуў усю недарэчнасьць сытуацыі. Ён ведаў: аўтобусы іншых маршрутаў тут сапраўды ня ходзяць, ён мусіць пасьпець да закрыцьця касы, атрымаць ганарар, вярнуць пазычанае і, у рэшце рэшт, адзначыць гэты сьвяты для кожнага журналіста ганарарны дзень з сябрамі ў якой знаёмай кавярні. Дык чаму тады гэты мужык загадвае яму гэтак раптоўна зьмяніць усе пляны?!

— Так, стоп! — крыкнуў журналіст. — Што такое?! Куды мы едзем?

— Якія ж вы ўсе, людзі, дзіўныя, — мужык пачухаў патыліцу. — Дзіўныя вы людзі, калі яшчэ жывыя. А як час надыходзіць — ніяк сьцеміць ня можаце.

— Што — сьцеміць?! — зароў журналіст, як пабачыў, што аўтобус зьвярнуў у зусім адваротны, чым яму было патрэбна, бок.

— А тое, што — усё, — неяк сумна ўсьміхнуўся мужчына. — Мяне, дарэчы, Харонам завуць. Але як для цябе — Хароныч.

— Я выходжу. Хопіць жартаў, — сказаў журналіст. — Во табе прабіты талён, спыняй аўтобус і — бывай здаровы.

Хароныч засьмяяўся. Сьмех гэты быў нейкі дзіўны: сухі, патрэсканы, але неўзабаве ён зьмяніўся ў кашаль. Аўтобус стаяў на скрыжаваньні, перад ім пераходзілі дарогу людзі, пра нешта гаманілі, маладыя нават цалаваліся, міліцыянт пасярод дарогі круціў паласатай палачкай. І ўсё гэта яшчэ больш дадавала сытуацыі неверагоднасьці, нерэальнасьці.

— Так, — паспрабаваў супакоіць сябе журналіст. — Давай спачатку. Мне трэба ў Дом прэсы. Там я атрымаю ганарар, вярну пазыку сябрам, зь якімі мы потым возьмем па якой сотцы і разыдземся па хатах. Узрост такі, што ўжо не па дзеўках лётаць. Што мне замінае не зрабіць гэта?

— Ды вось тое, — адказаў Хароныч і расчыніў перад тварам журналіста амбарную кнігу.

— Ведаеш, я ўвогуле ня самы галоўны ў нашай канторы, — растлумачыў ён. — Я толькі выконваю тое, што мне спушчана кіраўніцтвам. А на гэты дзень сярод іншага мне дадзена каманда: журналіста Падбярэзскага даставіць па месцу прызначэньня. Калі — ня я вызначаю. Ня я і вінаваты. Я толькі выконваю тое, што мне загадалі. Вось, сам зірні.

Хароныч паднёс да твару журналіста кнігу.

— Вось, бачыш, гэты дзень, сьпіс людзей. Вось тваё прозьвішча сярод іншых. Значыць, ты мусіш ехаць ня ў Дом прэсы, а са мной.

— Куды?! — крыкнуў журналіст.

— А куды яшчэ Хароныч людзей возіць? Ці не табе ведаць, журналіст?

Падбярэзскі ледзь учапіўся за парэнчу, каб ня ўпасьці. Не, сто грамаў каньяку, якія ён ужо выпіў у рэдакцыі газэты, дзе пакінуў заказаны артыкул, не маглі быць нагодай для такіх вось глюкаў. Безумоўна, узрост ужо не такі маладзецкі, каб вытвараць подзьвігі, але, здаецца, чорныя коткі праз вочы яшчэ ня сноўдаюць, папялушкі ў ложак не цягнуць, каб такое вось бачыць, як пры жыцьці.

— Дык я што — памёр? — ледзь прашаптаў журналіст.

— Амаль, — адказаў Хароныч. — Табе засталося ўсяго нічога. Ды й ложак табе ўжо падрыхтаваны.

Ён паказаў на адну з трунаў.

— Сябры твае парупіліся. Добрую замовілі. Дрэва вытрыманае, не сырое, без праблем вынесуць. Абіўка фацэтная, не малыя грошы каштуе. Падушачка вось натуральная, не паралён табе які. Цябе й пры жыцьці людзі паважалі. А таму, бачыш, усё зрабілі па поўнай праграме!

— Стоп, Хароныч! — запярэчыў журналіст. — Хлопцы што, загадзя заплацілі?

— Не, ты што? — адказаў мужчына. — Ты зараз знаходзішся быццам ва ўмоўным часе. Тое, што ты бачыш, — гэта нібыта праекцыя таго, што толькі неўзабаве адбудзецца. А засталося... зрэшты, ня трэба табе ведаць, колькі засталося. Яно ж можа ў любы момант...

— Блін! — журналіст закруціўся па салёну аўтобусу, як вугор на патэльні. — Што гэта значыць? Стоп, маўчы, мужык! А гэта значыць тое, што мае сябры, якім я сёньня не змагу вярнуць пазыку, змушаныя будуць яшчэ й дадаць свае, каб мяне пахаваць?! Ну ты зусім збрэньдзіў, Хароныч!

— Не. Ты памыляешся. Бо са мной яшчэ пагаманіць можна. Але вось я паглядзеў бы на цябе, калі б на маім месцы апынулася тая кабета, што з касой праз плячо ходзіць. Зьменьніца мая. Што б ты ёй казаў, як бы аргумэнтаваў?

— Ідзі ты ў сраку, — адказаў журналіст і адвярнуўся да акна.

— Ты ў мяне сёньня апошні, — растлумачыў Хароныч. — Я ведаў, што фрукт ты — той яшчэ, вось і пакінуў на дэсэрт. Прабач! Можа, калі б я раней прыехаў, менш бы эмоцый было.

— Я не пра эмоцыі! — адказаў журналіст. — Я — пра ўласны гонар. Ты што, сапраўды ня мог загадзя папярэдзіць? Намякнуць нечым? Ды хоць бы якім сардэчным прыступам? Лядышкай з крышы? П'яным за рулём? Ну дык уяві сабе: што пра мяне цяпер будуць думаць сябры? Маўляў, зваліў у нябыт, а даўжок не вярнуў. Тым ня менш я катэгарычна не хачу пайсьці ў лепшы, як нехта сьцьвярджае, сьвет несумленным чалавекам. Бо гонар маю. Сьпярша мушу выканаць тое, што належыць, а ўжо потым — няхай гарыць мая адрына!

— Колькі я такога наслухаўся! — уздыхнуў Хароныч і зноў разгарнуў кнігу. — Вось, глядзі. Бізнэсмэн. Прапаноўваў мне вялікія грошы. Калі зразумеў, што тое не жарт, прапанаваў адразу ўтрая больш. Заўваж — наяўнымі, каб толькі яшчэ тры дні яму даў, каб ён закрыў усе справы, з кампаньёнамі разьлічыўся. Ну адкуль я вазьму тыя тры дні? Вось судзьдзя. Працаваў не па сумленьню, а так, як зьверху казалі. Чорны чалавек! Столькіх засудзіў за п'яны грош! Ён наогул прасіў адзін толькі дзень, каб пакаяцца, для газэты напісаць усё, як было, назваць усіх, хто яго прымушаў засуджваць ні ў чым не вінаватых. Ты думаеш, мы там — нічога ня бачым, ня чуем, газэт не чытаем, у Сеціве ня корпаемся? Усё ведаем, усё мы разумеем і помнім. Таму дзе той дзень для такіх, нават гадзіна? Паехалі! А вось тут ляжыць дыктар тэлебачаньня. Ведаеш, чым ён апраўдваўся? У мяне, маўляў, выйсьця не было. Маўляў, мусіў чытаць тое, ад чаго самога ванітавала, але ж нідзе больш так не плацілі, як за такую хлусьню. За хлусьню вось і едзе цяпер заўчасна. Думаю, быў бы прыстойным чалавекам — далі б адтэрміноўку якую.

— А чаму раптам я?! — не зразумеў журналіст.

— Кампанію трэба разбавіць, відаць, — растлумачыў Хароныч. — Не адну ж поскудзь штодня на той сьвет сплаўляць. Там такой хапае. А плян па прыстойных, прабач, у нас таксама існуе.

Тады журналіст не стрымаўся, і, паказваючы на маленькіх памераў труну, ледзь не схапіў Хароныча за грудкі:

— А гэта — што?! Добра, бізнэсоўцы, вертыкальшчыкі, прадажныя дыктары... Я разумею: можа, й ня самыя і не заўсёды лепшыя людзі. Але чаму ж ты, гад, дзяцей з намі цягнеш?! Яны — у чым вінаватыя?

Хароныч адрэагаваў на дзіва спакойна.

— Калі выпадае дзяцей забіраць, павер, у нас таксама ня самы лепшы настрой. Аднак сёньня ў маім сьпісе дзяцей няма.

— Дык што ж гэта? — не зразумеў журналіст.

— Сам паглядзі, — адказаў Хароныч і гучна захлопнуў амбарную кнігу.

Журналіст Падбярэзскі наблізіўся да маленькіх памераў труны і, зьбялеўшы, адкінуў вечка. Тое, што ён там убачыў, не магло ня ўразіць: укладзеныя акуратна радкамі, у труне ляжалі кніжкі Купалы, Коласа, Багдановіча, Быкава, Мележа, Някляева, Сыса, Глёбуса...

— Ты, гэта... што такое? — не зразумеў журналіст. — Чаму гэта тут?!

— Ды таму, — растлумачыў Хароныч, — што сёньня памерла беларуская мова. І я мушу справадзіць яе ў лепшы сьвет — сьвет мёртвых. Туды, дзе здаўна латынь жыве.

— Как — умерла?! — не зразумеў журналіст.

— Да вот так, элементарно, благодаря государственной политике и молчаливому согласию самих же белорусов, — растлумачыў Хароныч. — Мне, честно говоря, весьма жалко. Я сам потеряю добавку к зарплате. Нам ведь доплачивали еще и за знание языков. А коль нет языка — нет и доплаты.

— Бред какой-то! — журналіст схапіўся за галаву. — Этот ваш городской транспорт — полная чума!

— Прости, я не отвечаю за ваши общественные маршруты, — адказаў Хароныч. — Мне действительно очень жаль. Я люблю белорусские песни. Таких плачей над умершими, как в Беларуси, я нигде в мире не слышал.

Журналіст рвануў на сабе куртку. Гузікі сыпанулі на салёну аўтобуса, як прусакі. Ён мусіў нешта зрабіць, таму што абсурднасьць сытуацыі дасягнула апагею. Гэта проста ня ўпісвалася ні ў якія рамкі. Добра, былі выпадкі, калі яны сапраўды з сябрамі перабіралі ўсё магчымае, траплялі ў міліцыю, потым раніцай разьбіраліся з жонкамі, тлумачылі нешта на рабоце. Але ў параўнаньні з тым, што здарылася сёньня, увесь сусьветны абсурд разам узяты адступаў на задні плян. Толькі таму, што ўсё гэта немагчыма было уявіць нават у самых вар'яцкіх трызьненьнях. Проста таму, што такіх трызьненьняў наогул не існавала.

— Хароныч, — сказаў журналіст. — Я тебя прошу. Честь для меня — главное. Я никогда в жизни не врал. Стой! Не так! Точнее: старался не врать. Я всегда старался держать слово. И очень не хочу уйти в мир иной другим. Человеком, который не сдержал слово. Я очень тебя прошу: дай мне полсуток.

— Ты, Подберезский, как и все другие, — просишь. Вы все одинаковые.

— Да, прошу! Денег вот тебе — не обещаю. Нет их у меня и никогда не было. Потому что не воровал. И не предавал. И все, что мне остается, — это сдержать слово, вернуть долги. А вот уж после — что хочешь! Забирай меня в любой момент. Но, поверь, я не могу уйти, не выполнив данного слова.

Хароныч задумаўся. Ён пагартаў сваю кнігу, нешта прамармытаў пад нос, пазначыў асадкай, потым спусьціў акуляры на кончык носа і ўважліва паглядзеў на журналіста.

— Так... Как говорят, есть варианты. Завтра я должен забирать из Дома прессы твоего коллегу. Русского. Очень мне он, признаться, не нравился. Приехал из России, работал на киностудии, снимал фильмы о белорусской культуре, а когда оказался не у дел, пошел в газету и начал гадить на белорусов. Заберу-ка я его сегодня, вне плана. А ты... Считай, получил отсрочку. Только вот распишись здесь. Мол, ознакомлен, предупрежден. Со всем согласен. И до встречи завтра. Учти: в виде исключения. Только на сей раз — без душещипательных бесед. Я приехал и забрал, без предупреждения.

На тым яны і вырашылі. Аўтобус павярнуў і праз нейкія дваццаць хвілінаў падруліў да будынку. Журналіст Падбярэзскі вываліўся з аўтобусу, уздыхнуў на поўныя грудзі і скіраваўся на ватных нагах да Дому прэсы, ля ўваходу ў які стаяла карэта хуткай дапамогі. Ён яшчэ пачуў: "Женечка только включил чайник, как — бабах!"

Але каса на шчасьце яшчэ працавала. Журналіст атрымаў ганарар, падняўся на паверхі, раздаў пазыкі, пасьля чаго разам з сябрамі пайшоў у бліжэйшую кавярню, дзе праз не адну чарку звыклага напою хутка забыўся на ўсё тое, што здарылася зь ім у апошнія гадзіны.

Прафэсія журналіста не вымагала Падбярэзскага адзначыцца на прахадной дакладна а восьмай раніцы. Ён прачнуўся на пачатку адзінаццатай і заўважыў, што пакінутых на фартэпіяна грошай — рэшткі ганарару — не было. Значыць, жонка пайшла ўжо на працу.

"Хорошо вчера посидели", — адзначыў сам сабе журналіст і раптам адчуў: нешта ня тое. Неяк няўтульна яму зрабілася. Быццам нехта ў роце язык яму памяняў. І думаў ён ня так, як штодня. "Это же, блин, привидилась вчера какая-то херня невообразимая!", — падумаў журналіст. Тады ён, спрабуючы ўжо ні пра што ня згадваць, пайшоў чысьціць зубы. Згатаваў каву, прагледзеў тэленавіны, апрануў сьвежую кашулю, прычасаўся. Можна было кіравацца на працу.

Каб сесьці ў тралейбус, журналіст Падбярэзскі мусіў перайсьці шырокую вуліцу. Крочыць да сьветлафору было далёка, дый мала хто тут, насупраць прыпынку, зважаў на тыя правілы. І як толькі журналіст адзначыў пэўны разрыў у руху аўтамашын, ён стрымгалоў кінуўся праз вуліцу, каб пасьпець на патрэбны маршрут.

А ў гэты час якраз набірала хуткасьць цяжкавагавая фура міжнароднай фірмы перавозак "Стыкс"...

1.04.2005

А яшчэ гэтыя ўчорашнія навіны: недзе за тысячы кілямэтраў адсюль, як перадаў мадуляваны тэледыктар, сканаў перадапошні чалавек. Ён памёр ад немачы, ад фізычнае друзласьці, забясьпечаны ўсім дарэшты, не пакінуўшы па сабе аніякіх нашчадкаў.

I вось застаўся апошні — Ноэр, які ўжо даўно не падымаўся з пасьцелі. Калісьці ён проста ленаваўся ўставаць, не адчуваючы ў гэтым асаблівае патрэбы, а потым параліч прыкаваў яго да ложка.

Ноэр прадбачыў ужо хуткі канец, але й сам ня мог уцяміць: чакаў яго ці баяўся.

Працягнуўшы слабую руку да тэнкаса*, ён без ахвоты ўсьцягнуў яго на галаву.

«Ну,— падумаў пасьля таго,— досыць спаць. Сяду, пагледжу тэлевізар».

У тое ж імгненьне ложак пад ім плаўна склаўся — і Ноэр апынуўся ва ўтульнай фатэлі, шэрая сьцяна насупраць якой засьвяцілася вясёлкавым зіхценьнем.

— Якую-кольвек з эўрапэйскіх тэлепраґрам, — пажадаў саракагадовы стары. У куце сьцяны-экрана замігцела благітная лямпачка з сыгналам «Удакладніць».

— О, гэтая праклятая дапатопная старызна. Даўно трэ было замяніць яе на больш дасканалы тэлекомплекс. Нават праґраму самастойна выбраць для мяне ня здольная, трэба ж… Але, такой бяды… Э-829, з сынхронным перакладам, зразумела.

Быў нейкі мастацкі фільм. Са старых: пра людзей, пра ўзаемаадносіны паміж імі… I жылі ж раней людзі: з клопатамі, з хваляваньнямі й радасьцямі сваймі. У нягодах чакалі шчасьця і… адчувалі яго!.. А гэта зусім ня тое, калі адчуваеш толькі патрэбы, якія тут жа аўтаматычна задавальняюцца.

Ноэр пажадаў сьнеданьня — і яно падкаціла на зґрабным старадаўнім аўтастоліку з электронным кантролем тэмпэратуры. Вочы хворага заблішчэлі радаснаю ўсьмешкаю, калі ён убачыў сярод страваў вельмі даўні празрысты напой, якога не адважыўся й пажадаць.

Пасьля сьнеданьня яму стала лепей. Дакладней, ён ня так востра стаў адчуваць жыцьцё, у напаўдрымоце пазіраючы на экран. Бліжэй да поўдня — Ноэр ведаў гэта — па праґраме Эўропа-829 трансьлявалі сусьветны выпуск навінаў Гэта быў адзін з найлепшых у Сусьвеце інфармацыйных выпускаў і Ноэр амаль ніколі не мінаў яго. Вось ізноў на экране зьявіўся знаёмы дыктар.

— Добра дзень! — бадзёра павітаўся ён. — Э-829 у этэры. Інфармацыя па Ґаляктыцы…

— Прывітаньне, прывітаньне, няісны чалавек! — напаўжартам адказаў стары, а дыктар тым часам працягваў, камэнтуючы дакумэнтальныя кадры:

— На адным са спадарожнікаў Арыёна працягвае працу навукова-дасьледчая экспэдыцыя робатаў. Адшуканы мінэралы, якія ўтрымліваюць невядомыя раней элемэнты пэрыядычнае сыстэмы. Яны, мяркуецца, знойдуць выкарыстаньне ў будаўніцтве звышсьветлахуткасных касьмічных ляйнэраў…

— У нас на Зямлі на Паўночным полюсе пасышхова праведзеныя выпрабаваньні новае сэрыі самакіроўных робатаў… I яшчэ адно паведамленьне: на нашай плянэце ў перадсьмяротным стане знаходзіцца апошні прадстаўнік натуралёвага чалавечага роду. Роду, які быў папярэднікам разумовых робатаў. Найвялікшай недасканаласьцю тых натуралёвых істотаў была заўсёдная патрэба ў фізычных нагрузках, у якіх бы тое ні было рухах, чаго пазбавіла іх вынайдзеная імі ж тэхніка. Да самакансэрвацыі яны былі няздольныя. Пажыцьцёвы адпачынак гэтага апошняга чалавека прывёў яго да цяжкой хваробы, і, калі меркаваць паводле папярэдняга такога выпадку, хутка трэба чакаць вечнага…

Ноэр злосна скрыгатнуў зубамі ды закрычаў:

— Заторкніся ты, брыдота! Пакуль яшчэ жывы я. Жывая мая плоць і кроў… ня тое што ты: хоць і маеш аблічча чалавека ды балбочаш складна, але ж нічога за табой няма, апрача пляскатага тэлеадлюстраваньня. Прынамсі, з гэтае прычыны ня маеш аніякага права балбатаць пра мяне гэткім тонам у маёй прысутнасьці. Прэч! Прэч! А-006, хутчэй! А-006!

Нябога й без таго нэрваваўся, а тут яшчэ са скрухаю заўважыў як па-здрадніцку замігцеў «удакладняльнік».

— О Божа! Ну хоць Аўстралію. А-006.

…Пасьля абеду Ноэр вырашыў трошкі паспаць дзесьці ў садку, пад шатамі вішняў. Надта стамляўся ён ад свайго бязьдзейнага жыцьця, але ўжо анічога ня мог зьмяніць. Заставалася толькі пажадаць адлюстраваньня зялёнага саду, водару квітучых вішань і — недахоп чаго адчуў ён неўзабаве — шчабятаньня птушак ды шапаценьня лістоты.

Яму нешта сьнілося. Нешта добрае. Былое. I ён у сьне — дзякаваць Богу, што быў зьняты тэнкас, — падумаў што было б лепей увогуле не прачнуцца. А прачнуўшыся, усё ж не наважыўся пажадаць сабе вечнага сну. Дарэчы, ён ужо даўна спаў без тэнкаса, бо памятаў старую гісторыю свайго дзеда. Той заснуў з тэнкасам і ўбачыў у сьне сябе маладым з прыгожай дзяўчынаю на беразе дзівоснага возера. I ў сьне ж ён пажадаў яе. Прачынаецца — яна тут, а ён… Ну што мог зрабіць з гарачай дзяўчынаю бедны стары, якому тады было пад семдзесят гадоў? Дзяўчына пасьмяялася зь яго й зьнікла.

Ноэр састарэў раней — у сорак. Але яму вельмі хацелася жыць. Прага жыцьця заўсёды моцна трымаецца ў чалавечай душы, якім бы агідным ні здавалася яму гэтае жыцьцё. I Ноэр жыў, апошні на Зямлі чалавек, адзін… перад абліччам сьмерці, як паведамляе ўсёведная тэлевізія. Так, сапраўды, адчуваў сябе Ноэр цяжка. Ён надзеў тэнкас і пажадаў наразіць сябе мэдычнаму дасьледаваньню.

— Што можна зрабіць, каб палепшыць мой стан? — запытаўся ён дрыготкім голасам, які выклікаў толькі пачуцьцё жалю й спагады.

Бязьлітасная машына анічога не адказвала: што можна зрабіць з азызлым ужо целам? Гэта ж ня робат, якому без праблемаў упаяеш новую дэталь, а то й цэлы больш мадэрновы вузел. А тут проста ў свой час ня трэба было дапушчаць драхленьня, і тым самым можна было падоўжыць уласны век. Цяпер, аднак, позна: аніякі цуд тэхнікі не дапаможа. Тым больш такой недасканалае сыстэме, як чалавек.

Ноэр зразумеў маўчаньне машыны. Так, дні ягоныя — а магчыма й гадзіны — зьлічаныя. Што ж, мусіць, праўду казала Э-829, і стары дарэмна яе аблаяў

«Няварта было злавацца», — падумаў ён і захацеў зноў глядзець Э-829.

…На экране працавалі землякопы, будаўнікі (робаты, зразумела), потым выступаў музычны ансамбль (робатаў, вядома), пасьля дэманстравалі мастацкі фільм (пра людзей, але ролі выконвалі робаты, нясумненна). Праґрама, як заўсёды, была найвыдатнейшая: усёабдымная, апэратыўная, дакладная. I Ноэр вырашыў лавіць апошнія задавальненьні жыцьця: ён жадаў і адразу атрымліваў улюбёную музыку, тонкія на смак стравы, зручную паставу ў крэсьле, мадуляцыю задушэўнай размовы па тэлефоне з чалавекам… нават з жанчынаю… Усё было падуладнае ягоным жаданьням — любыя ілюзіі…

Апоўначы Э-829 перадавала чарговы выпуск апэратыўнае інфармацыі.

— На далёкіх шляхах Сусьвету, — гаварыў знаёмы дыктар, — зьявіўся неапазнаны аб'ект, які рухаецца ў напрамку нашае Ґаляктыкі. Без замаруджваньня была выслана экспэдыцыя зь Зямлі, каб папярэдзіць сутыкненьне паблізу нашых зонаў. Паведамляюць, што праца йдзе згодна з намечаным плянам…

— Толькі што апошні ЧАЛАВЕК, які заставаўся на Зямлі, сканаў, адчуваючы жахлівыя пакуты. Гэта былі ня толькі фізычныя болі, але й пакуты сумленьня: ЧАЛАВЕК памёр ад неверагоднае друзласьці, прычынамі якое, як мы паведамлялі ўжо,— лянота і бязьдзеяньне. Спрыяла гэтаму імкненьне перакласьці ўсе клопаты на плечы машын. Машыны ж цяпер абавязаныя ўсьвядоміць: жыцьцё ім дала праца. Ці здолеюць яны ўтрымаць панаваньне ды ў сваім разьвіцьці папярэдзіць небясьпеку, што напаткала ЧАЛАВЕКА?..

— На Паўднёвым полюсе Зямлі завод-аўтамат завяршыў будаўніцтва звышдалёкай міжсусьветнае ракеты баявога прызначэньня. Будзем штурмаваць новыя абсягі…

А цяпер паглядзеце мастацкі фільм «Чалавечая камэдыя»…

______________________________________________________ ________________________

* Тэнкас — шалом, які празь біятокі перадае на пульт сыгналы мозґу.

Апошні чалавек плянэты – напісана 16 ліпеня 1980 году (16.07.80). Друкуецца паводле першай публікацыі (ґазэта «Чырвоная зьмена» №170, Мн., 3 верасьня 1987 году; 03.09.87).