У МУРОХ ТРЫВЕЖУ

ВІЛЬНЯ, 8 ЛЮТАГА 1933 Г.

Перада мною распрасьцёрлася ў начной цемнаце глыбокая і прасторная надазёрная даліна вялікага загадкавага луннага гораду Трывежу.

Горад спаў. Не відалася на ім аніякага блеску агнянога сьвятла. Толькі на выпнутым у возера тупым накале1 невысокага гладка абмурованага берагу сьвяцілася нейкае невыразнае серабрыстага колеру сьвятло, асьвятляючы сіваватае надузьберажжа чарнаводнага возера.

2

А зблізіўшыся да гэтага сьвятла, — аказалася, што на беразе возера над самаю вадой стаяў круглы ценкі і ня надта высокі стоўп, а на гэтым стаўпе ўгарэ, зь лейкавастым расшыраным да нізу рэфлектарам, — зьвісаў і сьвяціў электрычнага тыпу ліхтар.

3

А па-за гэтым ліхтаром, непадалёку, стаялі тры невялічкага росту шэранькія чалавечыя фігуркі жывых людзей, якія былі апрануты ў нейкую караткавую сівую вопратку. На галовах іхных відаліся касматааколушыстыя, з пэрамідальнымі верхамі, круглыя шапкі. А на нагах нешта ў родзе касматых панчох. З адобы2 ж, наколькі відзілася, былі цьмянатварымі і круглалікімі.

4

Навотдалі ад берагу на чорным фоне паверхні возера відалася нейкая сіваватая плямка, а над ёю, праменямі ўгору — фасфарычнае сьвятло.

5

А за возерам дзесь далёка-далёка ў цемнаце нешта бліснула ясна чырванаватым залацістым сьвятлом раз па разу тры разы, як быццам ад патройнага выстралу зальпам.

6

А прыгледзеўшыся да асьветленай зь берагу ліхтаром нягладкай чорнай паверхні азярной вады, я заўважыў, што вада гэтага глыбокадаліннага возера хоць у запраўнасьці і як быццам не фалявалася3, аднак жа мела ўздоўж берагу з напрамкам з захаду на ўсход нейкія віруючыя рухі, ад якіх па возеру паўзьлі, віруючы, акругляставерхія фалі, быццам чорныя сьпіны ныркуючых у вадзе бэгемотаў (гіпатамаў).

7

Задаўшыся думкаю цікавасьці, што прадстаўлялі і што сабою завершавалі тыя высачэзныя вастраверхія тры вежы, якія я бачыў раней над нейкай не разгледжанай мною добра будоўляй, — і я зараз жа апынуўся ў нейкіх старадаўнейшых сьмяных катакомбах, дзе каля сьцен на нейкіх прымурках ляжалі ў парадку разложанымі парудзелыя напаўстлелыя чарапы галоў чалавечых, а пад імі і ля іх рэшта іншых недатлелых касьцей галёнак, плечавіц, кульшавіц4 і г. д.

ТРЫВЕЖ. ПАНАРАМА МЕСЯЧНАГА ГОРАДА. 1932–1933

8

Ня будучы задаволеным ад віджанага, бо спадзяваўся на нешта іншае, на аглядзіны нутра велічава ўзьведзенага харому, і я ўзнова направіўся пад гэтыя вежы і замейсц велічавай прыгожай нутрыхорамнай архітэктуры з аркамі ды кальлёнадамі, — я ўба[чы]ў узнова блізка, што такія самыя катакомбы, як і ў папярэдні раз, і толькі зь не са старымі напаўстлелымі касьцямі людзей, а з цэлымі, зь неразрушанымі шкілетамі.

Шкілеты гэтыя не ляжалі, а стаялі каля сьцен у нейкіх шыракаватых папеляхага колеру скрынках. І добра заўважыў іхні невялічкага росту склад, нічым ня розьнючы па свайму выгляду ад складу касьцязбораў зямнога чалавека, хіба толькі па грубаце, бо ў прапорцыі да велічыні росту косьці гэтых нябожчыкаў паказаліся мне занадта далікатнымі, цянклявымі. А чарапы — кароткагаловымі і з досыць высокімі выпуклястымі ілбамі. Пры гэтым заўважыў, што галовы гэтых нябожчыкаў, бадай што, ува ўсіх, былі пахілены на правае плячо, робячы ўражаньне, вызываючае пачуцьцё не адпіхаючага страху, а нейкага жалю.

9

У трэцьці раз пасьля віджанага ў мяне не знайшлося жаданьня на далейшае адшукаваньне таго, што хацеў знайсьці і ўбачыць пад гэтымі велічава ўзносістымі трыма вежамі. І са словамі: «Вечны ім пакой і сьветлая памяць між жывымі», — я адляцеў ад гэтага хораму разьвітаных з жыцьцём — у бок новага гораду, з пэўным жаданьнем [убачыць]5 найпрыгажэйшы з будынкаў гэтага гораду, а перадусім хоць са два абразкі з жыцьця жывых людзей гэтага пакрытага цемраю вялікага чужасьветнага гораду.

10

І я апынуўся ў нейкім беласьценным, досыць прасторным, але безваконным памяшканьні.

У адным з кутоў гэтага памяшканьня стаяў нізкаваты, вышынёй як у аршын, прастакуцісты стол. На стале гэтым сьвяцілася бела-сярэбрыстым сьвятлом круглаклёшавая6, на цянклявай высакаватай ножцы тыпова электрычная лямпа. А перад лямпаю ў канцы столу на нізкаватым сяджэньні сядзела буйнаватагаловая схілёная, абернутая ка мне профілем фігура чалавека.

ГОРАД ТРЫВЕЖ І ЯГОНЫЯ ВАКОЛІЦЫ. ПЛАН З ПАМЯЦІ. 1932

Па выгляду з твару ён быў чарнявым, цьмянаскурым, бязвусым, безбародым, паўнашчокім і як быццам крыху азызлаватым. З чала выпуклясталобым. З носа акругчатаносым. З губы паўнавусным і з моцна разьвітымі караткавымі, але касьцістымі падбародкам і сківіцамі.

На вачах ягоных круглавацелі досыць буйныя выпуклястыя акуляры, празь якія наўскось блішчэлі нейкім асаблівым чырвоным блескам ягоныя досыць буйныя акруглястыя цёмна-карыя вочы.

Відочна, што гэта быў нейкі майстра, рамесьнік, які зь цярплівым супакоем і любоўю да свайго рамясла сядзеў і парадкаваў нейкія дробныя рознавыглядныя разложаныя на стале мэталёвыя струмэнты.

11

Абярнуўшыся ўлева, я ўбачыў, як у белай таўшчэзнай мураванай сьцяне адчыніліся вузкаватыя дзьверы, а ў дзьвярах зьявілася невысокая, апранутая ў белую палотняную тогу, фігура цьмянатварага круглалікага чалавека, які тут жа прызастанавіўся і глянуў у мой бок, а ягоныя ня то ў акулярах, ня то безакулярныя вялікія круглыя вочы засьвяціліся нейкім таямнічым фасфарычным сьвятлом.

ТРЫВЕЖ. АДВАРОТНЫ БОК ПАЛАТНА. 1932-1933

12

А праз пару сэкунд пасьля бачанага я ўжо быў на пазасьценьню ў побачлежным слаба асьветленым памяшканьні, якое прадстаўляла сабою відочна ня што іншае, як сталовую і кухню.

ТРЫВЕЖ. АДВАРОТНЫ БОК ПАЛАТНА (ФРАГМЕНТ). 1932-1933

На нейкім цёмначыгунавастым стале ці то пліце стаяла нейкая цёмнамэталічная глыбокая лейкавастабокая пасудзіна, як нешта ў родзе рондля або глыбокай з расшыранымі высокімі берагамі патэльні, якую можна дастасоўваць да любой велічыні кухоннаплітавых адтулін, гледзячы паводле колькасьці стравы і патрэбнай на яе гарачыні, праз апусканьне то глыбей, то мяльчэй у гарон плітавога вогнішча. Але самае цікавае тое, што ў гэтай смажаўні я ўбачыў тое, чым кормяцца, чым харчуюцца тутэйшыя луніды-трывяжане. І аказалася, што яны тут такія ж самыя мясаедныя, як і наагул усе нашыя зямляне.

Са дна гэтай лейкавастабокай смажаўні вытаркаваліся тры нейкія ўсмажаныя пячонкі. Дзьве з гэтых пячонак былі невялічкімі, велічынёю з кулак. А адна зь іх — велічынёю з добрую абскубленую, выпатрушаную і засмажаную курыцу. Ды і выглядам сваім пячонка гэтая прадстаўляла сабой ня што іншае, як тулава запечанай усмажанай птушкі.

Толькі празь некалькі хвілін пасьля бачанага я пераканаўся, што запечаная на пячонку птушка не была птушкай, а нейкім бесскрыдлатым скакуном, галаскурым земнаводнікам.

13

Вандруючы далей, ужо не па лёхах і падстольлях таўстасьценных муроў гэтага загадкавага старадаўнейшага чужасьвецкага гораду, а па ўзьбярэжнаму надазернаму шырокаму і гладкаму бяздрэўнаму бульвару і як быццам праходзючы міма каля тунэлястай шырокаскляпеністай брамы нейкага цёмнага дому, я заўважыў, як раптам унутры гэтага тунэлю засьвяцілася нейкае жаўклявае сьвятло нейкай лямпы. На дне гэтага тунэлю відалася пацяглаватай формы зь пясочнымі берагамі лужа вады. А на берагу гэтай лужы сядзела, абярнуўшыся перадам да таго агню і лужы, нейкая прынізістая пясочнага колеру галаскурая, дзівачнага выгляду жывёліна, велічынёй з двухкілёвую абяспушаную курыцу. А па выгляду з галавы прыпамінала вадзяную жабу, а з тулава, асабліва ж з хрыбта і хваставой часьці, — маладую аскубленую курыцу. З ног жа была падобна на нашага лугавога траскунчыка-скакуна, казельку.

ПЛАН ЛУННАГА ГОРАДУ ТРЫВЕЖА. 1932

Убачыўшы гэтага дзівачнага земнаводнага скакуна, мне адразу прыпомнілася Краіна задымленага неба, што на поўнач ад цёмнай плямы так званым у астраноміі Морам Няпэўнасьці, і тая палявая дарожка непадалёку гор Чорнага Валу, на якой мне давялося аглядаць такога ж самага выгляду, толькі як быццам крыху рыжэйшага і нашмат меншага, скакуна, які тут на Месяцы замяняець сабою і птушак, і рыбу, ды, магчыма, што і штучна разводзіцца тутэйшымі жыхарамі-лунідамі, так як у нас кролікі, — на мяса.

14

Вандруючы далей па ўзьберажжу возера, на захад, і перабраўшыся перак7 нейкага вылогавістага пусткуючага мейсца, якое знаць што дзяліла сабою горад Трывеж на два месты, на старое і новае места, і хоць уночы, пры ня надта ясным, цьмянаватым тут земнасьвеце, труднавата было штось-колечы разгледзець, але, прыгледзеўшыся добра, я замеціў, што будынкі новага места былі нашмат буйнейшымі, прасторнейшымі ды, магчыма, што і прыгажэйшымі за будынкі старога места.

І на жаданьне маё пабачыць самую найбольшую і найпрыгажэйшую будоўліну з будоўлі гораду Трывежу я ўбачыў даўгі раўнасьценны нейкі дом зь велічэзнаю чырвонаю готыцкага выгляду брамаю ў сьцяне. А асобныя сьцены гэтага дому былі ашалёваны ў лажмавым парадку бліскучымі бледна-жоўтымі і зь зеленаватымі штрыхамі паліванымі, глязураванымі кафлямі — з выглядам аднолькавамернай дробнакалібэрнай цэглы.

На гэтым і закончылася мая пазапрасторная вандроўка на чужасьветны таямніча-загадкавы лунны горад Трывеж.

Куце.

З аблічча.

Не хвалявалася.

Сцегнавыя косці.

У рукапісе прапушчана слова, хутчэй за ўсё — “убачыць”.

З круглым абажурам.

Упоперак.

***

ІМБРЫЯ1

Бачыў у сыстэматычным шляхавым парадку цэлыя мілі краявідаў з высокімі стромкасьцяністымі чорнымі гарамі, з глыбокімі пустыннымі пласкадоннымі далінамі, са страшна глыбокімі, бяздоннымі, як ад землетрасеньня, лопаўкамі скаліста-чорнага дна некаторых з гэтых далін, якія цягнуліся цэлымі мілямі. Бачыў прасторныя даліны і цэлыя палі раўнядзяў, якія былі пакрыты таўстымі сівымі слаямі нейкай перасохшай патрэсканай у дробныя пакрыжованыя лопаўкі і лопавачкі сьветла-папеляцістай гразі. Бачыў у гарах глыбокія падскальныя гроты з выплываючымі зь іх вадападзістымі руччамі і рэкамі ляніва цякучай крынічнай вады. Бачыў цэлыя рэкі ў далінах між гор цякучай вады, з адмелістымі чарназемнымі ды камяністымі берагамі. Бачыў таксама ў некаторых далінах дзе кустамі, а дзе цэлымі парасьнікамі тамтэйшую расьліннасьць, якая ў большасьці сваей складалася найболей зь мясісталістых, як нешта ў родзе нашых агаў ды альвасаў. Бачыў і пааддзельныя рыжакорыя дрэўцы са звычайналісьцястых лістазьменных, якія прыпаміналі па форме свайго агульнага выгляду нашыя вішні.

Але ня бачыў я там ані якіх жывёл, ані якіх жывучых істот, а перадусім тамтэйшага высокакультурнага жыхара-чалавека, праца рук якога напатыкалася мне чуць што ні на кожным кроку. Але, на вялікі жаль, у запусьцелым, знаць, акінутым, апушчаным, зруйнаваным выглядзе, як у вымершым сьвеце.

Бачыў штучна абладжаныя наскрозь скал гротавыя праходы.

Бачыў штучна праложаныя тэрасістыя сьцегі-дарогі ў горных далінах, — але ўсе яны пазапярэкаваны2 мейсцамі абваламі скал і пазастаюцца так нерасчышчанымі, бо ўжо некаму, як відаць, хаджаваць.

Бачыў высокія вялічэзныя муры, якія можна назваць хіба толькі дварцамі, і ўсе яны апушчаны, акінуты людзьмі, пустуюць, руйнуюцца, абрастаючы плясьнівага колеру мохам ды папеляцістым зельлем.

Бачыў вялічэзны і маляўнічы ў прасторнай даліне, асьветленай сонцам, беламармурны з ружаватымі водценямі горад з кубавастых плазкаверхіх муроў, сярод якімі ўзвышалася высокая ружаватая вежа, якая калісь, як відаць, упрыгажала сваею маляўнічаю веліччу цэлае места. А цяпер на ёй, як і на бальшыні рэшта будоўлі гэтага маляўнічага места, рысаваліся сьляды руйнуючай старасьці і пусткі.

Магільнік, які бачыў я ў гэтай чужасьветнай таямнічай краіне, — гэта цэлае поле беласьнежнай скульптуры. Галерэя мастацкай працы рук тамтэйшага чалавека. Ці аглядаець там цяпер хто яе?

Ці ёсьць каму там яе аглядаць?.. Магчыма, што ёсьць… Бо бачыў, як нейкі мастак, знаць, вандроўнік, турыст, самабытны тыпічнарасавы лунід зь ветаховай паўкулі, маляваў тут, у гэтай краіне, таўстасьценную браму старадаўнейшага нейкага муру замчышча.

І

Два разы бачыў тут, у гэтай краіне, вялічэзную, прасторную, як у некалькі вёрст, паволі схонавастую ў бок да земнасьвету плошчу, усеяную, усаджаную бязьлікай множасьцьцю беласьнежных мармуровых фігур чалавечых.

У першы раз на жаданьне маё зьведаць: “Ці ёсьць там якое-небудзь жыцьцё або хоць бы якія-небудзь па ім прызнакі”, — і я ўбачыў пры чорным начным небе і ясным серабрыстым земнасьветным сьвятле ўстаўленае беласьнежнымі асобамі людзей цёмна-шэрае поле.

Асобы гэтыя мелі выгляд не аднолькавы — і большыя, і меншыя, і найболей у стаячай позе.

А распакладаліся яны досыць рэдкавата, але ў пэўным парадку.

І кожная з гэтых беласьнежных асоб, судзячы па пахілу галоў, як відалася, была зьвернута тварам у бок нашай зямлі, у бок земнасьвету.

У другі ж раз, у наступны, на пажаданьне маё пабачыць на Месяцы самыя найбольшыя, калясальныя працы рук тамтэйшага чалавека — і я ўбачыў вялічэзную цёмна-карычневую мураваную абгародную бязьвежную сьцяну, якая абгараджавала сабою вялікі абшар нейкага пласкаватага схону адгор’я.

А па-за гэтаю сьцяною, у абгародцы апошняй відалася ўстаўленае беласьнежнымі незварушнымі асобамі людзей прасторнае пахілястае ў бок нашай зямлі, у бок земнасьвету, загадкавае поле скульптуры. І кожная з гэтых, знаць, разьбаваных зь беласьнежнага мармуру асоб была зьвернута перадам таксама ў бок нашай зямлі, у бок земнасьвету.

Па агульнаму ўражаньню ўсё гэтае поле, якое прадстаўляла зь сябе ў гэтым надземным зь бязвоблачным небам міры вялічэзную галерэю мастацкай працы рук тамтэйшага чалавека, як прызнаку высокай культуры і здольнасьцяў тамтэйшай людзкасьці, было ня чым іншым, як нейкім патрыярхальным магільнікам. А разьбованыя асобы людзей, зь якіх, на вялікі жаль, ані адну зь іх не давялося падробна зблізку разгледзець, магчыма, што прадстаўлялі зь сябе партрэты адыйшоўшых на вечны супакой на ўласных іхніх жа магілках, — як памятнікі.

Па агульнаму выгляду здалёку — тут было, відалася не прымітыўнае, а запраўднае, удасканаленае разьбярскае мастацтва, якім маглі абладаць старадаўнейшыя грэкі.

ІІ

Бачыў тут, у гэтай вялікай прасторнай краіне суседняга нам сьвету, вялічэзныя шэрыя сьцены зруйнаваных муроў, нейкай шырачэзна-прасторнай і высокай будоўлі, прыпамінаючай безваконную абваленую сьцяну нейкай крэпасьці бязь вежаў. Вуглавыя часьці гэтай будоўлі былі зруйнаваны дашчэнту. А ад самога аснаўнога чатырохкутнага корпусу яе пазаставаліся толькі адны высокія і таўстыя безваконныя шчыты бакавых сьцен на раўнядзі нейкага цёмна-шэрага поля.

ІІІ

Бачыў таксама ў гэтай жа самай таямнічай краіне, з нутра нейкага прасторнага чатырохкутнага панадвор’я, вялічэзныя роўнасьценныя чатырохстольныя3 папелятага колеру муры, якія замыкалі ў сабе гэтае панадвор’е, прыпамінаючы сабою муры нашых зямных старадаўнейшых кляштараў.

Агромністыя прастакутныя прабоіны вокан гэтых муроў, якія выхадзілі, як відалася, толькі ў нутро, на заросшы нізкаватарослымі таўстымі шэрымі пухавацісталістымі дрэвамі дзядзінец, былі прыгожа, па-мастацку ашалёваны з арнамэнтаванымі формамі контураў гладкім белым мармурам, які прыгожа выдзяляўся на папеляцістым фоне роўных і гладкіх сьцен высокага муру. Хоць па выгляду як папелятыя сьцены, так і абрамоўка вакон былі гладкі і цэлы, аднак жа ад іх веяла нейкімі таямніча-загадкавымі пусткамі.

У вокнах не відалася ані шкла, ані рам, ані якіх заслон, а замейсц усяго гэтага зіяла толькі чорная цьмяран пусткуючых нутроў муру.

Нанізе па падсьценьню замейсц сьцежак-дарожак ляжалі цэлыя крушні ці то каменнага, ці то шэрацэглянага грузаўя.

А на самым версе, на грыве вяночнай сьцяны, рысаваліся беспарадкавымі зубцамі руйнація верхніх паверхаў.

А з па-над зруйнаваных уверсе гэтых высокіх шэрых сьцен відаўся дзесь наводдалі чырванаватаю акругляста-пірамідальнаю плямай сымэтрычнаконтурны шчыт яшчэ вышэйшага за гэтыя сьцены нейкага высокаўзносістага муру.

ІV

Бачу і адчуваю, што я знахаджуся пры ясным серабрыстым дзённым сьвятле на дзядзінцы нейкага магутнасьценнага старадаўнейшага замчышча. Зьлева і справа ценевацелі высокія папелятыя зьнізу таўсьцейшыя, а ўгору цянейшыя шырокаадкосістыя сьцены безваконнага муру.

А насупраць магутнасьценная чатырохкутная брамавая вежа з глыбокім круглаватаскляпеністым брамавым тунэлем, зьнізу, як бытцам высечаным ня ў штучна ўзьведзенай вежы, а ў нейкай прыроднай сівавата-папелятай скале.

А на асяродку дзядзінца гэтага замчышча стаяў чалавек невысокага, але моцнага складу. Плячысты, грудзісты, з буйным пацяглаватым загарнага колеру тварам. З высокім выпуклястым чалом. Зь нешырока займаючай на галаве цьмянай шэвэлюрай. З густымі растучымі наўперад броўмі. З глыбакавата засеўшымі цёмнымі веямі. З пацяглаватым роўным і неканцястым носам. З шыракаватымі пацяглаватымі данізу паўнаватымі шчокамі і з пацяглаватым да грудзей падбародкам, творучымі абрыс твару ў профіль пад лінію дрэўца стралецкага луку або маладзіковага серпа.

Апранут ён быў, як відалася, у даўгую, паніжэй калень, белую зь сіваватым водценем палатняную кашулю. А цераз плячо зьвісала, як нешта ў родзе тогі, таксама белая палатняная тканіна.

Ён стаяў і, павяртаючы твар і зрок свой то ў бок гэнае брамы, то перад сабою пад праворна-рухлівыя рукі, якімі, як відалася, нешта рабіў на нейкай мэталічна-серабрыстага колеру ценкай дошцы.

Відавочна, што гэта быў нейкі турыст, вандроўнік і мастак, які заносіў на малюнак у свой падарожніцкі альбом гэную масіўную манумэнтальную старасьвецкага выгляду браму замчышча.

А ў ягоным здаровым цьмяназагарным з буйнымі авальнымі рысамі твару сьвяцілася нейкая паважная дабрародная прастата з дабрадушшам і натхнёнасьцю любві да сваей працы.

***

І адчувалася мне, што я апынуўся на паўночна-заходнім (ветаховым) акрайцу вялікай цёмнаплямнай краіны, так званай Marе Imbrium, у нейкіх высокіх чорна-папелятых скалістых гарах, асьветленых ясным серабрыстага колеру сьвятлом ні то ад нашай зямлі, ні то ад самага сонца, але з надта ж цёмнага, аж чорнага неба, так што трудна было спанатраваць4 адразу, ці гэта быў дзень, ці гэта была ноч. Судзячы па яснаце таго сьвятла, якім былі асьветлены тамтэйшыя горы і даліны, — здавалася, што гэта быў ясны сонечны дзень. Але, прыгледзеўшыся да чорнага неба і да аб’інівацелага, абшэрашэўшага сьнегам ценкага зьвісаючага гольля кустоў і дрэвак тамтэйшай расьліннасьці, — гэта быў ня дзень, а запраўдная земнасьветная лунная ноч, калі на абернутым да нашай зямлі месяцавым баку пачынаецца раніца дня-лета, маладзік, а водсьвет ад сонца на Месяц нашае зямлі яшчэ ў поўні і сьвеціць на Месяц поўным сьветам сваім. Тады на Месяцы, у бачанай мною гэтай краіне, ужо па поўначы і ў высокіх гарах ды на ўзвышах гэтае краіны, дзе паветра шмат радчэйшае, чымся ў глыбокіх далінах ды на нізінных раўнядзях, пачынаець зімнець, халадаць, і мароз забіраець свой верх над цяплом, пакрываючы ініем сьнегу ня толькі расьліны, але й менш нагрэтыя сонцам у працягу страшна доўгага луннага дня-лета тамтэйшыя ўзвышастыя грунты ды ценявыя бакі горных скал, асаджаючы вільгаць з паветра ў крышталы беласьнежнага шэрашу на ценкае гольле расьлін і астыўшыя скалы.

Пры наступленьні ж тамтэйшага страшна даўгога, чатырнаццацьдзённага луннага дня-лета, пад уплывам доўгатрывалых і пякучых лучоў тамтэйшага на бязвоблачным небе вечна яснага сонца награваюцца грунты і скалы, і сьнежны шэраш, які пакрыў іх сабою ў працягу двухтыднёвай начы, растаіваець, абяртаючыся ў непрыкметны туман і ўсплываючую вільгаць — ваду.

Ад стáяўшага на ўзвышшах сьнежнага шэрашу адвільгачаваецца і гусьцеіць тамтэйшае радкаватае паветра. Ад яго папаўняюцца цякучыя воды горных руччоў. Ён жа папаўняець сабою скрозь скалы праз шчэлкі лопавак падскальныя лёхі крыніцы падскальнай вады, зь якіх выцякаюць і цякучыя воды гэных горных руччоў. Ім жа жывяцца і тамтэйшыя мяйсцовыя расьліны, для якіх ён адвільгачаваець грунт, замяняючы сабою дажджы. Ад яго ж тут і ўсе цякучыя воды, якія вільгаць заносяць і туды, дзе няма маразоў і ён сам не бываець.

Сьнежны шэраш у гарах — гэта жывіцель луннага міру.

Ад яго леднікі на вельмі высокіх гарах. Але ад яго рэкі, руччы і азеры вады з-пад гэных леднікоў, якія ён там панакрышталізавоўваў.

Ад яго росы, туманы, вятры. Празь яго і дажджоў на Луне не патрэбна.

Дзеля звароту вады на Месяцы сьнежны іній (шэраш) — гэта тое самае, што й на нашай Зямлі — выпар нашага мора. Ня будзь у нас выпараў мора — не было б дажджоў, а без дажджоў усе нашыя сушы — пустыня. Тое ж самае і на Месяцы: ня будзь там па начах шэрашу як дабывача вады з паветра — крынічна-кратэрных вод не хапіла б. А бяз сталага пэрыядычнага звароту высыхаючай вады з паветра не было б аніякай там расьліннасьці. А калі б і была, то хіба толькі невялічкімі аазамі, як у тэй пустыні Сахары, — каля крыніц ды ў цырках з ваданоснымі кратэрамі, якія мне ўжо давялося аглядаць, адзін каля Трывежу, другі каля шляху з Трывежу на Арыяпаль, а трэцьці на арэне вялічэзнага цырку, апісанага мною “Ў чорным лябірынце”.

***

Апынуўшыся ў глыбакаватай і цеснаватай міжгорнай даліне, я пачаў аглядацца.

Кругом мяне высока ўзнасіліся гладкаватыя стромкія беласьнежныя, аб’інівацелыя сьцены гор. Толькі к паўдню, у бок земнасьвету, скрозь высокую міжгорную браму адчынялася воддаль зь ясна асьветленай міжгорнай даліны з чорна-сызаватаю зьверху павалакаю земнасьветнага луннага неба.

А па глыбокаму беласьнежнаму дну гэтай даліны віхлілася чорнаю стужкай камяністадонная рэчка незамёрзлай цякучай вады.

Непадалёку ж мяне, нанізе, у нейкім трохсьценным закутку аб’інівацелых скал цемнавацела нейкая дугавастая адтуліна шырынёй як у пару сажон падскальнай нары.

А з адтуліны гэтай цёмнай нары бясшумным лянівацечным вадападам выплывала далінная рэчка вады.

А па-над цёмнаю адтулінай гэтай падскальнакрынічнай нары нахіляліся, зьвісаючы пухавастымі сьнежна-белымі паяскамі, даўгое ценклявае аб’інівацелае гольле нейкай гібкай травяністай расьліны. А зьвісаючы, кланяліся, як бытцам ад павеву з нутра гэнай нары нейкага ветру.

Глыбокая міжгорная даліна, якая пачыналася рэчкай з-пад абшэрашэўшага сьнежным ініем міжскальнага куту крынічнага гроту і аддалялася на паўдзён ці то на юга-ўсход у бок к земнасьвету, — штораз, чым далей, шырэла і штораз, то ніжэй спускалася, пераходзячы з пааддзельных міжгорных лагчын у шырокую і даўгую, як у некалькі міль даўжынёю, прасторную, плескадонную даліну, абнесеную з усходу высокаю цёмна-папелятаю сьцяною спрасной скалы.

А ўдоўж гэтай скалы, па падсьценьню, цягнулася гладкаватая, крыху тэрасістая штучна аблажаная дарожка. А побач з гэтай дарожкай, усьцяж, цягнуўся праз усю гэную даліну, уздоўж скальнай сьцяны, не шырокі, як у некалькі сажон шырынёю, глыбокі, са столь абарвістымі чарнаскальнымі берагамі цёмны роў, які прыпамінаў сваімі канцястымі брыжамі і вуглястымі павароткамі бяздонную лопаўку чорнай скалы.

Акінуўшы глыбокі між[с]кальны аб’інівацелы кут крынічнага гроту і трымаючыся напрамку к паўдню (на юг), я напаткаў на сваім шляху цэлы рад міжгорных лагчын з аб’інівацелымі парасьнікамі расьліннасьці з дрэваросьляў, зь якіх найболей мне ўрэзалася ў памяць беласьнежная брама з дрэваросьляў, даўгія ценклявыя гібкія галінкі які[х] угарэ перапляталіся між сабою і ўтваралі зь сябе прыгожае зь беласьнежных паяскоў брамавае скляпеньне, бытцам у нейкай фантастычнай альтане.

Памінуўшы гэтую браму з аб’інівацелых дрэваросьляў, я апынуўся ў нейкай прасторнай міжгорнай лагчыне, дзе ўжо не відалася абшэрашэўшых сьнежным ініем ані скал, ані дрэваросьляў. Насупраць мяне стаяла вышынёю з нашую вішэніну ценклявае, крываватае, пахілае на захад, з даўгім ценклявым выцягнутым на захад гальлём рудакорае дрэва. А на адным з даўжэйшых галін гэтага дрэва зьвісала некалькі пажоўклых, знаць, захопленых зімою луннай ночы, невялічкіх вузкаватых чаўнакавастай формы лісткоў, якія, зьвісаючы наніз, краталіся ад нейкага павеву, сьведчучы аб тым, што тут было густаватае паветра, і нават зь ветрам.

А падаўшыся яшчэ далей, я апынуўся ў нейкай міжгорнай лагчыне зь незаслоненым высокімі гарамі паўднём і ўсходам, дзе зусім не відалася абшэрашэўшых сьнежным ініем скал, нават самых высокіх, аднізу…

А па дну гэтай лагчыны, па чорным, як смоль, грунце, расла ўраскідку паасобнымі кустамі вечназялёная расьліннасьць, як нешта ў родзе нашых зямных агаў, прынізістых бясстволых альвасаў і некаторых кактусаў. Між якімі выяўней разгледзеў з прыгожаформнымі выкройчатым[і] контурамі буйна растучае ўгору даўгое мясістае лісьцьцё цёмна-зялёнай расьліны, надта ж падобнай да нашай зямной апунціі.

Перанёсшыся яшчэ далей на паўдзён, я апынуўся ў нейкім цьмяна-папелятым голым ад усялякай расьліннасьці міжгор’і, а перада мною раскрывалася, адыходзючы ўдаль, глыбокая вузкаватая, штораз шырэючая наводдаль пустынная папелятаскальная залітая ясным земнасьветам даліна. А па дну гэтае даліны цемнавацела адыходзючая ўдаль уздоўж адвесістай зьлева сьценавастай папелятай сьцяны — вузкаватая бяздонная яр-лопаўка.

А побач з лопаўкаю гэнай па падсьценьню скалы відалася нейкая вузкаватая тэраска з прызнакамі штучна аблад[ж]анай на ей пешаходнай дарожкі, паперарыванай мейсцамі папелятымі аскялепкамі скал з абвалаў тэй скальнай сьцяны.

Найменне краіны Імбрыі паходзіць ад назвы аднаго з мораў на Месяцы — Marе Imbrium (Мора Дажджоў).

Перакрыты ўпоперак.

Чатырохпавярховыя.

Сцяміць, зразумець.

***

АЎРЫЯ

ВІЛЬНЯ, ВОСЕНЬ 1932 Г.

1. Найпершы абразок, які наймацней уразіўся мне ў памяць з майго тэлевізійнага[1] падарожжа па Краіне Аўрыя[2], — гэта залітая яркім сьвятлом перадпаўднёвага сонца даліна пралому для чыгункавага шляху наскрозь нейкага ня надта высокага, але скалістага ўзгор’я.

Даліна гэтая была абвянечана хоць і ня надта высокімі, але вельмі прыткімі, аж навісаючымі, сьценамі горных узвалаў, мейсцамі сьветла-шэрымі, сіваватымі, а мейсцамі жаўтаватымі і нават рыжаватымі масівамі горнакаменнай пароды.

Скрозь адвесныя сьцены гэтых мысіваў то там, то сям праглядавалі брамы кароткіх і даўгіх пласкадонных завулкаў і задворкаў, якія, як відалася, прадстаўлялі зь сябе ня што іншае, як выемкі з-пад капалень нейкіх горных парод, дабываных рукамі працавітых лунідаў.

У вадным з такіх закатулкаў даліны, цераз пласкаверхі масіў наддаліннага ўзвалу відалася шырокая чырвона-буравая дуга ня то мосту, ня то падыёмнага крану, — але досыць таго, што ўсё гэта сьведчыла аб удзеле тут працы рук чалавека.

А на ўзбліжжу, пад маімі нагамі, на сіваватым грунце пласкадоннай даліны відалася рыжаватая, крыху заіржавелая, з высокім устоем і кантавастым верхам падкалёсься зялезная рэйка чыгункавага шляху.

2. Па агледзінах гэтай цікавай і прыгожай даліны я пачаў аддаляцца штораз то далей на ўсход сонца і апынуўся ў нейкім міжгор’і, над нейкаю агромыністай кубавастаю штучна выбранай копанай ямай, на дне якой відаліся ўскопаныя скібы сырога, вільготнага, супескаватага глею.

3. Не затрымаўшыся над гэтым глінішчам доўга, я пабрыў ад яго па міжгор’ю на паўночны ўсход і апынуўся на прыхадзе нейкай асьветленай сонцам аграмаднай шырокай і даўгой, карытавастай лагчыны-капальні. Капальні, але чаго — мо якога мэталу, чыгуннай руды? Серабра або нікелю ці медзі? Не, ані серабра, ані нікелю, ані медзі, а проста звычайнага дробназярністага, пухляцовага, ясна-жаўклявага пяску.

Удоўж асяродку гэтай лагчыны відаліся рэйкі чыгункавага палатна, а побач яго відаліся ўскопаныя гурбы пяску.

4. Вяртаючыся з капальні пяску, я апынуўся ў памяшканьні нейкага тутэйшага людзкога селішча. Гэта быў досыць вялікі, кубічнай формы, з высокай плаской стольлю, беласьценны, слаба асьветлены пакой.

У пакоі гэтым не відалася ані сталоў, ані якіх іншых рэчаў з умэбліроўкі, і замейсц усяго гэтага стаяла ля аднаго з кутоў, канцом да сьцяны, нейкая шырокая абабітая каляроваю тканінай мяккая канапа без апор і адвалу. А каля канапы тэй знаходзіліся тры жывыя фігуры людзей ніжэй сярэдняга росту, па агульнаму выгляду свайму яны прыпаміналі нашых зямных невялікага росту жанчын.

І ўсе тры яны былі апрануты ў аднолькавую сіваватую вопратку, якая складалася з доўгападолістай кашулі ці то спадніцы і вязанай з таўстых пушыстых, знаць, суконных, нітак безрукаўкі.

Адна зь іх сядзела на канапе. Другая стаяла па-за канапай, абярнуўшыся тварам у кут, а сьпінай на хату. А трэцьцяя, як быццам крыху меншая і шчуплейшая, стаяла ля самага куту з тварам на хату, з розьнятымі нарозмаш голымі рукамі.

Колер скуры рук, як відалася, быў чыста белы, але са значным прызнакам крывістасьці або чырванаты ад сьвежага апалу сонцавым праменьнем. А па форме выгляду свайму ейныя рукі былі зусім малападобнымі да формы рук нашых жанчын і выглядалі як надта ж ценкія, са слабаразьвітымі цяглічнымі ўвыпукленьнямі і з надта ценкімі касьцямі.

Рысаў жа твару дэтальна разгледзець не давялося з прычыны слабаватага сьвятла. Адно толькі тое падмеціў, што ўсе яны, тут бачаныя, былі круглагаловы, цёмнавалосы, авальнатвары і круглалікі, ды наогул рабілі ўражаньне ня дзікае, адпіхаючае, а свойскае, як нешта простае, лагоднае, далікатнае і наагул сымпатычнае.

5. Пабыўшы зь мінуту гасьцём у хаце спакойных лунідак-аўрыянак, я ўзнова направіўся ў дарогу, але ўжо ня з захаду на ўсход, а ў адваротным напрамку, з усходу на захад, і, як адчувалася, на самы асяродак Аўрыянскага шляху, па-над шырокую далінную раўнядзь.

Тут перада мной раскрылася шырокая, хоць і рашоная якой бы то небудзь расьліннасьці, але маляўнічая, зь ясна-сызымі грунтамі і зь ясна-серабрыстым небам, ярка асьветленая праменьнямі сонца пустынная раўнядзь.

А на гэтай раўнядзі, каля чыгункавага шляху, маляваліся плямы, знаць, станцыонных будоўляў з высокаю круглай, увенчанай каронаю байнічных зубцоў, сьветла-крэмавага колеру мураванай вежай, з выразна заметнай цемнаю шчэрбай на ўсход у кароне.

6. А лявей гэтай вежы відаліся ў пэўным плянавым парадку прыгожыя жаўтавата-крэмавыя і чырванаватыя сыльвэты[3] невысокіх аднолькаватыпных, нейкіх тэрасістых, знаць, двухстольных[4] дамоў асабнякамі нейкага невялічкага, але ладам пабудаванага, знаць, яшчэ новага, бо не абнесенага аніякімі стратэгічнымі мурамі, гораду. Гораду — цэнтру гэтай, хоць і пустыннай, але знаць што багатай, калі не транзытам, то нетрамі гор краіны.

7. Неўзабаве я ўжо знаходзіўся на юга-захадзе ад гэтага гораду — цэнтру Аўрыі — над нейкай мейсцамі шэрай, а мейсцамі зелянеючай і цямнеючай цемна-зялёнымі ды чарнявымі лясамі[5], з напрамкам як быццам удоўж нейкага чыгункавага шляху, які адвятляўся ад агульнай Аўрыянскай чыгункі.

МАПА АЎРЫІ. 1932

Пералятаючы па-над нейкай міжлеснай палянай, я пачаў прыглядацца наніз і ўбачыў вось такі абразок: пада мной расьсьцілалася досыць шырокая і роўная папелятага колеру паляна, а перак[6] гэтай паляны, зь цёмнага ў цёмны пералесак, цягнулася наводдаль просталінейнай жоўтай паласой досыць шырокая дарога. А калі я стаў прыглядацца да гэтай дарогі з зацікаўленьнем, чаму яна так груба розьніцца сваім жоўтым грунтам ад папелятага грунту паляны, дарога гэтая пачала кратацца і паўзьці ўздоўжам наперад.

Гляну на паляну, гляну на дарогу — паляна ляжыць, ані кранецца, а дарога паўзець і паўзець, выразна віджу, што паўзець.

Я й туды, я й сюды — а дарога паўзець і паўзець, сунецца.

Толькі зьмяніўшы пункт зроку свайго з надпэрспэктыўнага аддаленьня гэтай паўзучай дарогі ў старану, і толькі адтуль я пачаў заўважаць, што не дарога паўзець, сунецца, а нешта-нейкае па дарозе. А прыгледзеўшыся добра, я выразна пачаў разразьняць даўгія, цесна счэпленыя, скрынявастыя плятформы нейкага даўгога, вельмі даўгога цягніка, нагружанага транспартам пяску.

8. А памінуўшы гэты цягнік зь вялікім транспартам пяску, я апынуўся на нейкім плаўнасханавастым адгор’і нейкай узвышы, на якой ценявацеліся нейкія цёмна-папелятыя сьцены нейкіх будынкаў. А з-пад тых высокіх сьцен папелятых спускалася з гары на лог па шэраму адкосу адгор’я жаўтаватая паласа нейкая.

А прыгледзеўшыся да гэтай жаўтаватай паласы, яна аказалася паласою наноснага пяску, па якому паціху сучылася, ссуваючыся з гары ценкім слоем, мутнаватая вада, зносячы пясок на лог у даліну.

А ў даліне на самым лагу відалася цэлае поле наноснага пяску. А на асяродку гэтага пясочнага поля відаўся нейкі быццам зруб студні — дзеля зьбіраньня сплываючай вады, каб адвясьці яе дзе ў іншае мейсца, ці што…

***

Вось на гэтым пустым, апусьцелым ад золата, перапалосканым вадою залатаносным пяску і закончылася вандроўка мая па дзіўнай, хоць і пустыннай, але багатай краіне Аўрыі, дзе золата рыюць у гарах, а залатаносныя пяскі за сотню вёрст адвозяць на прамыўку туды, дзе найболей вады, бо на Луне гэта ня тое, што ў нас тут, на нашай Зямлі, і перавозка пяску там ня надта вялікі цяжар.

P. S. Наастатку да ўсяго гэтага мушу дадаць, што апісаны тут мной Аўрытанскі чыгуначны шлях значна розьніўся ад нашых зямных чыгунак тым, што ня меў ані тэлеграфных стаўпоў з дротамі, ані розных знакаў з нумарацыямі, ані якіх табліц з напісамі.

Жаль, што не давялося мне тут пабачыць пасажырскіх цягнікоў тутэйшага луннага тыпу, а галоўнае — як выглядаюць іхнія тутэйшыя паравозы.

Судзячы па напрамку, Аўрытанская чыгунка гэта ёсьць ня чым іншым, як северна-ўсходнім астаткам прадоўжаньня колішняга вялікага Трывескага скрозьгорнага чыгункавага шляху, які пачынаўся на югу ад г. Трывежу, ідучы на север праз скрозьгорны пралом з тунэлямі далінамі ды тэрасамі падгор’я, проста на север, і, дайш[оў]шы да адгор’я з Антрацытоваю пяшчэрай, зварачываўся на севера-ўсход перак Маладзіковай краіны Аўрыі і Аўроры на той бок Месяцу.

Судзючы ж па выгляду станцыонных веж, Аўрытанская чыгунка — зусім адменны, незалежны ад Трывескага, самастойны чыгункавы шлях. Бо станцыонныя вежы Трывескага скрозьгорнага шляху, якія давялося бачыць над Трывежам, у даліне Аркадзіі і непадалёку Антрацытовай пяшчэры над узьберажжам ракі, мелі выгляды чорнакаменных прынізістых чатырохкутных фортафікацыйных брам, з выкрылястымі байнічнымі зубцамі. Вежы ж Аўрытанскай чыгункі, як відалася на станцыі ля гораду Аўрыі, высокі, кругласьценны, бледнакаменны і з простымі стацявымі[7] байнічнымі зубцамі ў кароне.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне. Паводле Я. Драздовіча, Аўрыя — адна з шэрагу краін на Месяцы. Сілуэты. Двухпавярховых. Відаць, прапушчана нейкае слова. Упоперак. Вертыкальнымі.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне.

Паводле Я. Драздовіча, Аўрыя — адна з шэрагу краін на Месяцы.

Сілуэты.

Двухпавярховых.

Відаць, прапушчана нейкае слова.

Упоперак.

Вертыкальнымі.

***

ЖЫЦЦЁ НА МЕСЯЦЫ

АБРАЗКІ ЖЫЦЬЦЯ НА МЕСЯЦЫ Ў ХРАНАЛЯГІЧНЫМ ПАРАДКУ

УРЫВАК З РУКАПІСУ “ЖЫЦЬЦЁ НА МЕСЯЦЫ”

ВІЛЬНЯ, ВОСЕНЬ 1932 Г.

Калі і што дзе віджана

І

У Маладзіковай краіне, на поўнач ад экватару, каля вялікай круглай цёмнай плямы над левай броўю ілюзійнага Месяцавага ліку[1].

Пясочнага колеру сьцега-дарожка, каля дарожкі парослы дробнаю травою ўзьмежак, па-над узьмежкам разьмяжованая пад простую лінію мяжою ніва, парослая дзівочнымі нізкарослымі расьлінамі.

Справа ад мяжы парасьнік чырвонабылістай, з гарахавастым цёмна-зялёным лісьцьцём, — як нешта падобнае да нашага палявога, што расьцець па ўзьмежжу жвіраватага ніўя, — чарнабыльніку.

А зьлева ад мяжы шарава-зеленькавая густавятлістая парасоніста-вершалістая расьліннасьць, вышынёю як у мэтар, прыпамінаючая японскія вазановыя карліковыя хвоі.

ІІ

Шырокая — з аранжавымі грунтамі ды шэра-зеленькавымі плямамі на ім — раўнядзь. Даль сьцеліцца адкрытай аж да гарызонту. А па гэтай раўнядзі там ды сям малююцца вузкаватыя роўналінейныя рыжаватага колеру дарожкі.

Колер неба ўгарэ шэра-стальны і як быццам пацягнуты лёгкай павалокай бураватага дыму. Колер жа неба на небасхіле — невысокай вузкаватай стужкай над гарызонтам — бледна-серабрысты.

Сьвет Сонца, якое сьвяціла з 30 % вышыні, — бледны, белы, яркі, але бескалёрны.

Зьлева на воддальлі цягнулася ў даль, на поўнач, невысокай, але стромаю сьцяной голая, уцёсістая, чорна-сызаватая гара.

ІІІ

У адным мейсцы гэтага чорнага, як смоль, і з сызаватымі плямамі ад сьвятла Сонца скалістага стоць[2] адкосістага горнага валу чарнавацела на прыслані нейкая трохкутная нара ўваходу, які вёў, як відалася зблізку, пад гару ў нейкую пяшчэру. А насупраць уваходу ў гэтую пяшчэру красаваўся гарод, густа засаджаны нейкай нізкарослай буйналісьцястай гароднай расьлінай.

Колер лісту гэтай расьліны — як у націны нашых буракоў, цёмна-зялёны, чырванаваты. А форма лісту — як у нашага хрэну.

ІV

Непадалёку тэй чорнай пяшчэры сярод роўнага поля стаяла нейкая кубавастая печ, як нешта ў родзе наськай кухоннай пліты. А над гэтаю печчу стаяла, нахінуўшыся, апранутая ў даўгую, аж да долу, жаночую шэрую вопратку таўстакаватая нізкаватага росту чалавечая фігура.

НА СТАНЦЫІ “ARIAPOLIS”. 1932

А прыгледзеўшыся бліжэй, удалося заўважыць толькі адно, як таўставатыя цёмназагарнага або засівярэўшага колеру поўныя рукі гэтай фігуры з асьцярожна-павольным лянівым рухам перанасілі трыманы ў правай руцэ нейкі з авальна-пласкаватым дном цёмна-шэры коўш зь нейкім празрыстым ружаватым полымем бяздымнага агню.

Коўш гэты па выгляду свайму прыпамінаў нашыя старасьвецкія шыракадонныя славянскія бражныя каўшы. А выкут быў гладка і ценка зь нейкага бліскучага цьмяна-сіваватага мэталу, прыпамінаючага нашую плятыну. Як выглядала з адобы[3] свайго твару гэтая чалавекападобная асоба, — так і не ўдалося заўважыць.

Нябаўна[4], празь нейкую хвіліну, непадалёку першай асобы зьявілася і яшчэ другая, падобная ей. Яна прынесла ў руках сваіх два невялічкія чырвоныя, знаць, гліняныя жбанкі зь нечым і, паставіўшы іх на зямлю, выпрасталася і растапырыла рукі.

Апранутая яна была, як відалася, у нейкую цьмяна-шэрую, быццам суконную, даўгую, аж па пяты, сарочку зь нешырокімі рукавамі, безь ніякіх упрыгожаньняў.

На галаве сваёй, як заўважалася мільгам, здаецца што мела нейкі цёмна-шэры капішон. Але твару ейнага, які быў зацянёван ад сонца капішонам, разглядзець не давялося. А давялося разгледзець толькі некаторыя асаблівасьці ейнага складу. Росту невялікага, каля двух аршын вышынёй. Стан умеркаваны. Рукі караткавыя, таўставатыя. Далані рук шырокія, караткавыя. Пальцы таксама караткавыя, з шыракавата-пласкаватымі канцамі і мала розьнючыя між сабой па даўжыні. Цэвачныя суставы паказаліся мне занадта тоўста-выпуклястымі, гузаватымі на адваротнадалоннай старане.

У рухах ейных адчувалася нейкая марудна-лянівая нясьпешнасьць. Бо й пашто рабіць хуткія рухі — сьпяшацца, — будучы лунідам. Дзень вялік, аж цэлага паўмесяца дзень. Усялякую работу зрабіць да вечара — пасьпееш. Няма чаго й сьпяшацца, а тым болей з самай раніцы.

V

Тут жа, непадалёку гэтай кухні, стаяла на зямлі нейкая пасудзіна, а над ёю нейкі сівавата-шэранькі зьвярок, велічынёю з нашую лісіцу, — заняўшыся ежай. З галавы і морды ён быў падобен да нашага ката. З кругла-лапушыстых вушэй — на нашую абязьяну галаго. А са сьпіны і шэрсьці — на маладога ваўчанёнка.

VI

Задаўшыся пытаньнем: з чаго і чым яны тут жывяцца? Адкуль ваду сабе бяруць, якой нідзе тут не відаць, і дзе яны тут ад пякучага летняга сонца хаваюцца ды халодную і даўгую ноч, ноч-зіму каратаюць? У адказ на гэта мяне паўлякло ў бок чорнага высокага валу гары.

У паўдарогі да чорнага горнага валу я напаткаў сьвежаўспаханую ніву. На гэтай ніве стаяла, зарыўшыся ў цёмна-шэры грунт сваімі дробнымі шматлікімі лемешамі, нейкая дзівачная земляробная прылада зь нейкага чорнага, як чыгун, неіржавеючага мэталу, бо не відалася іржы на ёй ані прызнаку. Прылада гэтая складалася зь нейкага даўгога, каля сажню даўжынёй, палукружнага гарызантальнага сашчэту, у сваім версе, які знаходзіўся на паўаршыннай вышыні па-над паверхняю грунту, трымаючыся на ўходзючых у грунт крываватых пласкаватых лямешаках таўшчынёй як у паўтара пальца, а шырынёй — як у тры. У што ўпрагалася і чым, якой сілай валаклася гэтая аднарадналямешная крываватая баразна, — прыкмеціць не давялося.

Празь нейкую хвіліну я прызастановіўся ля нейкай ледзь заметнай даўгаватай улогавіны, з буйным, голым, быццам угладжаным, буйнавірыстым, пясчанага колеру вільготным грунтам. Грунт гэты складаўся з буйнога, дробнакаменьчатага, як гарох, жвіру і жарствы з-пад раздробленага, знаць, чырвонага граніту.

У вадным найвільгатнейшым мейсцы гэтага жвіру, з прыхаду, вылязалі, вытаркаваліся буйныя расткі нейкай дзівачнай празрыстасочнай расьлінкі.

Вышыня расткоў гэтай расьлінкі была як у пядзю. А таўшчыня кругленькіх, сочна-празрыстых, пяскаватага колеру расткавых ножак — як у таўшчыню палачкі звычайнага алаўца або дрэўца сьвірэпніку. А на вершалінках гэтых расткоў распушчаліся з пахілам да сонца, таксама як і ножкі, празрыста-сочныя пясочнага колеру кубкавастыя кветкі, якія па сваёй велічыні і форме выгляду прыпаміналі нашыя вясенныя баравыя сонькі.

Непадалёка падгор’я чорнага горнага валу я наўрэў[5] на невялікую лужу крынічнай вады.

Вада гэтая здалёку мне здавалася зусім не вадой, да выгляду якой я прывык на Зямлі, дзе кожная ціхая вада, як люстэрка, адбівае ў сабе сіняватае сьветлае неба, — а тут яна паказалася мне проста нейкім дзягцярным цёмна-бурым алеем. Але, бліжэй прыгледзеўшыся, гэты дзёгаць аказаўся звычайнай чыстай празрыстай на цаглянага колеру чырванаватым голым грунце крынічнай вадой.

У беразе вады гэтай, знаць, адмелістай лужы-крыніцы стаяла група, штук каля дзясятку, чырвоных гліняных паліваных прыгожага мастацкага выгляду глякоў і жбанкоў невялікіх памераў, як на два ці на паўтара літра вады.

Тут былі і з ручкамі, па дзьве з бакоў, былі і бяз ручак, і ўсе яны мелі прыгожыя формы зь ня надта шырокім дном і горлам угору расшыраных пузаценькіх ваз.

Адно, што мяне тут зьдзівіла, гэта тое, чаму яны тут, тутэйшыя луніды, так скупы на велічыню ваданоснай пасуды.

Наастатку я апынуўся ў нейкім цёмным тунэлі тэй уцёсістай чорнай гары, зь якога прабраўся празь нейкія нізкаватыя дзьверы ў сьветлую прасторную хату, сьцены якой былі пабелены бледна-крэмаваю фарбай ці то белай жаўтаваю глінай. Падлога зь нейкай шэрай пліты. Столь высокая, круглавата-скляпенчатая, з аркавага карактару на ёй выступамі і зь некаторымі тэндэнцыямі на гатыцкія формы. У хаце гэтай было пуста-парожна, не відалася аніякіх дадатковых рэчаў, як сталы, ложкі, крэслы, зэдлі, тапчаны. Нават печы — і тэй не відалася, а замейсц абстаноўкі ўдоўж сьцен па прысьценьню прахадзіў невысокі, вузкаваты, як для седні, прымурак.

СКРОЗЬГОРНЫ ШЛЯХ. АБЛЕДЗЯНЕЛЫ МОСТ-АРКА. 1932

А ў таўстой сьцяне бакавой, якая, як відалася, выходзіла заадно з узбоччам гары, убок поля, — сьвяцілася шырокае і досыць высокае, сажаннае адкрытае вакно, празь якое відалася поле, залітае серабрыстым сьвятлом раньнявясеньняга сонца.

VII

Па агледзінах пяшчэрнай летняй хаты я апынуўся дзесь далёка-далёка, сярод нейкага пачынаючага зелянець земляробнага поля, празь якое прахадзіла вузкаватай жаўкляваю стужкай пешаходная дарожка, па якой там ды сям бадзяліся нейкія рыжаваценькія, велічынёю з кулак, камянькі. Я прызастанавіўся, каб прыгледзецца да гэтых рудаватых глыжоў, зь якой яны пароды, і направіў свой [позірк] на адзін зь іх, які аказаўся ў запраўднасьці не глыжом, а падобнай на глыж жывою істотай, зашчытнай масьці пад колер тутэйшага рудаватага, знаць, сугліністага грунту.

Гэта быў караткаторсы, камкавасты, бясскрыдлы скакун-казяўка, вельмі падобны па формах свайго складу на нашага сухалужнага казельку-траскунчыка, які, як відалася, выскачыў аднекуль з нары на рыжаватую, як і ён сам, дарожку і супакойна ўсеўся на ёй, грэючыся на прыслоне цяпла вясеньняга сонца.

VIII

Па аднэй са сьцежак праз поле прахадзіла, рэзва ступаючы, нейкая невялічкага росту, як наш сямілетні падуростак, шэранькая чалавечая фігурка, апранутая ў даўгую, аж да пят, шэрую вопратку, якая служыла ёй, як відалася, заадно і пакрыцьцём галавы ад пякучага сонца. Яна прайшла перада мной, справа налева, на адлегласьці не далейшай, як на сем крокаў, аднак жа разгледзець падробны выгляд ейнага твару цалкам, які напалову быў прыкрыт пакрыцьцём, так і не прышлося, а давялося ўгледзець толькі частку, левую шчаку і левае вока.

Колер скуры твару, як відалася, судзячы па колеру левай шчакі, — бела-румяны. Колер жа воч — ясна-сіні.

Бачыў, як гэтая шэранькая чалавечая фігурка пайшла ў напрамку скрозь поле да таго чарнагорнага пяшчэрнага паселішча земляробаў-лунідаў.

На поўнач ад так званага “Мора Небаспэк” (Заўв. Я. Драздовіча).

У сваіх тэкстах Я. Драздовіч, згадваючы гэтае мора (так называюць запоўненыя зацвярдзелай лавай нізіны на Месяцы, некаторыя з якіх можна разгледзець з Зямлі нават няўзброеным вокам як цёмныя плямы на месяцовым дыску), паслядоўна ўжываў менавіта гэткую арфаграфічную форму (“небаспэк”). Наколькі можна зразумець, гаворка ідзе пра Мора Небяспек (больш пашыраная назва — Мора Крызісаў).

Вертыкальна.

Выгляд, вонкавае аблічча.

Хутка, неўзабаве.

Натрапіў.

***

ЦЫРК ПЛАТОНА

УРЫВАК З РУКАПІСУ “Ў ЧОРНЫМ ЛЯБІРЫНЦЕ (У ЦЯСЬНІНАХ ЦЫРКУ ПЛЯТОНА[1])”

…Не даходзячы да самага канца шляхавой заходнясьценнай тэрасы, на якой я знаходзіўся, я раптам апынуўся ў нейкай цьмянай чарнасьценнай чатырохкутнай пяшчэры і пачаў яе аглядаць. Справа ў чорнай сьцяне ад цясьніны сьветлавацела адтуліна невялікага вузкаватага стоць[2] чатырохкутнага бязрамнага вакна.

А насупраць на роўнай гладкай чорнай падлозе ціха пасіджвала сямейка неапранутых, зусім голых бела-чырванаватаскурых лунідаў.

Большасьць гэтай, як відалася, небагатай, убогай сям’і складалася зь невялічкіх ростам — знаць, дзяцей і падуросткаў, якія, паашчэпліваўшы голымі рукамі сабе голыя калені, знаходзіліся правей у пацёмку, і каб разгледзець іхны выгляд падробна, — не давялося.

Удалося разгледзець выгляд толькі аднаго, большага, знаць, старэйшага, ростам мала меншага за сярэдняга росту зямлян, які сядзеў на асьветленым праз вакно мейсцы сярод хаты.

Па агульнаму свайму цялеснаму складу, на першы погляд, ён, бадай што, нічуць ня розьніўся ад нашых беласкурых паўнакроўных, але хударлявых зямлян.

Цела чыстае, белае, паўнакроўнае, але надта ж хударлявае, са слабаразьвітай мускулятурай.

Скура гладкая і, як відалася, далікатна-ценкая, празь якую прасьвечвалася кроў, — а праз гэтае ён і выглядаў на паўнакроўнага.

Сядзеў ён, абярнуўшыся ка мне левым бокам, ашчапіўшы сваімі худымі цянклявымі рукамі свае таксама худыя прыкорчаныя аж да падбародку калені.

Профіль галавы і твару ягонага паказаўся мне на першы пагляд зусім свойскім, зусім не такім адлюдным[3] […] Чало меў досыць высокае, адсядзістае назад.

Форма галавы пацяглавастая, адсядзістая ў патыліцу.

Вочы невялічкія, з касаватымі проразямі нарозбач, але ня кверху, як у манголаў, а, наадварот, кнізу.

Пераносіца ўгнутая. Нос караткаваты, трохкутнікам.

Вушэй, валос і шчакавых скул добра не заўважыў. Толькі адно, што добра заўважыў, што мне рэзка кінулася ў вочы, чаго нідзе ніколі ня бачыў у нашых зямлян, ані ў аднэй расе, — гэта адсутнасьць у паднасовай часьці твару губы (роту). У гэтага ж — знаць, выключнай, асаблівай расы чалавека-луніда не відалася губы. А замейсц губы з вуснамі ў ягоным падносьсі апускалася ўніз на даўгі, клінаватай формы падбародак роўна-гладкае мейсца безь ніякіх прызнакаў ані вуснаў, ані бязвуснавай губавой проразі.

А ягоны даўгі, роўны, безь ніякіх заметных выпукласьцяў, клінаваты падбародак спускаўся данізу, як быццам нейкая надточка да звычайнага падбародку.

Як бы ні дзіка, ні адмоўна, на наш зямны погляд, яны тут не выглядалі, аднак жа, усё ж ткі яны людзі. Людзі тутэйшага самабытнага луннага міру, якія тут, магчыма, што таксама, як і мы, зямляне, белыя, чарнявыя, жоўтыя, бронзавыя, чырвоныя, карычневыя ды чорныя, — таксама дзеляцца калі не на каляровыя, то на разнародныя, разнавыглядныя расы.

Цыркамі на Месяцы называюцца круглыя раўніны, акаймаваныя кальцавымі горнымі хрыбтамі. Цырк Платона знаходзіцца крыху вышэй за так званае Мора Дажджоў і ў дыяметры дасягае амаль 100 км.

Вертыкальна.

Тут — у значэнні “дзікі”, “нялюдскі”.

***

ЖЫЦЦЁ НА МАРСЕ

УРЫЎКІ З РУКАПІСНАЙ КНІГІ “ЖЫЦЬЦЁ НА МАРСЕ”

ВІЛЬНЯ, ЛЕТА 1932 Г.

У КРАІНАХ ЛЮДЗЕЙ-МАРСІЯН ДРАБНАРОСЛАЙ РАСЫ

Над узьберажжам мора (між краінамі Hesperis і Libia)

Ціхая цёплая летняя марсіянская ноч над узьберажжам кутаватай лукі супакойнага мора.

Зьлева нізкі сухі прыступісты бераг, а па-над берагам высокае, пакрытае высокімі сьценамі цёмнага лесу ўзмор’е. Справа ж, што крутая сьцяна непрыступістага замку, узвышаецца над цёмнымі водамі ціха сьпячай глыбі лукамор’я вельмі стромкі, круты касагор увенчанай ценямі буйнарослага цёмнага бору высокай гары — сталагор’я.

А па-за борам, на фоне зеленькавага ўсыпанага дробнымі, як быццам брыльянтамі, зыгацячымі зоркамі залачаючага[1] доднікам[2] неба, дзесь далёка-далёка й высока малявалася цёмна-сызаю плямай, горда ўзносячым зрок свой на неба сьфінксам высакачэзная пакрытая лесам гара, напамінаючая контурам формы сьценю[3] свайго сьцень лежачага бокам з высока ўзьнятым да неба, справа налева, у бок залачаючага неба, на ўсход, чалом галавы гіганцкага сьфінкса.

На цёмным фоне міжгорналеснага — кутом — лукамор’я белавацеў касячком спушчанага з высокай цененькай макшты[4] парус, які знаходзіўся на прыстаўленым да прыступістага берагу на начны адпачынак нейкага лёгкаплаўкага даўгаватага, але вузкага, высокаапушыстага[5] бледна-жаўтавага чаўна-карабельчыка.

А вобак з гэтым чаўном-карабельчыкам плавала, варушылася бледнаю плямай на цёмнай паверхні вады і яшчэ нешта, нешта ў родзе тупаканчастага чаўна, але ня човен, а скарэй, што нейкі сплецены зь ценкага пруцьця белай лушчанай лазы кораб-карзіна, у якой плавалі, капашыліся, папіраючыся ў дно адмелістага берагу ценкімі шасткамі, дзьве нейкія маленькага росту, такога, як нашыя сямілетнія дзеці, круглагаловыя і каранастыя, апранутыя ў шэрыя вопраткі фігуркі чалавекападобных істот.

Ля самага берагу там ды сям вытаркаваліся рэдзенькія групкі драбнарослага чароту.

Кругом было ціха, спакойна, усё спала кругом. Ціха спаў цёмны бор, што сабою тварыў магутныя цёмныя сьцены надгорнага лесу. Ціха-ціха спала вада лукамор’я, ціха спаў, не хістаўся і гэты захудалы чарот, толькі золак усходняга неба ня спаў, зелянеў, расьсьвятляўся, ды ня спалі дзьве гэтых істоты з драбнарослых людзей-марсіян…

У мармуровай пустыні

Пераляцеўшы, перанёсшыся думковым зрокам па-за горы, лясы і даліны з-над узьберажжа штучна ўтворанага мора на далёкую і шырокую нейкую ўзвыш-раўніну, я апынуўся на шырачэзнай і роўнай, як стол, жаўклява-пясчаністай з ружаватымі плямамі марсіянскай пустыні [...]

На самым прыхадзе на гэтай пустыні, дзе цягнулася перак[6] лініі зроку тэрасістая лагчына, на дне якой невыяўнымі лініямі ні то прысыпаныя пяском чыгуначныя рэйкі, ні то — проста калавіньне звычайнай калёснай дарогі. У адным мейсцы ля гэтага невыразнага шляху… відалася наводдалі ў нейкай выемачнай лагчыне між гурбамі пяску — пясочнага колеру нейкая прынізістая зямляначнага тыпу будыніна. А на побліжжу відаліся выразна дзьве нейкія стугаравастыя[7] кучы каменьня. Адна з гэтых куч, крыху меншая і далейшая, складалася з насыпанага стогам дробнага ружаватага каменнага аскялёп’я. А другая куча, крыху большая і бліжэйшая, складалася з буйнога, даўжынёй каля паўмэтру, а шырынёй і таўшчынёй каля чвэрць мэтру, гладка ачэсанага на кант, канцястага, як цэгла, бледна-крэмавага, ружаватага штучна абробленага каменачосамі каменьня, якое было скінута, зьвернута ў беспарадкавую стугарастую кучу вышынёю ў сажань.

КРАІНА HESPERIS. 1932

Неўзабаве на вершаліну аскялёпачнай кучы пасыпаўся кінуты аднекуль град аскялёпкаў. А на вершаліне кучы часанага каменьня паявілася некалькі штук сьвежаўскінутых некім з-за кучы цаглявастых камянёў.

З усяго віджанага тут адчувалася, што тут нейкая з рухам працы каменаломня, а па-за гэтымі каменнымі кучамі сядзяць і работаюць каменачосы.

ВЕЧАР У ПУСТЫНІ НА МАРСЕ. 1932

КАМЕНАЛОМНЯ Ў ПУСТЫНІ НА МАРСЕ. 1931 (?).

Скора, нябаўна[8] выйшлі з-за большай кучы, кучы часанага каменьня, тры цёмна-шэрыя сутулаваценькія фігуры невялічкіх чалавечакаў, ростам каля мэтру. Вопратка гэтых чалавечакаў складалася з чыста вадалазьніцкага касьцюму, касьцюму, які ўжываецца нашымі зямнымі маракамі дзеля глыбокага і доўгага ляжаньня пад вадой. Толькі з тэй розьніцай, што не відалася ў касьцюмах гэтых трох маларослых марсіян ані паветразьменных трубак, ані якіх-небудзь кляпанаў, мэталёвых абручоў і розных зашпілек. Ды замейсц круглых вадалазьніцкіх вакон перад вачмі ў шоламе — толькі адно шырокае прастакутнае зацягнутае ці то сьлюдой, ці то гнутым шклом ваконца, празь якое можна глядзець і наўперад, і ўніз, і ў бакі.

З павярхоўнавыглядных асаблівасьцяў тых, якімі б маглі розьніцца ад нашых зямлян гэтыя выразна бачаныя фігуркі людзей маларослай расы, жыхароў Марса, — хіба толькі сваёю маларосласьцю, сутулаватасьцю і невялічкімі караткавымі ступнямі ног. У рухах жа, бадай што, зусім мала розьніліся ад зямлян: паходка лёгкая, скорая, але не парывістая, а мяккая, элястычная.

Яны лёгка і плаўна, без падкульгаваньня і без валюханьня з боку на бок, ціха й роўненька прайшлі адзін за адным па лагчыне і, павярнуўшыся ўправа, перак невыразнага прызнаку праторанай дарогі, направіліся ў той бок, дзе відалася ў нейкай вылогавіне пяскоў мураваная буда, якая, бадай што, і зьяўляецца іхным каменаломніцкім прыстанішчам у гэтай пустыні, багатай плітамі падатлівага ломцы і здатнага да чоскі на будаўнічы матар’ял мяккаватага каменю, прыгожага сваім бледна-ружовым колерам мармуру.

У КРАІНАХ ЛЮДЗЕЙ-МАРСІЯН УМЕРКАВАНАРОСЛАЙ БЕЛАЙ РАСЫ

У паўднёвых лясах вострава (Sirtis)

Цёмна-зялёная пушча магутнарослага густога ігластага лесу, ні то ялавастага, ні то саснавастага бору, пакрываючага плашчагорыстую ўзвыш, раўнамерна паперакрайваную даўгімі роўналінейнымі, побачлежнымі між сабою, страшна глыбокімі крутабярэжыстымі цёмнаводнымі ляснымі азёрамі вады, напамінаючымі сабой некаторыя роўнанапрамкавыя не шырокія, але даўгія і глыбокія скандынаўскія фіёрды, пераквострыя, крутыя, роўныя, сталагорыстыя ўзьбярэжжы гэтых азёр абрасьлі цёмна-зялёным аж да чарнаты густым борам хваявастага лесу, які адбіваецца магутнаю цёмнай сьцяной у гладкіх, што люстра, ціха стаячых водах гэтых нешырокіх, шырынёй як у чвэрць вярсты, даўгіх міжузгорысталесных цёмнаводных лук-фіёрдаў. Толькі там ды сям, як быццам дзеля нейкай разнавыгляднасьці, малююцца сьветла-зялёнымі плямамі на цёмным фоне сьцяны высокага бору, адбіваючыся ў цёмным люстры вады гэтых фіёрдаў, стройнарослыя яваравастыя адзінотныя лісьцястыя дрэвы, быццам нашыя маёвыя бярозкі.

Чым далей на паўдзён ад гэтых цёмнаводных міжлесных лук-фіёрдаў, тым болей, тым часьцей-гусьцей лісьцястага лесу.

На аднэй з палянак лісьцястага лесу сьвяціліся бела-ружаватаю плямай сьцены нейкага невялікага, але прасторнага і прыгожага па форме выгляду сваёй архітэктуры мураванага аднастольнага[9] дому.

Кругом дому зеленавацелі нізкарослыя бухоныя[10] кусты і невысокія лісьцястыя дрэвы нейкага саду. А над домам серабрылася пагоднае марсіянскае неба, у паветры ж адчувалася млява-цёплая лагодная лень вясны.

У бок дому, праз сад, цягнулася шырокая і гладкая пясочнага колеру сьцежка.

У бледна-крэмавых, ружаватага вадценку, невысокіх і гладкіх сьценах гэтага дому цемнавацелі два вялікіх, шырынёй як у сажань, квадратаватых вакны і адны нешырокія, зьлева, ля куту, каштанаватыя дзьверы з прастакутным шырокім ваконцам уверсе. А па-над дзьвярмі ўзвышаўся авальна-прастакуцістым шчытом уверсе франтончык.

Ад вугла дому, дзе былі ўваходныя дзьверы, высоўвалася наўперад нейкая даўгая, даўжынёй каля чатырох ці пяці сажон, такой самай вышыні, як і сьцены дому, глухая, без вакон, бакавая сьцяна нейкай вузкаватакарыдорыстай галерэйкі, канец якой, на ўзбліжжу, заканчваўся такім самым, як і над дзьвярмі дому, гладкасьценным шчытом франтону, у якім прасьвечваўся адкрыты дзьвярны праход, празь які відалася ўсё нутры гэтай галерэйкі, прыпамінаючай нашыя зямныя вэранды або аранжарэі для вазонаў. Бо правая сьцяна гэтай галерэйкі была глухой, безваконнай, а левай сьцяны, якая выходзіла на прыслоньне ў нейкі сад, зусім не было, а ейнае мейсца замяшчалася нейкімі рэдка расстаўленымі чатырохкантовымі, адкосістымі ўнутры, нейкімі чырвонакаменнымі быкамі[11], якія ў сваёй аснове займалі сабой чуць не да асяродку праходу ў гэтым карыдоры.

Як быццам у адказ на зацікаўленасьць ведаць, што там дзеецца ўсярэдзіне гэтага марсіянскага адзінотнага дому, раскрыўся абраз, прадстаўляючы нутро гэтага дому, разам зь ягонымі жыхарамі, у нейкім дзіўным супакойным сьвяточным настроі.

Досыць прасторная, асьветленая зь дзьвюх сьцен, пад кутом, агромнымі вокнамі, гладкасьценная пласкастольная саля[12]. Высокія белыя сьцены гэтай салі аднізу аж пад верх былі абцягнуты, абабіты скрозь, кругом цёмнакалёрыстага тону ўзорыстымі дыванамі. На асяродку гэтай салі стаяў шырокі круглы ці то вельмі васьмінакальны[13] стол, накрыты бледнакалёрыстай з узорамі тканінай, якая зьвісала кругом са столу аж да самага блізка нізу.

Сярод столу стаяў бледна-папеляты, упрыгожаны дробнымі рознакалёрнымі каменькамі стаўбунчык-падбукетнік, над якім красаваўся з ружованькіх, сіняваценькіх і беленькіх дробных кветак букецік. А побач з падбукетнікам стаяла невялічкая белая, як з матованага серабра, упрыгожаная бліскучкамі рознакалёрных камянькоў скрыначка-шкатулка.

А па-за тым круглым сталом сядзелі дзьве белыя, апранутыя ў беласьнежныя ценкатканыя вопраткі, белатварыя, досыць поўныя, умяркованага росту кабеты, галовы якіх былі ўвянчаны нейкімі белымі, зь зелянькавымі і сінявымі каменькамі, дыядэмнымі чапцамі, шмат падобнымі да нашых старасьвецкіх чапцоў, якімі даўней упрыгажалі сабе чало славянскія баяркі.

З усіх павярхоўнавыглядных асаблівасьцяў гэтых дам-марсіянак кідаліся ў вочы… іхныя бязбровыя, ясна-сінія, досыць буйныя, белкаватыя, гледзячыя на поўную раскрытую вясёлку рухавыя вочы, надта ж белыя, далікатнаскурыя, акруглена-поўныя, маладжавыя твары, курнасаватыя, умяркованай велічыні насы, з акругленымі вуснамі вузкаватапроразныя губы, белыя або бледна-папелятыя, пад дыядэмамі, валасы ды надта ж кароткія шыі, робячыя ўражаньне, што іхныя галовы з шыракаватым падбародзьдзем былі прырошчанымі безь ніякай шыі проста да тулава.

Яны непаварушліва сядзелі, пераносячы свой беглы зрок то направа, то налева, і не адна зь іх, з гэтых белых дам, не пакранула галавой, каб павярнуцца ў той ці іншы бок сваім тварам, а толькі вачмі.

У супакойных дабрадушных, а заадно паважных тварах гэтых дзьвюх прадстаўніц людзей-марсіян белай расы адчуваліся нейкая дабрадушная і далікатная прастата і бесклапотлівасьць.

Праз адчыненыя ў куце дзьверы відалася і яшчэ адна невялічкая саля з абцягнутымі, абабітымі скрозь-кругом аднізу аж да самай столі па сьценах цёмнакалёрыстымі бархацістымі дыванамі.

Каля сьцен гэтай салі стаялі ня надта даўгія, але шырокія, безь ніякіх адвалаў, пакрытыя такімі ж самымі дыванамі, як і на сьценах, мяккападушыстыя канапы.

Узоры гэтых дываноў, як давялося да іх бліжэй прыгледзецца, складаліся не з геамэтрычнай, а з крываконтурнай арнамэнтацыі са стылізаванага цёмна-зялёнага лісьця нейкай шырокалісьцястай расьліны з бледна-жаўтаватымі аблямоўкамі на цёмна-вішнёвым фоне.

ШТО БАЧАНА Ў КРАІНАХ ЗВЫЧАЙНАРОСЛЫХ МАРСІЯН БЕЛАЙ РАСЫ ЯШЧЭ

Жывёлы

Бачыў галаву бяспоўстага, галаскурага мядзьведзя: морда караткавая і акруглістая, як у прыгожа складзенага нашага быдловага сабакі; вушы куртатыя, як у мядзьведзя; лоб шыракаваты, акруглясты і выпуклы; вочы круглыя, буравата-шэрыя, без сукосных проразяў, а выраз воч досыць лагодны, або, як кажуць, разумны.

Карак-шыя тоўсты, круглы, як у добра адкормленага асмалёнага парсюка.

Скура зямлістага колеру, зь нераўнамернымі цёмна-бруднымі плямамі на ёй, прыпамінаючая гладкую і таўстую абязшэршчаную скуру заколатага і асмаленага добра адкормленага парсюка, па аскробцы яго ад асмолу.

__________

Гэтакага ж самага, галаскурага, мядзьведзя бачыў і ў другі раз — і цалкам ува ўвесь рост ягоны, але добра разгледзець ягоны павярхоўны выгляд не давялося, бо гэтая жывёла знаходзілася ў нейкім занадта цемнаватым памяшканьні, дзе яна стаяла ў нейкім застойку і нешта ела пастаўленае ёй з карыта, якое знаходзілася пастаўленым не на зямлі, а шмат вышэй, так, каб гэтая жывёліна не патрабавала схіляць сваёй галавы пры ядзе.

Велічыня гэтай чатырохногай жывёліны, як відалася, у вышыню каля мэтра бяз чвэрці, а ў даўжыню каля мэтра зь лішнім.

__________

А побач з гэтым бяспоўстым мядзьведзем, у нейкім іншым цемнаватым памяшканьні, стаяла і таксама ела з узьнятай галавой таксама чацьвяраногая, але нашмат большая за першую, нейкая даўгая чорная жывёла, шмат чым падобная да нашай зямной каровы і тэй даўгой чорнай каровы, якую пазьней бачыў запрэжанай у нейкую шырокую двухколую арбу.

У КРАІНАХ РАСЫ ЧЫРВОНАСКУРЫХ БЕЗВАЛОСЫХ СУТУЛАВАТЫХ БУЙНАРОСЛЫХ МАРСІЯН

Самнамбулістычна-тэлевізійныя[14] эскізы

…Дзень быў пагодны, на воддальлі серабрылася яснае неба.

Між выпуклястымі калёнамі тэй калянаднай бясстрэхай будоўлі бегалі і расхаджавалі, мітусіліся ў руху сваім каранастыя шэрыя фігуры невялічкага росту круглагаловых, круглалікіх, курнасаватых, сьветла-папелятатварых, сіваватавалосых, апранутых у нейкія шэрыя махнатарукавыя каптаны чалавекападобных істот, якія па свайму шалаўліваму руху прыпаміналі нашых школьных дзяцей-падуросткаў у часіну міжлекцыйнай пярэрвы.

МАРМУРОВЫ ПАЛАЦ-ГАЛЕРЭЯ Ў ЭКВАТАРЫЯЛЬНАЙ КРАІНЕ НА МАРСЕ. 1931

Скора, нябаўна ўся гэтая суматошна-рухавая кумпанія раздваілася на дзьве роўныя староны ды, сьпешна разьбегшыся на бакі, сьціхамірыўшыся, расьселася па падкалёньню ў рады і супакойна, уважна зьвярнула свае бледна-папялястыя, як быццам крыху скуластыя круглаватыя твары ў адзін бок, наўперад, на асяродак калянаднай алеі, на якой паявілася досыць вялікая шэрая чалавекападобная фігура, якая ціхай супакойнай хадою ўзыйшла на асяродак шпалеры з пасядаўшымі ў два рады па бакох тымі круглалікімі ліліпутамі, бо ў параўнаньні зь імі фігура гэтага чалавека здавалася проста веліканам.

Яшчэ хвілінка — і я выразна ўбачыў скрозь шырачэзныя квадратныя міжтрымныя адтуліны, як перад маім ваччу прайшоў унізе між калёнамі і пасеўшымі ля іх радамі тымі ліліпутамі агромнага росту сутулаваты чалавек, апрануты ў гладкі шэры безрукавы плашч-ратонду. Фігура гэтага чалавека-велікана прадстаўляла сабой або надта сутулаватага, або зусім бяз шыі.

Колёр скуры ягонага твару быў чырванавата-жоўтым — так, як адваротная мездравая старана сухой старой бяросты. Ён быў даўгалік, даўганос і зусім безвалосым. Ягонае адсядзіста-выпуклае чало было шырокім, але, прапарцыянальна даўжыні твару, не высокім. Ягоныя вочы з гарызантальнымі, але надта ж вузкімі проразямі. Бровы чорныя, ценкія, дугавастыя, як сярпкі ветаха ці маладзіка. А між бровамі і вузкімі проразямі воч — гладкаватыя і шырокія праміжуткі. Нос роўны, на пераносіцы цянклявы, кнізу таўсьцейшы і надта ж даўгі. Проразь губы і таўшчыня вусен умеркаваныя. Але падбародак зусім мала прыкметны. Побач з падбарод[кам] як быццам абвісалі досыць поўныя пацяглавата ссунутыя шчокі. Вушэй жа добра не падмеціў — магчыма, што надта сплошаныя і прылёгшыя.

НА ЭКВАТАРЫ. МАРСІЯНІН-ПЕДАГОГ ЖОЎТА-БРОНЗАВАЙ РАСЫ. 1931 (?).

Скуластасьці твару ды сукоснасьці вачных проразяў, як і броў з узьнятымі вонкавымі накаламі[15], — што можам наглядаць у тыпах нашай зямной жоўтай, т. зв. мангольскай, расы, — не відалася ані крыху.

З валасістага абрасьцьця, як валасы, барада ды вусы, апрыч ценкіх чорных броў, не відалася і прызнаку, як не відалася таксама, ці ягоная галава мела хоць бы кароткую шыю, на якой бы магчыма было паварачваць галаву незалежна ад тулава, ці была проста прыросшай да апошняга безь ніякай шыі.

Рух паходкі ягонай быў ціхі і роўны, паважны і да таго плаўны, што корпус ідучага рабіў уражаньне не як ідучага, а як плывучага стоючы на ціха плывучым чаўне.

У выразе твару гэтага дзіўнага задумчывага чалавека сьвяціліся прызнакі адсутнасьці нястрыманых корцяў, уступіўшых сваё мейсца супакойнай паважнай сталасьці, цярплівасьці і розуму глыбока мысьлячага чалавека.

Як ні экзатычнымі здаваліся рысы твару ягонага, аднак жа ў міне ягонай адчувалася нешта свойскае, далікатнае, сымпатычнае.

Ад “залачаць” — світаць.

Досвіткам.

Ценю.

Мачты.

Высакабортнага.

Упоперак.

Падобныя да стагоў.

Хутка.

Аднапавярховага.

Пышныя.

Прамежкавымі апорамі.

Зала.

Васьмікутны.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне.

Куткамі.

***

АСЯРОДКАВЫ КРУЖНІК САТУРНА

УРЫВАК З РУКАПІСНАЙ КНІГІ “ЖЫЦЬЦЁ НА ПЛЯНЭЦЕ САТУРНЕ”

ВІЛЬНЯ, ЛЕТА 1932 Г.

ЖЫЦЬЦЁ НА АСЯРОДКАВЫМ КРУЖНІКУ САТУРНА

САМНАМБУЛІСТЫЧНА-ТЭЛЕВІЗІЙНЫЯ[1] ЭСКІЗЫ

На Брылявіку[2]

Магутныя, таўшчэзныя, высокія і роўныя ствалы шматвяковых лісьцястых дрэў дубаклёну. Дзіўная дубрава. А па тэй дубраве там ды сям паміж дрэўя параскідаліся ў адзіночку шырокія прынізістыя пласкаватастрэхія сіваватыя дзераўляныя будоўлі, з усіх бакоў абвянечаныя шырокімі цяністымі вэрандамі, на гладкім і сухім цьвёрдым грунце, паросшым густою, мяккаю пырнікаватаю зялёнаю травой. А між тымі будоўлямі — што грасованыя[3] ў добраагледжаным парку, гладкавытаптаныя пясочнага колеру сьцежкі-дарожкі ў розных кірунках па тым лесе-дубраве.

Надвэранднае падстрэшша, якое ўтваралася з надпускаў пляскаватай чатырохсхоннай страхі ў тых будоўлях, апіралася на нетаўстыя чатырохкантовыя дзераўляныя стаўпцы, якія зьнізу былі пазлучаваныя вышынёй як у паяс нейкімі выплятанымі зь дзераўлянага паплёту рашоткамі.

А на тых вэрандах, як відалася ў некаторых гэтых абвэранджаных дамах, аддыхалі, як відалася здалёку, нейкія ў сіваватых жаноцкіх вопратках чалавекавыглядныя істоты.

Бачачы гэтую лясную калёнію, паселішча жывых людзей, зусім ня верылася, што ўсё гэта дзесь там, далёка-далёка, на бязьмерных адлегласьцях ад нас, у пазавоблачных прасторах, на нейкім абадзе кружніка плянэты Сатурна, а ня ў нас тут, на Зямлі, дзесь у Скандынавіі ці якойсь Канадзе летняю парой. Але крыху пазьней, празь нейкую хвілінку, прыйшлося пераканацца, што ўсё тут віджанае ў запраўднасьці ж ня нашае зямное.

Пагодная летняя ціхая раніца. На вершалінах высокіх і бухонавяхацістых[4] дрэў негустога, рэдкага лесу ружавацеюць сьветлыя плямы праменьня ўсходзячага сонца.

Непадалёку тэй лясной калёніі, ляснога людзкога паселішча, разьляглася шырокая, роўная, пакрытая аксаміцістым дываном з маладой зялёнай пырнікавастай травы зялёная палянка. А на гэтай палянцы, непадалёку ад гладка пратаптанай сьцежкі, сядзела-паседжвала на зялёным траўніку невялічкая ростам, як нашыя зямныя сямілеткі, дзіўнай красы, прыгожанькая, што русалачка, русакудрая дзяўчынка, якая, не спускаючы вочак сваіх, з радасным выразам міны пазірала на першыя праменьчыкі сьвету ўсхадзячага сонца, якія прабіваліся скрозь падгальлё акружаючага лесу.

КУРОРТНА-ДАЧНЫЯ БУДЫНКІ САТУРНЯН НА БРЫЛЯВІКУ. 1931

Дзяўчынка гэтая была апранута ў сьветлакалёрыстую, лёганькую, зь ценкай, быццам батыставай, далікатнай тканіны вопратку з шырокімі зьвісаючымі рукавамі і зь безкаўнерным горсікам[5]. Каля горсіку кругом шыйкі і на рукавах у аблямоўцы паблісквалі нейкія серабрыстыя і ружаваценькія бліскучкі.

А на тканіне ейнай вопраткі маляваліся бледнакалёрыстыя ружовыя, белыя і сьветла-гранатавыя дробненькія ўзоры, якія складаліся з разнаформных дробных плямак, кропак і маладзічкоў.

У міне ейнага ўмяркована акругленага маладога белага ружаватага тварыку, з досыць высакаватым прыгожанькім чалом, роўным носікам, умяркованымі неадутліватымі шчочкамі ды невялічкай, з прыгожанькімі вуснамі, губай, сьвяцілася нейкая незразумелая і сталасьць, і пэўнасьць розуму дарослых людзей, а разам і дзіцячая жыцьцярадаснасьць.

Зь ейных пазіраючых на поўную круглату вясёлкі кругленькіх воч, якія здалёку здаваліся быццам акуляры, павеявала чымсьці таямніча-загадкавым, унушаючым да ейнай асобы нейкае эстэтычнае пачуцьцё і павагу, як да прыгожанькай істоты з высокім інтэлектам.

Адкуль яна, чыя яна і хто яна такая? Бо ў рысах асобы гэтай пекнай маленькай істоты як быццам нешта-нейкае знаёмае.

Прыгледзеўшыся да ейных акругленых сінявата-шаравенькіх воч, аказалася, што ейныя вочы зусім ня так збудаваны, як нашы. Кругом звычайнага, як і ў нашых вачах, кругленькага зрэнка расходзілася каляровымі (сіня-сінявымі і зелянькавымі) праменьчыкамі шырокая круглая вясёлка, якая занімала сабою блізка тое, што ўвесь вачны яблык, не пазастаўляючы на ім мейсца для бялка. А кругом вясёлкі, у сваю чаргу, правідловым[6], як з-пад цыркуля, кружком ахілялі вока павекі, абрамляючы вясёлку, ні то ў сваіх берагах, ні то ў самой вясёлцы, якая наводдаль ад зрэнка здавалася цямнейшай — нейкім вузенькім цёмным кружком, выразны цёмны абадок.

Яшчэ дзьве асаблівасьці: не відалася, каб гэтая прыгожанькая істота хоць бы раз кранула павечкамі ды сплюскаватымі вачмі — як быццам зусім не былі яны ў яе рухомы, — гэта адно; а другое — гэта тое, што не відалася вушэй, якія або былі гладка прыкрытымі зьвісаючымі аж да плеч гладзенькімі космамі сьветла-русых валасоў, або гэтая незямнога паходжаньня прыгожанькая істотка зусім іх ня мела.

А ня маючы вушэй, — значыць быць бяз слуху. А быць бяз слуху — значыць не абладаць і дарам мовы ды сьпеву, як у нас глуханямыя. Але нашая глухата — нямыя, ня маючы з прыроды іншага дару для паразуменьня зь іншымі, паразумяваюцца ўмоўнымі знакамі праз рухі, як кажуць, “на мігі”. Але тут, як мне давялося заабсэрваваць[7], — зусім штось іншае. Гэтая прыгожанькая, як ружа, істота, як мне здавалася, бачыла мяне як нейкія зданкі, і гэта яе зусім ня толькі не перапудзіла, а нават ня надта ўзьдзівавала, і глядзела на мяне зусім проста, як на яву, дый нават даючы мне адчуць празь нейкія таямнічыя павевы ад сініх воч, што я ёй зусім ня страшан, а камічан. Асабліва здаваліся ёй сьмешнымі мае вушы і ногі ў калошах нагавіц, як зашытыя ў нейкія вузкія чорныя паласкаватыя мяшкі.

Уражаньне агулам такое, што тутэйшыя людзі бяз слуху і бяз мовы, а гавораць між сабою вачмі — праз зрок, нейкім магнэтычным друг друга адчуваньнем, а ня нашымі ўмоўнымі праз нутрагубныя прыцяскі языком з учасьцьцем вусен і зеву гарляковымі гукамі, якімі мы можам карыстацца як штучнымі выразамі нашага рассудку, безь ніякага ўчасьцьця ў іх свайго натуральнага шчыра-праўдзівага пачуцьця, як кажуць, “з чыстай душой і ад шчырага сэрца”.

Непадалёку тэй зялёнай міжлеснай палянкі, на якой любавалася золакам прыгожага раньня русакудрая круглавоканькая красавіца-дзяўчынка, адкрываўся чыста надморскага характару краявід. Краявід загадкавага ўзмор’я. На ўзбліжжу ценявацела цёмна-сызая, шырокая, пласкаватастрэхая, акружаная кругом крытымі вэрандамі нейкая дзераўляная будыніна. Перад гэтай будынінай зеленавацелі паразьдзяляныя роўналінейнымі гладка выграсаванымі пясчанага колеру дарожкамі зялёныя траўнікі. А па-за гэнай будынінай ценявацеліся скрозь туманаватае ранічнае паветра цёмна-зялёныя сыльвэты[8] разьвесіставяхоцістых дрэў нейкай абсады. А па-за подгальлю дрэў гэнай абсады тут жа, блізка, як у некалькі крокаў за ёю, вырысоўваўся цьмяна роўналінейны бераг нейкага сіняга, адбіваючага ў сябе нябесную сінь, ціхаводнага мора. Дрэвы тэй надузьберажнай абсады, якія здалёку здаваліся шырокаразьветлістымі каштанамі, зблізку ж аказаліся зусім не лісьцястымі, а іглястымі цёмна-зялёнымі вілаватастволістымі гіганцкіх памераў ялаўцамі.

У накале[9] траўніку, які знаходзіўся між шпалераю гэтай надузьберажнай ялаўцовай абсады і абшырным вэрандзістым домам, над крыжоўкаю дзьвюх просталінейных, знаць што выграсаваных, роўненькіх і гладкіх пясчаных дарожак, стаяў тоўсты, высакаваты, ні то мураваны, ні то дзераўляны ды памалёваны, чырвоны васьміграністы стоўп. Верх гэтага стаўпа завяршаўся васьміграннай пірамідкай. А кругом вершаліны гэтага стаўпа, трымаючыся на рамёнах, відаліся два агромныя гарызантальна распаложаныя адзін над адным цяжкарабрыстыя шыракаплецістыя ўшыр чырвоныя кругі.

Верхні зь іх быў большым, плазамі[10] шырэйшым, а ніжэйшы — меншым і плазамі крыху вузейшым за верхні.

А пад тымі кругамі на стаўпе з чатырох бакоў, па тры, адзін над другім, белавацелі, сьвецячыся ўва ўсе чатыры бакі сьвету, дванаццаць чарапоў галоў чалавечых.

НАД БЕЗДАННЮ… ЗНАК ПЕРАСЦЯРОГІ НА КРАІ КАЛЬЦА САТУРНА. 1931

Чарапы гэтыя, якія па тры, адзін над другім, былі напалавіну ўсаджаны патыліцамі ў плаз стаўпа, мелі выгляд зусім мала чым розьнячых ад чарапоў з галоў людзей зямнога паходжаньня: чало кубаваста-авальнае, выпуклае і па прапорцыі адносна цэласьці твару досыць высокае. Скулавыя лучайкі, сківіцы, падбародак і зубы — бадай што, такія самыя, як і ў нашых белых эўрапейцаў арыйскага паходжаньня. Толькі вось бровачныя дугі ды вачныя гнёзды — занадта акругленыя, як пад цыркуль. А косьць пераносіцы была роўная і даўгая, як відалася, павінна была даходзіць аж да самага канца носу, замяняючы сабой насавыя храшчы, якія пасьля сябе ў чарапах нашых зямлян пазастаўляюць вялікую адтуліну, а ў гэных чарапах такой вялікай адтуліны не відалася.

Чарапы гэтыя былі белымі, як сьнег, а выпукласьці на іх былі бліскучымі, як глязураваны фарфор. А ад гэтага страшнага чырвонага стаўпа з кружнікамі ды чарапамі чалавечых галоў адходзіла грасованая дарожка ў бок недалёкага паросшага буйнаю травой берагу таго сіняга валшэбнага мора, завяртаючыся ў алею ялаўцавастых дрэў надузьберажнай абсады.

_____________

Непадалёку лясной калёніі і тэй надпропаснай[11] кліматычнай станцыі, дзе стаяў чырвоны стоўп-глёбус з дванаццацьцю фарфоравымі лямпачнымі клёшамі[12] — чарапамі чалавечых галоў, як знак надпропаснай перасьцярогі для гасьцей тамтэйшага ляснога надузьберажнага кліматычнага курорту — як відалася.

Углыб краіны ад таго надпропаснага ўзьбярэжжа, дзе ўжо распачыналіся гладка-роўныя палявыя прасторы, усаджаныя раскінутымі ў адзіночку бахмацістымі дрэвамі ды садамі невялічкіх людзкіх паселішчаў, відалася ўзвышаючаяся над рэштам высокая й шырокая кубічнага выгляду нейкая глухасьценная крывава-чырвоная, як кажуць, нялюдзкая, жудаснага выгляду будыніна. Будыніна гэта ня мела ні страхі, ні вокан, ані нават дзьвярэй, як відалася, ейныя роўныя і гладкія, глухія, цёмна-чырвоныя, крывавага колеру сьцены, якія, як відалася, былі пакрыты нейкаю глязур’ю, бо блішчэлі, рабілі вельмі напружанае ўражаньне, прадстаўляючы зь сябе нешта жудаснае, адмоўнае, страшнае і незразумелае. Што гэта? Хорам — ня хорам, маўзалей — не маўзалей, турма — не турма, а мо і турма, страшная, цямнічная, сьмяротная турма, узьнесеная, узбудаваная на крыжуючых дарогах сярод гладкага роўнага поля нейкім валадаром-тыранам, на пострах сваім падданым, як страшылішча.

АСТРАН — АБСЕРВАТОРЫЯ З КВАДРАНТАМ НА КАЛЬЦЫ САТУРНА. 1931

Падаўшыся зрокам на ўзбліжжа да гэтага крывава-чырвонага безваконнага страшылішча, я пачаў яго аглядаць. У верхнім правым куце канцавой сьцяны, якая блішчэла, бо была асьветлена сонцам, аказалася невялічкае вузкаватае стацявое[13] ваконца, як ядыная адтуліна, прапускаючая ў нутро гэтай агромнай цямніцы праменьчык сьвету і без таго маласьветнага сатурнянскага сонца.

А што калі я гляну скрозь гэтае ваконца ў нутро гэтай хатушні, дзе, магчыма, што як і ў нас, на нашай грэшнай Зямлі, у старадаўнейшыя часы ў падвалах гішпанскай інквізыцыі гараць распаленыя печы агню, вісяць ланцугі з наручнікамі ды нашыйнікамі, стаяць набітыя зялезнымі шпілямі ловы, напякаюцца ў тых печах зялезныя клешчы, зялезныя пальчаткі ды гішпанскія боцікі, круцяцца зубчастыя касьцяломныя машыны дый шмат якія іншыя “высокай тэхнікі” старадаўнейшых часоў “вынаходкі”. А каля сьцен, кругом сядалішча высокапастаўленага тамтэйшага судзьдзі і пракурора, вісяць падвешаныя за рукі ды прывязаныя да іксавастых крыжоў, корчучыся ад болі калоцьця, біцьця ды прыпёкаў на дапросе, грэшныя прыступнікі, чараўнікі, чарнакніжнікі, бязбожнікі, вераадступнікі, непачытацелі ўлад і рознага роду адшчапенцы і вальнадумцы, як нашыя Бруно з Галілеем.

Узьняўся ды й глянуў. І што ж я там убачыў?! А роўна што й нічога, — апроч выглядаўшых праз ваконца, пазіраючых угору на неба, на якім сьвяцілася сонца, пары буйнаватых і круглых безьбялковых нейчых вачэй ды цемнаты, — нічога-анічагусенькі не пабачыў.

Для чаго б мог служыць гэтае чырвонае страшылішча, — я так бы і не дазнаўся. Але адзін з маіх землячкоў, вясковы інтэлігент, мой добры знаёмы[14], які ня менш мяне цікавіцца касмалёгіяй, дапамог мне ў гэтым:

— Ды гэта ж старадаўнейшага тыпу бестэлескопная астранамічная абсэрваторыя з квадрантам, — заўважыў мне мой госьць, разглядаючы альбом маіх зарысовак. — Вось праз гэтае ваконца, што ў сьцяне, яны глядзяць на неба.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне.

Хаця яшчэ ў ХІХ ст. было даведзена, што кольцы Сатурна не ёсць суцэльнай паверхняй, а складаюцца з мноства паасобных дробных часцінак, Язэп Драздовіч прытрымліваўся іншага меркавання. Ён лічыў, што ў кружніку Сатурна ёсць і “суцэльнацелыя абручы”, і “разрозненацелыя”.

У сваёй кнізе “Нябесныя бегі” Драздовіч надаваў “суцэльнацелым абручам” адмысловыя назвы: “Для нутранога, найбольш шырокага, брылявастага, — Брылявік; для вонкавага, брыжавастага, — Брыжавік, а для ягонага агбавога, абадавастага брыжу, — Абадніца, або проста Брыж”. Драздовіч лічыў, што на гэтых, суцэльнацелых, кольцах Сатурна можа — і нават павінна быць — “нармальнае жыцьцё, шмат чым падобнае да нашага зямнога”.

Грасаваць — рыхліць, матычыць.

З пышнаю кронай.

Ліфам (верхняя частка жаночага адзення).

Дакладным, правільным.

Назiраць.

Сiлуэты, абрысы.

У куце.

Плошчаю.

Надпрорвавай.

Абажурамі, каўпакамі.

Вертыкальнае.

Аграном і пісьменьнік Я. П-ка (заўв. Я. Драздовіча).

Маецца на ўвазе Янка Пачопка (1890–1977) — пісьменнік, фалькларыст. Акрамя вершаў, апавяданняў (друкаваліся ў “Нашай Ніве”, “Маланцы”, “Калосьсі”, “Хрысьціянскай думцы” і г. д.), камедыі “Гурток”, напісаў шэраг кніг на сельскагаспадарчыя тэмы, адну з якіх — “Пчолы і як вадзіць іх у рамовых вуллях” (1923) — праілюстраваў ягоны блізкі сябра Язэп Драздовіч.

https://drazdovich.by/article/all

Міхась СКОБЛА

ПАДАРОЖНІК ПА СУСВЕЦЕ

Язэпа Драздовіча можна назваць першым беларускім касманаўтам. Яшчэ на месцы касмадрома Байканур пасвіліся дзікія суслікі, яшчэ ў правінцыйнай Калузе стары школьны настаўнік Цыялкоўскі толькі накрэсліваў праекты першых касмічных караблёў, а летуценны мастак з засценка Пунькі на Віленшчыне ўжо апісваў убачаныя ім краявіды — на Месяцы, Венеры, Сатурне. Апісваў дэталёва знешнасць лунідаў і сатурнянаў, апісваў падрабязна расліны на гэтых планетах, маляваў тамтэйшыя экзатычныя пейзажы.

Пра касмічны турызм свет загаварыў у пачатку ХХІ стагоддзя. Тады ж з’явіліся і першыя касманаўты-турысты — усмешлівыя амерыканскія мільянеры, якія за некалькі галавакружных кульбітаў у стане бязважкасці гатовыя паражніць свае важкія кашалькі. Аднак першая «касмічная тарпеда» для міжзорных бізнес-ваяжоў была прыдуманая не ў сучасным канструктарскім бюро, а ў міжваеннай Вільні, у няпаленай майстэрні самадзейнага мастака, які мусіў маляваць насценныя дываны за кавалак хлеба ды начлег у цяпле.

У падарожжы на іншыя планеты Язэп Драздовіч выпраўляўся, як на пагасціны да суседа. Занатоўваў убачанае там без асаблівага здзіўлення, нібы апісваў суседскі падворак: «З пятніцы на суботу я меў шчасце зрабіць гадзінную вандровачку на Месяц. Тускласветная папялятая ноч. Ляту і аглядаю з птушынага палёту… Бачыў шмат крутагорых вадападаў, цяснін, астравоў. Пралятаў скрозь залацістабазальтавы грот. Бачыў гарачакрынічныя вадамёты — фантаны… Учора гадзіне а 12-й ночы бачыў на маладзіковым акрайцы Месяца пры ўзыходзячым сонцы вялікі і пекны горад… У міжгор’і чорнага вала ў краіне задымленага неба бачыў штучна пасаджаныя расліны, якія прыпомнілі мне наш хрэн і салату…

Што бачыў на Марсе. Роўная сцяна нейкіх скал, адгор’я. А ў сцяне — прастакутнія адтуліны дзвярэй і акон, з якіх даносіліся таемныя меладычныя гукі, якія прыпаміналі музыкальныя тоны струн цытры, а заадно і жураўлінае з выраю курлыканне… А па віджаным, падаўшыся ўглыб міжскальнай цясніны, я напаткаў стаячую пад шэрай скалой невялічкую камлюкаватую фігурку голага чарнаскурага чалавека. Ён меў досыць буйную, выпукласталобую і зусім безвалосую галаву, паўнашчокі акруглясты твар і нізкарослую фігуру…

Вяртаючыся з засаджанага парасоністымі дрэўцамі поля, бачыў чатырохногую пачвару — кот не кот, яшчар не яшчар, скура чорная, як у жука, тулава худое і доўгае, ногі кароткія, а галава круглая, як качан, рот шырокі, без носа, а вочы круглыя, вялікія — па яблыку, і блішчаць…

А хто гэтаму не верыць, хай праверыць праз тэлескопы, і я пэвен, што бальшыну таго, што мной апісана, убачыць як на далоні…»

Як гэта важна для мастака — быць пэўным у сваім бачанні свету і Сусвету! Такой бяды, што і сам Язэп Драздовіч свае касмалагічныя візіі «праверыць праз тэлескопы» не мог — уваход у абсерваторыю Віленскага універсітэта імя Стэфана Баторыя быў платным, а мастак часам не меў за што здаць паліто ў гардэроб.

Зорнае неба над намі… Чым яно вабіць чалавека, якую сілу мае над ім? Язэп Драздовіч у сваім спасціжэнні космасу кіраваўся найбольш інтуіцыяй, узыходзіў на свае арбіты ў снах, з заплюшчанымі вачыма, як той памесяўнік па страсе, якога аклікаць нельга — ачнецца і зваліцца долу. А мастака да будзённай рэчаіснасці вяртала шмат што. Вяртаў клопат пра хлеб надзённы. Вяртала беспрытулле і бесхацімства. Вярталі замкі і гарадзішчы, якія мусіў замалёўваць для нашчадкаў. Вярталі кепікі сяброў і знаёмых, якія на сур’ёзнае зацікаўленне мастака глядзелі як на вартае жалю дзівацтва.

Максім Танк у «Лістках календара» 7 траўня 1938 года зрабіў гэткі запіс: «Драздовіч падараваў мне сваю кнігу «Нябесныя бегі». Не знаю, які з яго астраном. Мне здаецца, што ён не праз тэлескоп, а праз бутэльку глядзеў на нябесныя бегі планет…» Дзеля справядлівасці ўсё ж адзначым, што мастацкі талент Драздовіча паэт прызнаваў, а ягоныя дываны называў «рэдкім скарбам, якому некалі і цаны не будзе».

Але хапала абыякавасці і няўвагі. У 1932 годзе Язэп Драздовіч закончыў напісанне навуковай манаграфіі «Гармонія планет Сонечнай сістэмы». Паслаў у Менск, у Акадэмію навук, зазначыўшы ў суправаджальным лісце: «Я знайшоў тлумачэнне паходжання планет і іх самакручэння…» Адказу так і не атрымаў. Пройдзе семдзесят шэсць гадоў, і ў цэнтры Еўропы навукоўцы збудуюць вялікі адронны калайдэр з тою самаю мэтаю — каб даведацца, як усё ж утварылася Сонечная сістэма. Каб жа падобны калайдэр меў у сваім распараджэнні ў засценку Пунькі самадзейны астраном Язэп Драздовіч! Глядзіш — і таямніцы Сусвету адкрыліся б чалавецтву значна раней.

Язэп Драздовіч, нібы ў чароўнае люстэрка, заглядаўся ў поўню, якая — не толькі апошняя квадра месяца, але і шматзначны панятак-вобраз у сусветнай культуры. І калі ўдзень, паводле вызначэння Максіма Багдановіча, «нам сонца асляпляла вочы», то начною парою таямнічы Сусвет прамаўляў да мастака галасамі найбліжэйшых зорак і паказваў яму фрагменты надрэальных косма-візіяў на круглым экране поўні.

У сусветнай мастацкай культуры найбліжэйшымі Драздовічу бачацца мне дзве постаці — літоўскі мастак Мікалоюс Чурлёніс і польскі паэт Канстанты Ільдэфанс Галчынскі. Паглядзіце на Чурлёнісаву «Санату зорак» — хіба не гучыць яна ва ўнісон з Драздовічавым «Космасам»? А з Галчынскім беларускі мастак хадзіў па адных і тых жа віленскіх вуліцах, яны маглі нават сустракацца на супольных беларуска-польскіх культурніцкіх вечарынах. Гэта даволі лёгка ўявіць, бо польскага паэта і беларускага мастака натхнялі тыя самыя рэчы і вобразы. Так, прачытаўшы лекцыю пра свой чарговы «палёт» на каляземныя планеты перад уяўнымі слухачамі, Язэп Драздовіч запісвае ў дзённіку фінальную фразу: «Месяц — гэта мір вечнапагоднага неба». А паглядзіце — «ніч яка місячна» на ягоных маляваных дыванах! Здаецца, месяц з палотнаў Драздовіча перавандраваў у вершы яшчэ аднаго памесяўніка — Галчынскага — і загаварыў там ад першай асобы:

Механізмам патайным рухомы,

Я плыву ў хаціны і харомы.

Дзіўна — пасля нашае сустрэчы

Ажываюць нежывыя рэчы.

Горад вымер пад маім паглядам

І абвіўся дзікім вінаградам.

Прыхавае цемра шпіль ці комін –

І туды дастане срэбны промень.

Хто ж такі я? Вам адкрыўшы душу,

Я па-польску развітацца мушу.

Рэчы мілыя, мой свеце ясны,

Добрай ночы ўсім, я хутка згасну.

Як памру — не плач, маё каханне,

Я вярнуся да цябе пад ранне,

Вытру слёзы, зазірну у вочы:

«Гэта я. Твой месяц. Сэрца ночы».

Літовец Чурлёніс, паляк Галчынскі і беларус Драздовіч — тры мастакі, тры песняры зорнага неба, з’яднаныя адной — віленскай — зямлёй пад нагамі. З усіх трох беларус у Сусвет узлятаў мо найдалей, адухаўляючы пэндзлем неабжытыя планеты, насяляючы іх жывымі істотамі. А калі не было за што купіць фарбаў і палатна, браў у рукі пяро і працягваў нястомна-захоплена паэтызаваць космас. «Віталёткі — аўрорынкі, якія кожную раніцу выходзяць са сваіх хатаў (на Месяцы — М.С.) на павітанне ўзыходзячага сонца, з распрасцёртымі рукамі, як да ўзлёту крыламі» — чытаем мы ў Драздовічавым дзённіку. І што з таго, што амерыканскія астранаўты пабывалі на Месяцы і не пабачылі там аніякіх віталётак? Яны проста перабраліся на іншую планету. Можа быць, на тую, дзе жыве Маленькі Прынц…

У чытача можа скласціся ўражанне, што Язэп Драздовіч быў гэткім сабе небажыхаром, які на зямлю апускаўся толькі вады папіць ды скарынку хлеба з’есці. Зусім не. Сваю Бацькаўшчыну, найперш Віленшчыну ды Віцебшчыну, ён схадзіў упоперак і ўдоўжкі. І, ад прыроды летуценнік, умеў прынесці людзям і практычную карысць.

З падказкі Янкі Купалы аздобіў вокладку першай кнігі Канстанцыі Буйло «Курганная кветка».

Для Віленскай беларускай гімназіі намаляваў першы ў гісторыі жывапісны партрэт Францішка Скарыны.

Вучыў беларускіх падлеткаў нялёгкаму рамяству мастака — у Вільні, у Радашковічах, у Беластоку. На старым фотаздымку пад імклівай Пагоняй — мастацкая секцыя Радашковіцкай гімназіі. Сорак два юныя мастакі! Сорак трэці — сам настаўнік, заклапочана-задаволены: столькі таленавітай моладзі нараджае беларуская зямля!

На просьбу землякоў распісаў сталоўку ў мястэчку Лужкі. Людзі абедалі, а вока ім цешылі яркапёрыя птушкі, што, нібы ў вырай, прыляцелі на зямлю з Марса ці Венеры. Але прыехаў нейкі чыноўнік, роспіс загадаў замаляваць, а на яго месца павесіць копію карціны Шышкіна.

І адкуль у нас гэткая паталагічная нелюбоў да свайго і гэткае пакланенне перад чужым? У суседзяў жа нашых сістэма каштоўнасцяў не парушаная. Гэтым летам мне давялося пабываць у Траццякоўскай галерэі. Сярод сотняў і сотняў выдатных і знакамітых мастакоў — толькі два беларусы: Станіслаў Жукоўскі і Вітольд Бялыніцкі-Біруля. І ўсё. Расейцам цікавае найперш сваё, а нам… Ці варта падлічваць, колькі выставачнай плошчы займае беларускае мастацтва ў нашым Нацыянальным мастацкім музеі?.. Да нядаўняга часу там Драздовіча ў экспазіцыі зусім не было. Дзякуй Богу, цяпер некалькі палотнаў з’явілася, хоць пад Драздовіча не шкодзіла б адвесці цэлую залу...

Я люблю спыняцца ў гэтым музейным закутку — перад «Зімовым сном» Бялыніцкага-Бірулі і «Пагоняй Ярылы» Язэпа Драздовіча. Першая карціна — супакойвае, даводзіць душу да малітоўнага стану. Другая — наадварот, бадзёрыць, узнімае дух. Славутая Багдановічава «Пагоня» біла ў сэрцы нас, біла мячамі. Драздовічава — рассейвала змрок нябыту зыркай паходняй. І абедзве — не давалі «чужынцамі быць». Дарэчы, сваёй Пагоняй мастак (рэдкі выпадак!) ганарыўся, як, мабыць, ніводным уласным творам. У 1921 годзе ён пісаў у Беларускі музей імя Івана Луцкевіча ў Вільні: «Не зважаючы на недастатак матэрыялаў, я ў працягу гэтага лета змог вымаляваць адзін абраз сімвалічнай пагоні — «Пагоня Яра (Ярылы)». Можа, няварта занадта хваліцца, але я ўжо заўважыў, што гэты мой абраз рабіў на адведаўшых мяне інтэлігентаў-беларусаў досыць моцнае ўражанне».

Заўважыў і я: сучасныя маладзёны стараюцца непрыкметна для наглядчыцы сфатаграфавацца на фоне Драздовічавай Пагоні, перапісваюць у нататнікі накрэслены на палатне дэвіз: Vita, Albarussia, Libertas — Жыццё, Беларусь, Свабода.

У свой час мне давялося быць рэдактарам альбома-манаграфіі «Язэп Драздовіч», выдадзенага выдавецтвам «Беллітфонд» у шматспадзеўнай серыі «Мастакі Беларусі». Памятаю сваё ўзрушэнне: больш-менш знаёмы мастак аказаўся яшчэ і выдатным разбяром, і таленавітым пісьменнікам. Вось, напрыклад, толькі адзін нешматслоўны абразок, па якім пазнаецца не толькі музычны густ Драздовіча, але і тагачаснае палітычнае ўладкаванне Еўропы: «Хадзілі да братоў нябожчыка ксяндза-беларуса Рамейкі новае радыё паслухаць: з Масквы — «аб калхозах», з Менску — «Лявоніха», з Варшавы — батлейка, з Будапешта — опера, з Прагі чэшскай — усялякага роду музыкі, з Берліна — апроч адных і тых самых маршаў — нічагусенькі».

Уразілі ў тым самым альбоме (каля трохсот твораў!) і драўляныя фігуры Божай Маці, святых і анёлаў, зробленыя для прыдарожных каплічак і ўкрыжаванняў. Колькі іх мокла пад дажджом і калела ў зімовыя сцюжы на дарогах Дзісеншчыны, Меншчыны, Віленшчыны — па ўсёй Заходняй Беларусі!

У рупліва сабраным музеі Язэпа Драздовіча ў Германавічах (хвала яго стваральніцы і апякунцы Адзе Райчонак!) сярод іншых дзівосных экспанатаў пабачыў я кій з фігурным навершнікам. Падобныя кіі вырабляў мастак на продаж, яны добра набываліся ў Вільні замежнымі турыстамі. На адным з кіёў, які так і хочацца назваць посахам, Драздовіч выразаў аблічча біблейскага Майсея, якога любіў «за маладцаватасць» і за галоўны пастулат у ягонай тэорыі стварэння свету: «Бог стварыў чалавека на свой вобраз і падабенства». Каму служыць сёння той посах, каго выводзіць «з няволі егіпецкай», каму некалдобістую дарогу намацвае?

Свае касмалагічныя відзежы Язэп Драздовіч старанна пераносіў на палатно, почасту матэрыялізуючы на ім сваю зямную мару пра гарманічны свет. Польскія ўлады зачынялі беларускія школы на «крэсах всходніх» — мастак станавіўся за мальберт і пісаў «Марсіянскую школу пад адкрытым небам». Распарадзіўся Віленскі магістрат адабраць майстэрню ў мастака Рафала Яхімовіча — сябра Язэп тут жа на палатне выбудаваў свой «Артаполіс» (горад мастацтва), дзе хапіла б месца ўсім беларускім творцам.

Шкада, што адну сваю відзежу Драздовіч так і не перанёс на палатно. Вось яна: «Назаўтра раніцай, ужо дзяньком, мне прывідзеўся сон — быццам я знаходжуся на тым месцы, дзе малюю (Францысева гумно), стаю, гляджу ў бок Князь-возера і віджу: ідзе наш спрадвечны Настаўнік — Хрыстос. Спачатку ён паказаўся мне звычайнай дзераўлянай фігурай, якіх мы нярэдка спатыкаем у старых уніяцкіх касцёлах, у пабочных алтарах — твар белы, барада і валасы шэрыя, кашуля цемнавата-белая з чырвоным прасцірадлам цераз плячо, а на галаве — чарнаватая, цярністая карона. І калі праходзіў Хрыстос міма мяне, я не заўважыў у твары Ягоным ані ценю, патрабуючага рабапрэклонства. Аблічча Ягонае было чыстае ад усялякай пагарды да асобы чалавека… Я ўкланіўся Яму…»

Аляксандр Іванаў пісаў сваё «Яўленне Хрыста народу» ажно дваццаць адзін год! Пісаў, жывучы ў Італіі, на беразе цёплага мора, адасобіўшыся ад паўсядзённых і будзённых турботаў. Ці мог Язэп Драздовіч гэтак жа самазабыўна адплысці ў свет мастацтва пад ветразем натхнення? Нават адчуўшы ўнутраны покліч, нават атрымаўшы знак звыш — не. Акадэмік жывапісу Іванаў атрымліваў ад дзяржавы пенсію (пачынаючы з дваццаці чатырох гадоў!), а ганарарам Язэпа Драздовіча мог пазайздросціць хіба жабрак на цвінтары.

Вось ён, няпоўны пералік «заробкаў» мастака за вясну, лета і восень 1934 года: «Для Ядзькі ў Лазовіках 1 дыван — за пяць аршынаў кужалю. Для Эміліі Янцэвічанкі ў Наваполлі — за гасцінства. Для Домценькі Няміры ў Юркаве — за гасцінства. Для паненак Юшкевічанак з Войткава 2 дываны — за пяць аршынаў кужалю. Для паненкі Сарафімы Мятлянкі ў Кухцінцах 1 дыван поўны — за два злотых. Для Ядзькі Фурсянкі ў Заполлі дыван у адну столку — за тры злотых… Ой, як трудна грош даецца!»

І ўсё ж, нягледзячы на «трудны грош», мастак ішоў ад засценка да засценка, ад вёскі да вёскі, ад мястэчка да мястэчка і рабіў сваю малааплатную працу — «дзеля развіцця мастацкага густу ў народзе той краіны, дзе радзіўся і вырас».

Адвечны спакой пануе на касмічных палотнах Язэпа Драздовіча. І моры там не ведаюць штормаў, і сады зацішныя, і кактусы стаяць нязрушна, як мармуровыя калоны.

А на зямлі ягоная ўлюбёная стыхія — вецер. (Калі, вядома, мастак не змалёўвае старое гарадзішча, архітэктурны помнік ці адметны тыпаж сялянкі ў народных строях.) На графічным аркушы «Святар-мудрэц» прысутнасць ветру адчуваецца ва ўсім — у павеўных валасах старога, у крылата напятым адзенні, у пульхнаватай кнізе, якой так і не церпіцца хутчэй гартацца, у прыгнутых вяршалінах дрэваў (улюбёны вобраз Драздовіча). Гляджу на ягоныя «ветравейныя» працы і міжволі прыходзяць на памяць радкі ўкраінскай паэткі Ліны Кастэнкі:

Якщо не можна вітер змалювати,

Прозорий вітер на ясному тлі, –

Змалюй дуби, могутні і крислати,

Котрі од вітру гнуться до землі.

Магутнага духам сваім крывіцка-беларускім Язэпа Драздовіча сагнула доля ў шэсцьдзесят шэсць няпоўных гадоў. І пахварэў нядоўга. Памёр ён у 1954 годзе, спачувальна, без злосці прамовіўшы да сваіх землякоў: «Вы пра мяне яшчэ згадаеце…»

Праз тры гады пасля смерці мастака ўзляцеў на каляземную арбіту першы штучны спадарожнік. Праз сем гадоў свет вітаў першага касманаўта — Юрыя Гагарына са Смаленшчыны. Праз дзевятнаццаць гадоў у космасе пабываў Пятро Клімук з Берасцейшчыны. Праз дваццаць тры гады блакітнай зямлёй з касмічных вышыняў любаваўся Уладзімір Кавалёнак, які нарадзіўся на Меншчыне.

Усе яны па-свойму расказалі пра ўбачанае. А Клімук нават захапляльную кнігу «Зоры — побач» напісаў, падлеткі да гэтай пары зачытваюцца.

Але першыя аповеды пра космас беларусы пачулі ўсё ж ад Язэпа Драздовіча. І не толькі пачулі, але і пабачылі незямныя краявіды, што ў самнамбулічных снах уяўляліся мастаку. І таму ён назаўсёды застанецца для нас першаадкрывальнікам таямнічай касмічнай прасторы.

http://media.catholic.by/nv/n46/art24.htm