В альманахе, начиная со второго номера, был открыт отдел библио, графин, рецензировавший прежде всего книги начинающих авторов Из «молодняковцев» чаще других в нем печатались критики М. Гончару Ю. Гаврук, В. Прибытковский, поэты А. Вечер, А. Мордвилка, Т. Кляштор. ный, прозаики В. Коваль, М. Никонович и др.

Поддержав идею издания филиалом своего печатного органа, К. Кра. пива и Вл. Дубовка написали для первого номера несколько художествен, ных произведений. «Я дал и стихотворения, и рассказы «Веретена», и не. сколько зарисовок, — вспоминал позже Вл. Дубовка. — все под разными фа. милиями, чтобы было больше разнообразия. Одну зарисовку, как помнится, подписал был даже женской фамилией «Анна Оршица», ибо в последний момент увидели, что в журнале не было ни одной женщины».

Конечно, участие Вл. Дубовки в решении организационных вопросов, связанных с созданием Оршанского филиала «Молодняка» и его печатного органа, — явление в художественной культуре социально значимое. Но ведь еще более важным, более значимым, но уже для авторского становления начинающих авторов, являлось поэтическое творчество Вл. Дубовки.

И «до», и «молодняковский» период творчества нашего земляка (Вл. Дубовка родился в 1900 г. в д. Огородники Поставского района) характеризуется появлением целого ряда поэтических сборников («Стремнина» («Строма», 1923), «Тростник» («Трысцё», 1925), «Там, где кипарисы» («Там, дзе кіпарысы») (1925) и др.), выделяющихся и особенностями содержания, и его художественным выражением. (Заметим, что Я. Купала называл Вл. Дубовку одним из наиболее перспективных белорусских поэтов). Привлекательность стихов и поэм Вл. Дубовки для начинающих авторов заключалась, с одной стороны, в эмоциональной образности, возвышенной романтической символике, широкой метафоре-ассоциации, оригинальной рифме; с другой — в постановке актуальных общественных проблем, единении со «старонкай Купалы», искренности разговора с читателем, доверительном тоне, полемической обостренности и проникновении в духовный мир лирического героя.

Там, дзе нізка схіліліся хаты,

Ля ракі, дзе гамоніць аір!

Там, дзе ў пушчы на хвалях кудлатых

Мігацяць Беларусі страі!

77

I

3 громадою агністаю, раптам,

Я -туды накірую свой крок,

I да мэты жыццёвай патраплю!

-«На шчыце ці з шчытом» — вось зарок.

(«Прыпыніла свой голас жалейка»)

Спартанское «на щите или со щитом» убедительно свидетельствует, что Вл. Дубовка не считал себя борцом-о диночкой, а видел неотделимой Е частицей той новой мощной непобедимой советской армии труда и творчества, которая вышла на борьбу с миром отжившим, миром несправедливости и подавления Человека:

I прыйдуцъ повыя на свет наш пакаленні,

Якія будуцъ жыцъ у харастве камун.

Жыццё аддам я хараству тому,

Найдаражэшиаму дам летуценню.

Бо там, за горам/ гадоў, падзеі,

Якія ўзмоцніць праца нашых рук.

За іх -усе цяжары падыму,

За іх супраць розных ліхадзеяў.

(«Вядзі мяне, як вяло ты, сэрца»)

Правда, далеко не все написанное Вл. Дубовкой, стало духовным при-I обретением национальной художественной культуры — просчеты наблюда-I пись там, где поэт «злоупотреблял» узколичностными мотивами в постиже-I вии советской, белорусской действительности, своеобразно относился к ме-Всафорическим построениям. Вульгаризаторы от критики не могли (или не коте л и) понять, что именно лирическое начало позволило Вл. Дубовке пси-иологически глубоко постичь явления жизни, что его «пантеизм», его ин-Иимное, личностное, как и общественное, является общезначимым, общеин-Кересным.

Можно, конечно, упрекнуть поэта в возвеличивании субъективных переживаний, может быть даже перерастании символа в метафору в стихотворении «Осенью, говорят, все жалостные дни»:

1ду вось я, хоцъ вецер моцны дзьме,

Ігліняць пырскі дожджу у аблічча.

I гота ўсё ахутвае мяне...

Однако же дальше все личностное выливается в высокую гражданственность, демонстрацию любви к жизни и родной природе:

Мае сябры! 3 жыццём вітаю вас,

Вітаю з хараством зямелькі роднай.

Такі прыгожы пезвычайны час

Хеш гоніць смутак ваш і жаль нягодны.

Адкулъ да нас каснуўся гэты сум,

Адкуль хвароба панская ўзята?

Уславім найвяіікшую красу,

Якой жыццё аычыны ўсё пранята.

Постоянные нападки, упреки, обвинения привели к тому, что Вл. Ду. бовка в 1930 г. был выслан на 5 лет из Советской Белоруссии, а затем и в Советской России подвергался постоянным судебным преследованиям.

В итоге поэт более 30 лет жил за пределами родной Белоруссии. Но это наступит в 1930-е годы. А в середине и второй половине 20-х годов начинающие авторы с нетерпением ждали появления новых произведений Вл. Дубовки, находя в них ответы на понимание диалектики формы и содержания, истоков и реалий молодой белорусской литературы.

Ждали и читатели стихов и поэм жизнеутверждающих, наполненных : гражданским пафосом, искренностью чувства, гармонией личностного и обще- I ственного. Как, например, в привлекающих внимание строках из поэмы «Круги» (1927):

Сённяшняи бойкі не чулі вякі, гэтакай моцнай не зналі рукі.

Паводкай грознай праймли па зямлі, новы тастамент су свету далі...

Час даганяем ці шчасце свае?

Новую песню складаем-снуём...

Радасць мая — Рэвалюцыі час!

Я ж не магу ў готы час не сказацъ: шчасце мае ужо нават у тым, што я ўдзельнік вяіікіх часін.

Радасць і гора дзячіў папалам: радасць усю на змаганне аддам!

или поэтического сборника «Наля» (1927)

Цаля за цаляй і хвіля за хвіляй мы адыходзім, ткнёмся наперад.

Хто б ён ні быу, — а галоў нам не схіліць. Восъ ужо ў гэта — дык моща я веру!

78

Любы мой браце! — Не мы — дык другія, справа жывая не можа памерці.

Можам і не расцвёўшы загінуць, але не здрадзім ні думцы, ні сэрцу.

Примечательно то, что Вл. Дубовка внутренне понимал необратимость развития советского общества, а поэтому каждый последующий поэтический сборник доносил до читателя новые авторские подходы, новые результаты поисков, новые образы, рожденные ассоциативным мышлением поэта.

Если в домолодняковском сборнике стихов «Стремнина» («Строма», 1923) заметна определенная зависимость от традиции и купаловских мотивов и интонаций (искусственную прививку своих стихов купаловским ощущал и сам поэт), то в последующих книгах «Трысцё» (1925), «Сгесіо» (1926), «Наля» (1927) прослеживается совершенно откровенное и обостренное внимание поэта к обновленческим процессам («А такое ж навакол святло, хара-ство, от як быццам вясной. Моцным подыхам жыцця узварушана сёння зям-ля»), повышенный интерес к индивидуальному в человеке, показ этого индивидуального через сочетание общественно значимого и поэтически-интимного, лирического, эмоционального. Как, к примеру, в стихотворении «Зацветай, заря на небосклоне»:

А вось радасць, што цвіце над краем,

У юнацкіх сэрцах не замоўкне.

Яна з воч свіціцца светла-сініх,

Яна з воч свіціцца васільковых,

Іў вачах не згасне, не застыне,

Адгукнецца ў задушэўных словах.

И, конечно же, образцом для «молодняковцев» были стихи Вл. Дубовки, в которых осмысливались темы общественно-гражданской значимости, в пер-8 вую очередь, Родины, ее исторической судьбы, ее будущего. Особую окраску Л таким стихотворениям придавало оформление ее в мягкие лирические тона:

V Iрадасьць ад зор палілася на дол,

Праменьнем спавітая радасць.

3 над-хмарнага мора, з над-хмарных садоў

Някупленае — не прадасца...

1* * *

У песнях я-на Беларусь малюся,

Як моліцца ля возера трысцё.

Матулі спеў, шматмілая старонка,

Купалы край, край чарауніц, дзяўчат.

Начинающие авторы учились на первооткрытиях Вл. Дубовки в облаД ти творчества для детей и юношества, особенно в период его редакторстн! журнала «Звязда», а затем «Белорусский пионер». Особой популярность*! пользовались стихотворные сказки Вл. Дубовки «Музьпсант-волшебникЗ («Музыкант-чарадзейнік») и «Золотое дно» (Залатое дно»), лейтмотивом ко! торых выступало творческое сказочное понимание — узнать от солнца, где^ хранятся причины несправедливости в этом мире, как найти правду и силу! которые уничтожают угнетателей. Вот, оно, обращение к Солнцу:

Над намі скрозь князі, паны,

Для іх — закон, яны -улада.

Дакулъмуць панаваць яны?

Ты толькі дацъ і можаги раду.

Но вернемся в год 1925. Именно тогда Вл. Дубовкой было написан< поистине знаковое стихотворение «О Беларусь, шиповник алый» («О Беларусь, мая шыпшына») . Будет еще ни одно стихотворение патриотического звучания, но именно в стихотворении «О Беларусь...» наиболее глубоко проявилась диалектика революционного и национально-патриотического и лирического, граждански-значимого и личностно-эмоционального, поэтиче-ски-ассоциативного и конкретно-образного, «зовущая в коммуну света, чтоб радость всюду расцвела»:

О Беларусь, мая шытиына,

Зялёны ліст, чырвоны цвет!

У ветры дзікім не загінеш,

Чарнобылем не зарасцеги.

Пялёсткамі тваімі стану,

На дзіды сэрца накалю.

Тваіх вачэй, — пад колер сталі,

-Праменне яснае люблю.

Ніколі пройме з дзікім ветрам

Не развіваць дзявочых кос.

Імкнешся да Камуны Свету,

Каб радасць красавала скрозь.

В 1920-х гг. белорусский композитор М. Равенский па слова стихотворения «О Беларусь...» написал] вокальную четырехголосную фугу (музыкальное произведение, основанное на многоразовом имита-1 ционном проведении в разных голосах одной, реже двух и более тем по определенному тонально-1 гармоническому плану. — А.Р., Ю.Р.).

80 ~

Сплавляя воедино патриотизм и лирику, историю и веру в будущее, новаторский поиск и верность национальным литературным традициям, Вл. Дубов-ка ориентировал «молодняковцев» на умение донести до читателя собственное авторитетное понимание происходящих процессов, раскованность ассоциативного мышления, выработку собственного творческого стиля и высокую культуру поэтического слова. Может быть поэтому подготовленная Вл. Дубовкой в 1929 г. к печати поэма «Штурмуйте будущего аванпосты!» была напечатана лишь в 1965 г. Мужественный талант Вл. Дубовки находил дорогу к сердцу читателя, к голосу поэта прислушивались многие из начинающих поэтов, особенно беспокойные, ищущие, для которых искусство было прежде всего поиском. Для них Вл. Дубовка был и образцом, и кумиром.

Отметим и такой, на наш взгляд, весьма примечательный факт. Вл. Дубовка был одним из первых аналитиков формально-художественных исканий в молодняковской поэзии. Выступая на I Всебелорусском съезде «Молодняка» (ноябрь 1925 г.), он подчеркнул*: «Вольны верш — дольнік -паўзнікі чаргаваліся адзіп за адным, паступова змяняючыся, атрымліваючы, я б сказаў, беларускую афарбоўку. У гэты час пануючыя метры — вольны верш, паўзнікі на падставе (пераважна) анапестаў і невялікая частка класічных размераў. Гэтыя апошнія вар’іруюцца з дапамогаю іпастас (замена аднаго размеру другім), страфічнай пабудовы і пераносу частак сказа з аднаго радка ў другі». Говоря о привлекательности стиха, Вл. Дубовка отмечает: «Усе прыёмы мілагучнасці можна знайсці прыгожа перавітымі ў І маладнякоўскіх творах (анафара, эпіфара... і г.д.)». Достижением в творчестве молодняковцев, по Вл. Дубовке, был и отход начинающих поэтов от ^.глагольной рифмы и ориентация стиха на народное белорусское творчество, в котором есть «рыфмоўка на дысанансы, што ўведзена ў расійскай ® літаратуры сімвалістамі і пашырана імажыністамі». По мнению Вл. Дубовки, употребление неполной рифмы, разных созвучностей в виде ассонансов и аллитераций, безусловно, обогатило белорусскую литературу оригиналь-Жностью, свежестью и новой музыкальностью, более связанными со своей Я современностью, чем старые формы стихосложения.

Лучше других, на наш взгляд, о значении творчества Вл. Дубовки для ^•белорусской поэзии 20-х годов XX в. высказался Народный поэт Беларуси П. Глебка. По его мнению, Вл. Дубовка был «одним из самых заметных белорусских поэтов 20-х годов. Под его значительным влиянием входили в ли-*: тературу многие молодые поэты того времени, начиная от автора этих строк (П. Глебки. — А.Р., Ю.Р.) и включая такого самобытного и талантливого поэта, как Павлюк Трус».

Текст дается с сохранением особенностей авторского языка Вл. Дубовки (см.: «Савецкая Беларусь». -1925.-25 ноября).

155

Первое стихотворение напечатал в 1925 г. в журнале «Молодой па-1*арь» («Малады араты»). В 1932 г. издал сборник поэзии «Смелее, товарищ» К<Смялей, таварыш»).

Осенью 1931 г. поступил на учебу в Белорусский высший педагогиче-ЬиЙ институт в Минске, занятия в котором совмещал с работой в Белорус-ШсКОм телеграфном агентстве и газете «Рабселькор». В 1933-1934 гг. работал 1 в газете «Чырвоная змена», печатался в «Комсомольской правде», в 1936-^ 1941 гг. — разъездной корреспондент газеты «Звязда».

Активный участник Великой Отечественной войны. Демобилизовавшись из Советской Армии, работал в газетах «Звязда», «Літаратура і мастац-Етва», Союзе писателей БССР.

Умер и похоронен в Минске.

****

В своем полном объеме этот вывод будет не совсем точным. Имя Ю. Витьбича упоминалось тогда, гда речь шла о предательстве отдельных писателей, в годы Великой Отечественной войны сотруд-авпшх с оккупантами, а впоследствии эмигрировавших в США. Появились и публикации, в кото-Ю. Витьбичу отказывали в литературном мастерстве, по сути ставили крест на его творчестве «Не вам беларусамі звацца» // Литературная газета. — 1966. -22 октября

Особое место в художественной жизни Витебщины довоенных лет Принадлежит писателю Юрке Витьбичу ■(настоящее имя Георгий Щербаков) (1905—

1975), имя которого в 30-е годы часто встречается на страницах белорусских газет и (журналов рядом с именами П. Бровки,

|М. Лынькова, К. Чорного, А. Кулешова,

|Э. Самуйленка, других писателей и поэтов.

ЁОднако, вплоть до начала 90-х годов XX в.

|(о нем писали Б. Саченко, Л. Юревич,

ІГ. Стукалич, Л. Прончак) Юрка Витьбич в литературоведческих работах практически Все упоминался . А ведь он стоял у истоков Велорусской исторической прозы, придавал Вюлыное значение художественно-щраеведческой литературе и, как пишет ЬА. Мартинович, «во многом обгонял свое тремя, благодаря художественной интуиции Кыл способен смотреть далеко вперед»

ВМарціновіч А. Дзе ж ты, храм праўды? — ИМн., 1996.-С. 153).

Детские и отроческие годы Ю. Витьбич провел в семье родителей I в г. Велиже (в то время входил в состав Витебского повета Витебской гу-Кернии). Окончил педагогический техникум, служил в Красной Армии, ра-Котал на стройках и предприятиях Москвы. В начале 30-х годов вернулся

в Витебск. Активно сотрудничал с журналами «Узвышша» и «Полымя рэвалюцыі», принимал участие в работе литературного объединения «Уз-вьпнша», возглавлял витебскую, гомельскую, белостокскую экспедиции по учету и охране памятников истории и искусства, вместе с другими авторами работал над созданием истории витебских, гомельских, борисовских фабрик и заводов. В 1939 г. стал членом Союза Советских писателей Белоруссии (жена Ю. Витьбича Г. С тук ал и ч вспоминает, что любовь к истории будущему писателю привил ее отец Иван Кондратьевич Кондратьев, заведующий Велижским городским архивом).

Свой первый рассказ «Жаўнер Юрка Загар» Ю. Витьбич напечатал в двухнедельной странице «На Белоруссии», являющейся приложением к общероссийской газете «Гудок» (№ 57, 23 марта 1929 г.). Правда, сам писатель начало творческой деятельности связывает с публикацией рассказа «Млынарова рука» в 9-10 номерах журнала «Узвышша» за 1929 г. Мы же вспомнили «Жаўнера...» по следующей причине. Во-первых, в этом рассказе намечается та литературная стезя, которую выбирает для себя молодой автор и, во-вторых, становится заметной та языковая эквилибристика, которая впоследствии станет предметом острой литературной критики. (Кстати, в письме будущему поэту П. Глебке Витьбич признается: «Не ведаю, наколькі мая мова (і наогул — ці існуе яшчэ мова Віцьбіча?) вычурная, кніжная, некалькі архаічная, бо дрэннае веданне жывой мовы не дае мне крытэрыя ў гэтым стасунку» (Лісты Юркі Віцьбіча да Пятра Глебкі // Мала-досць. — 1998. -№ 3).

Тем не менее именно этим рассказом Ю. Витьбич открыл свой первый прозаический сборник «Смерть Ирмы Лайминг», изданный БелГизом в 1932 г. Думается, сделано это было вполне сознательно — в рассказах, включенных в сборник («Крик Габриэля Кавки», «Смерть Ирмы Лайминг», «Ветры западные»), Юрка Витьбич пошел по заявленному в первом рассказе творческому пути: попытался постичь сущность духовных и душевных изменений личности, попавшей под не совсем понятную идеологию нового общества. С одной стороны, это почти прочитанная по-своему теория Пролеткульта («...Сожжем Рафаэля!..») и подкрепленная личностными эмоциональными оценками автора («У бакавой галярэі зрывалі са сцен сямейныя партрэты рыцараў і пекных паненак у гарнітурах і зачосках сярэднявечнае Полыпчы, талачылі іх ботамі ў шкумаццё, рвалі шаўковыя крывавай чырванні брусельскія заслоны, разгарнулі сякерамі старыя сямейныя клявікорды і струны, што калісць нараджалі паланезы, у якіх дзіўна перапляталіся і журба па старой Польпгчы, і каханне да радзімага люду, рваліся і, аганзуючы, спявалі апошнюю лебядзіную песню старых клавікордаў»). Натурализм автора особенно заметен, если обратиться к описанию погромных действий одной из героинь — бабки Мальгретты: «Яна па-чала біць кійком па струхнелым генеральскім мундзіре, які рассыпаўся пы-

156

, і ордэны, падскокваючы, правальваліся праз рэбра ў пустую ^рожніцу».

Авторская позиция Ю. Витьбича зафиксированная в первом рассказе, будто невидимая ниточка, высвечивает жизненную позицию других геев первого сборника, особенно Ирмы Лайминг — не врага Советской Бело-уссии, но человека метущегося, думающего и в итоге ... ушедшего из жиз-

і со своими раздумьями и психологическими взрывами.

Он был активным литератором, думающим о развитии белорусской ху-жественной культуры, следил за достижениями коллег по перу, высказывал ои суждения и оценки современному ему литературному процессу. Вот, к имеру, несколько ссылок на переписку Ю. Витьбича с Петром Глебкой:

| — письмо от 14 апреля 1933 г.: «Анэгды прыехаў з Віцебску, дзе наёміўся асабова з Ушаковым, Люгоўскім і Жалезьняком... Надзвычай авыя і здольныя хлопцы, з якімі вырашыў 1001 пытанне...»;

— письмо от 25 августа 1933 г.: «Артыкул Бандарынай выклікае адзіны глаз — некаторая затрымка з менструацыяй шкодна адбілася на разум о -працы, і статая дзяўчына пачала з пяціпудовай грацыяй юрыць... нават з

'ытыкамі» ;

— письмо от 22 октября 1933 г Л «Хочацца пагаварыць з Вамі наконт екаторых віцеблян. Кагадзе чытаў у “ЛіМе” артьпсул Ушакова аб сутнасці належнай увагі з боку літкрытыкаў да маладых пісьменнікаў. Ар-“,ул добры І патрэбны, бо наш Аргкамітэт раскачваецца ў гэтым стасунку,

(выбачайце за вульгарнасць) у старога каня пэўная зброя. Найлепшым рыкладам неабходнасці большай чуласці да маладых і з’яўляецца сам аўтар ртыкулу. Неяк віцебскі кучар — Васілёнак адзначыў у “ЛіМе” як дасягненне (нават артыкул мае загаловак “нашы творчыя дасягненні”) тое, што Ушакоў ,выдае чацьверты зборнік сваіх твораў, з якіх тры прыпадае на апошні год”, разумела спрэчна такое ўзважванне творчых посьпехаў на пуды паперы, і осыць тут толькі прыгадаць словы М. Горкага наконт Бязыменскага — яны лып чым добра кваліфікуюць і гэтае “дасягненне”. Паэт ведае чыгунку, , магчыма з беларускіх пісьменнікаў ведае яе Шьшклер, але якой часамі ескаляровай атрымоўваецца яна ў яго, дзякуючы няўменьню яшчэ -розніваць адзначанае ад выпадковага — агулыпчына, павярхоўнасць. Анд-эй Ушакоў добра пачаў пісаць, а апошнім часам неяк спыніўся і не расьце,

о нельга ж лічьшь яшчэ за рост нават 24-ы зборнік твораў з супервоклад-ай. Яго абганяе Жалязьняк, які, на маю думку, самы моцны з віцебскіх ‘сьменнікаў. У яго адч>ъаецца і своеасаблівасць, чаго няма дагэтуль у ^Ушакова. Зайздрошчу ягонай мове, падыходу да тэмы. Спатыкаюцца часам

В письме от 28 сентября Ю. Витьбич сменит свою оценку и скажет, что она «нашла себя именно как по-са».

Приводится на языке оригинала.

157

добрыя рэчы ў Люгоўскага. Што датычыцца Мазуркевіча і Жыткевіча, ды**» наогул ня ведаю, што да іх датычыцца — толькі не літаратура»:

— письмо от 27 октября 1933 г.: «Тяжело сегодня Ходыке и Ковалю -креіше сочувствую им. Первый очень субъективен для объективных тем, ц здесь нет еще полного соответствия между субъектом и объектом. У другоі жизнь выбивает из-под ног всю его более раннюю, пронизанную господство^ земли над человеком тематику. Их своеобразие, их талант здесь против нихй И здесь же: «Интересуюсь, досылают ли что-нибудь витебские парни в журн* лы и судьба этих посланий. Спрашиваю в связи с их многочисленными за по-I следнее время статьями в газетах, касающихся работы филиала ССП». (ЛістіЯ Юркі Віцьбіча да Пятра Глебкі // Полымя. — 1998. — № 2. — С. 205).

В литературной жизни Витебщины 30-х годов XX в. Ю. Витьбич не 2 только автор с собственным прозаическо-лингвистическим выражением™ Это и человек, деятельность которого внутренне согласовывалась с общеЩ союзной и белорусской писательской организацией. В подтверждение — еще 1 одно обращение к письмам к П. Глебке. Первое датировано 15 апреля* 1934 г.: «Очень интересует съезд ССПБ. Почему-то не верю, чтобы меня ! приняли даже в кандидаты». На этом съезде его действительно не приняли Я СП. Это произойдет позже...

У нас мало говорят об этом. Но, может быть, именно Ю. Витьбич сыг-Я рал определенную роль в поддержке жизнетворческой деятельности витеб-тВ ского художника Юделя Пэна, влачившего в 30-е годы нищенское сущест-Щ вование.

В письме к П. Глебке, датированном 28 сентября 1933 г., он описывает это нищенство. Вот он, пример того, насколько можно быть внимательным к I человеческим невзгодам:

«Р.8. Прашу Вашай парады ў наступным. У Віцебску жыве народны» мастак Пэн. У дзеда няма асабовага жыцьця — дзесьці за машонкамза калбейніка з выразам абсалютнай прызначанасьці на твары прытуліўсяЯ спартанскі ложак. на падваконьні. побач з палітрай і крэйдай — 2 цыбуліны і С 200 гр. хлеба. 3 сьцен яго чатырох пакойчыкаў глядзіць уважліва на глядача Щ старое беларускае мястэчка — Віцебскі Пескавацік (мястэчка, якое трапіла ў | губернскі Віцебск), Янавічы, Веліж, Сураж, Парьгчы і г.д. А глядачоў гэтых, 1 з якіх дзед не бярэ ніякой платы і перад якімі кожную хвіліну ўдзень і амаль 1 што ўначы адчынены дзьверы, шмат — у пераважнасці моладзь. Магчыма, Я дзед любіць моладзь, таму што ў яго няма сям’і і ён самотны разам са сваімі ■ калбейнікамі, шайвецамі, бал-мылохэс, дробнымі гандлярамі, баггагуламі і 1 г.д. Стары Юлі Пэн даў такіх славутых мастакоў, як Сорын (сын Я калбейніка), які зусім нядаўна маляваў у Лёндане партрэт з Георга ангель-Я скага, як колішні сын жабрака з Лёзны, а цяпер сусветна вядомы Марк Ша-И гал, які нядаўна (я бачыў гэты ліст) пісаў:

158

первое, и второе письмо печатаются по тексту оригинала.

159

“Любы мой настаўнік!

Бярыце маю славутую парыскую майстэрню і аддайце мне мой вріцебск”.

Як Шульман, як Грынберг і др. Усё гэта дзеці местачковай бядноты, Іддя якой былі зачьшены дзьверы і дзяржаўных майстэрань, і прыватных Еіайстэрань Рэпіна, Айвазоўскага, Клевера (жыў у Віцебску) і інш. Нядаўна щ[эн атрымаў прапанову праехаць у Лёндан, раней — у Парыж, але ён ніколі : ЛЯ здолее спакінуць шайвецаў дзеля Георгаў ангельскіх і парыжскіх курв. ■Сёньня дзед літаральна галадуе (трэба адзначыць, што ён гэта дбайна, як Ьамсунаўскі гэрой, захоўвае, але дрэнна), ходзіць у абшарпаным паліто і ■нейкіх стопках. Ён як народны мастак атрымоўвае 250 руб. у месяц, і гэтага Ьосыць для абывацеля, а не для мастака, якога цікавіць пэўная літаратура, Ькому патрэбны натуршчьпсі, фарбы, палотны. Мне здаецца, што становішча ІПэна на-сёння пэўнае дыскрэдытаваньне сучаснасьці, і дайце параду, Ьав. Глебка, як узварухнуць афіцыйную мастацкую багну, як мабілізаваць | (праз друк гэта зрабіць нелъга) савецкую грамадзкую думку вакол гэтага пы-ітання. Магчыма, патрэбна ператварьщь яго квартьфу ў мастацкую галерэю з ріэўным % на карысць гаспадара, магчыма, патрэбна павялічыць пэнсію да 1600—700 руб., магчыма, патрэбны заказы ад дзяржаўных устаноў, я не ведаю, ■гэта. на маю думку, місія кампэтэнтнага таварыша, які мае выехаць з Менску ўВіцебск. Я толькі, акрамя жабрацкага становішча Юлія Пэна, ведаю, што на Кгэтым становішчы ворагі сёньняшняга будуюць (у чым у мяне быў вьшадак Шераканацца) надзвычай дрэнныя рэчы. Парайце, калі ласка, што зрабіць»*.

О том, что просьба Ю. Витьбича не осталась без внимания Петра Глеб-; ки свидетельствует письмо в его адрес, датированное 22 октября 1933 г.:

«Дарагі тав. Глебка!

Вельмі шкадую, што не давялося разам з вамі трапіць да Ю.М. Пэна, і шельмі рад, што Ваш артыкул і вашы захады перад СНК і ЦК прымацуюць кда дзеда належную ўвагу грамадзкасці і палепшаць яго становішча наогул».

Не все однако было радостным и беззаботным. На общем собрании Минской писательской организации 11 декабря 1933 г. с докладом «Классо-Іівая борьба на языковедческом фронте и реформа правописания белорусско-Гго языка» выступил известный «борец» за чистоту пролетарских идей |гД. Александрович. Вот его пассаж в сторону творчества Ю. Витьбича: | <<...сродкамі архаічнай, штучнай мовы, мовы, ад якой нясе пахам сярэдневя-»овых палацаў, працягваецца выразная дваранска-нацыяналістычная сут-Шасць... У яго аповесці “Лшоно Габоо Бійрушалайм”.., зробленай на Вфэйскім “матэрыяле”, асабліва выразна працягваюцца ад пачатку да канца, »ста, слова за словам, нацыяналістычныя сіянісцкія, клерьпсальна-Вістычныя ідэі. Слёзы па яўрэйскай “патрыярхальнай самабытнасці”

і беспрасветнасці разліты па ўсіх старонках аповесці...» (Цйт. До. Марціновіч А. Дзе ж ты, храм праўды? — Мн., 1996. — 168 с.).

Еще один критик М. Климкович обвиняет Ю. Витьбича в более «смертных» грехах. В статье «На страже большевистского интернациона. лизма» он сожалеет о том, что произведения писателя печатались в журнаде «Полымя рэвалюцыі» и что не была вскрыта «перекличка Витьбича с евре^. скими националистами»; в статье «Постановление XVII съезда ВКП(б) и задачи художественной литературы» утверждает, что «сам Витьбич выражает давление на литературный язык враждебных нам слоев классового общества, сам выражает нацдемовское влияние на интеллигенцию»; наконец, в От. четном докладе Оргкомитета Союза советских писателей БССР первому съезду писателей «Литература Советской Белоруссии за 15 лет» тот асе Климкович заявляет совершенно определенно: «Мы должны перед Витьби-чем поставить вопрос: или полное признание своих ошибок и полное разоружение, или Витьбич перестает быть советским писателем».

Пришлось Ю. Витьбичу перестраиваться — к рассказам-однодневкаш^ типа «Поэзия» («Полымя рэвалюцыі». — 1932. — № 3) добавляются «идеолоЯ* гически выдержанные» «Ціхая Руба», «Год», «Янак Гай», «Адносіс», «Курт Лебен аналізуе азот», «Эжэн Дэлякруа», в которых главенствуют надуман-]. ные производственные конфликты, разрешаемые по «классовой схеме», отсутствуют живые, полнокровные характеры. Произведения казенно-.! повседневного содержания составят вторую книгу Ю. Витьбича «Формула! • супраціўлення касцей» (Мн., 1937). Книга, как и следовало ожидать, получила положительную оценку, Ю. Витьбич был рекомендован в члены Союза советских писателей Белоруссии, а на заседании правления Союза писателей в феврале 1941 г. был назван в качестве примера для начинающих авторов. |

Неожиданные коррективы в жизнедеятельность Ю. Витьбича внесла Великая Отечественная война. Он оказался «по ту сторону» баррикад, согласившись из-за обеда в редакции работать сначала в витебской городской!-оккупационной газете, а затем в Минске, в литературно-художественно™ журнале «Узвышша» (из печати не вышло ни одного номера. — А.Р., Ю.Р.). 4

А затем — жизнь в Германии, эмиграция в США. Однако это находится]..; уже за рамками нашего временного исследования.

Завершим размышления о творчестве Ю. Витьбича суждениями символического смысла из рассказа «Мы дойдзем», написанного далеко от Родины: «I мы ідзём далей. Ідзём праз дзень, праз ноч. Ідзём і ўзімку і ўлеткуйі Ідзём і ў навальніцу і ў спякоту. Мы цягнем з сабой у сціплых хатыляэЯ няўтольны сум, што бялейшы ад Гімалаяў і глыбейшы за АтлантыкуЯ

I ніколі не можа таго стацца, каб мы не дайшлі нарэшце да свае непаўторяаШ любові, да сінявокай Беларусі. Занадта вялікае наша замілаванне ёю і занаДЯ та глыбокая варажнеча да яе ворагаў, каб гэта не здзейснілася. Але я бачу, # нечакана спазма сціснула вам горла і задрыжэлі вашы вусны. На нашых яа-.';

160

г

] беспрасветнасці разліты па ўсіх старонках аповесці...» (Цит. по: І^арціновіч А. Дзе ж ты, храм праўды? — Мн., 1996. — 168 с.).

Еще один критик М. Климкович обвиняет Ю. Витьбича в более «смертных» грехах. В статье «На страже большевистского интернационализма» он сожалеет о том, что произведения писателя печатались в журнале «Полымя рэвалюцыі» и что не была вскрыта «перекличка Витьбича с еврейскими националистами»; в статье «Постановление XVII съезда ВКП(б) и задачи художественной литературы» утверждает, что «сам Витьбич выражает давление на литературный язык враждебных нам слоев классового общества, сам выражает нацдемовское влияние на интеллигенцию»; наконец, в Отчетном докладе Оргкомитета Союза советских писателей БССР первому съезду писателей «Литература Советской Белоруссии за 15 лет» тот же Климкович заявляет совершенно определенно: «Мы должны перед Витьби-чем поставить вопрос: или полное признание своих ошибок и полное разоружение, или Витьбич перестает быть советским писателем».

Пришлось Ю. Витьбичу перестраиваться — к рассказам-однодневкам типа «Поэзия» («Полымя рэвалюцыі». — 1932. — № 3) добавляются «идеологически выдержанные» «Ціхая Руба», «Год», «Янак Гай», «Адносіс», «Курт Лебен аналізуе азот», «Эжэн Дэлякруа», в которых главенствуют надуманные производственные конфликты, разрешаемые по «классовой схеме», отсутствуют живые, полнокровные характеры. Произведения казенноповседневного содержания составят вторую книгу Ю. Витьбича «Формула супраціўлення касцей» (Мн., 1937). Книга, как и следовало ожидать, получила положительную оценку, Ю. Витьбич был рекомендован в члены Союза советских писателей Белоруссии, а на заседании правления Союза писателей в феврале 1941 г. был назван в качестве примера для начинающих авторов.

Неожиданные коррективы в жизнедеятельность Ю. Витьбича внесла Великая Отечественная война. Он оказался «по ту сторону» баррикад, согласившись из-за обеда в редакции работать сначала в витебской городской оккупационной газете, а затем в Минске, в литературно-художественном журнале «Узвышша» (из печати не вышло ни одного номера. — А.Р., Ю.Р.).

А затем — жизнь в Германии, эмиграция в США. Однако это находится уже за рамками нашего временного исследования.

Завершим размышления о творчестве Ю. Витьбича суждениями символического смысла из рассказа «Мы дойдзем», написанного далеко от Родины: «I мы ідзём далей. Ідзём праз дзень, праз ноч. Ідзём і ўзімку і ўлетку. Ідзём і ў навальніцу і ў спякоту. Мы цягнем з сабой у сціплых хатылях няўтольны сум, што бялейшы ад Гімалаяў і глыбейшы за Атлантыку.

ніколі не можа таго стацца, каб мы не дайшлі нарэшце да свае непаўторнае любові, да сінявокай Беларусі. Занадта вялікае наша замілаванне ёю і занад-та глыбокая варажнеча да яе ворагаў, каб гэта не здзейснілася. Але я бачу, як нечакана спазма сціснула вам горла і задрыжэлі вашы вусны. На нашых на-

161

гах кроў, і крывёю сцяк^юць нашы сэрцы. Дык дайце руку і пойдзем далейн Вунь-вунь бачьще там, далёка-далёка, дзе яснейшае неба, зноў сінеюць рэкі} чарнеюць лясы і ўздымаюцца ўзгоркі.

Мы дойдзем! Абавязкова дойдзем!

Пашчасціў нам Божа! Так станься!»

Дойти, к сожалению, до родной Ви-тебщины Юрке Витьбичу не пришлось.

В 1975 г. он умер и похоронен в американском городе Саут-Ривер.

И «Молодняк», и БелАПП активно работали над развитием иноязычной литературы (например, еврейской) . В конце 20-х -30-е годы XX в. среди литераторов становятся известны имена Ц. Долгопольского,

Гр. Релеса, И. Баса, М. Моделя, Г. Каменецкого и других авторов, пишущих на еврейском и белорусском языках.

Придя в литературу в дореволюционное время, добившись через экстернат учительного права, своей активной деятельностью заявляет о себе уроженец г. Городка Цодик Долгопольский (Цодик Львович Долгопольский — псевдоним Городокер)

(1879-1959). У автора так сложилась жизнь, что его просьбы об издании произведений на еврейском языке постоянно где-то «зависали». И только в начале 30-х годов (Ц. Долгопольский был активным сторонником БелАЛПа. — А.Р., Ю.Р.) из печати выходят его книги на еврейском языке: «У открытой калитки» («Каля адчыненай брамы», 1928),

«На советской земле» («На савецкай зямлі»,

1931), «Моим пером» («Маім пяром», 1932),

«Агитпоезд» («Агітцягнік», 1935), роман «Шелк» («Шоўк», 1933) и др.). Умер и похоронен в Санкт-Петербурге.

Зрелым автором в довоенной еврейской литературе Белоруссии выступает уроженец г. Городка Бэр Оршанский (1883-1945),

* Этому активно способствовало развитие любительского литературного творчества в середине и второй половине 20-х годов под руководством опытных еврейских литераторов.

162

чить обстоятельства создания «Энеиды наоборот» и «Тараса на Парнасе». ]3 многочисленных статьях и рецензиях показал наличие связей белорусской литературы с литературами русского, украинского и польского народов.

Неожиданным стало решение И. Басса (в то время он работал доцентом кафедры литературы и журналистики Минской высшей партийной школы. — А.Р., Ю.Р.) в конце 70-х годов эмигрировать за границу. О творческой деятельности И. Басса в эмиграции практически ничего не известно.

Почти забыто и в белорусской, и в еврейской литературе имя поэта Гирши Мордуховича Каменецкого (1893-1957), уроженца д. Чернявка Сенненского повета Могилевской области (ныне Сенненский район Витебской области). В довоенное время издал напечатанные на еврейском языке книгу поэзии «Простой дорогой» («Простай дарогай», 1933), «Стихотворения» («Вершы», 1938), в соавторстве — сборник стихов «Биробиджан» (1939). В 1940 г. в Минске вышла из печати книга Г. Каменецкого «Заказ на молодость» («Заказ на маладосць»).

Пример БелАППовских подходов к литературно-критической деятельности являет творчество уроженца д. Камень Лепельского повета Михаила Модели (Менделя Мовшевича Моделя) (1904-1980). Занимая в 30-е годы руководящие посты в учреждениях культуры и искусства Белоруссии (научный сотрудник Института литературы и искусства АН БССР, начальник территориального отдела Управления по делам искусств при Совете Министров БССР и т.д.), М. Модель в своих статьях и очерках, посвященных, главным образом, белорусскому и еврейскому театрам, придерживался апологетических, вульгарно-социологических взглядов. Драматургические произведения и спектакли по ним оценивал, в основном, с позиций «правильности раскрытия классовой ситуации драматических конфликтов». По форме выглядело для того времени привлекательно. (См., например, Модэль М. Тэ-атральнае мастацтва — на службу інтэрнацыянальнаму выхаванню // Мастац-тва і рэвалюцыя. — 1933. — № 1-2; Драматургію — на службу пралетарскаму інтэрнацыяналізму // Звязда. — 1933. — 18 крас.). А по сути — критика режиссуры, основ театра, игровой ситу ации на сцене и т.п.

Воинственно выступал против произведений белорусской тематики. Предвзятость и субъективность М. Моделя особенно заметны в его оценке пьес «Неистовая» («Апраметная») В. Шашалевича, «Кастусь Калиновский» Е. Мировича, «Скарина, сын из Полоцка» Е. Громыки и др. В послевоенные годы сам подвергался критическим нападкам в прессе, поэтому печатался редко. Умер и похоронен в Минске.

В противовес Бенде, Моделю, Бронштейну и др. позицию объективного критика занимал уроженец Витебска, выпускник Белорусского государственного университета им. В.И. Ленина Петро Хатулев (Петр Федорович Хатулев) (1912-1937). Незаконно репрессирован в ноябре 1936 г., расстрелян в 1937 г. Реабилитирован в 1966 г.

163

Следовало быть поистине мужественным человеком, чтобы в противоД вес таким «мэтрам» БелАППовства. как Бенде, Бронштейн, Лимановский ^ др., в статьях и рецензиях, посвященных анализу творчества А. Александров вича, П. Бровки, Э. Самуйленка, Ю. Таубина, Вл. Ходыки, В. Шаповалова гМ др., выступить против вульгаризаторского подхода к литературе, вживания,? втискивания в «архив революционной «востребованности» (кавычки наши. ^ А.Р., Ю.Р.) многопланового, богатого по содержанию и тематике творчества? белорусского народа.

Сегодня ясно, что его критика «рыцарей от критики», анализирующих каждую букву книжки с точки зрения «мировой революции», в которой нет места «голубым... васильковым глазам» Белоруссии с ее древностью и самобытностью культурного развития, была объективно-научной, но неожиданной, непривычной в те годы. И сразу же появились публикации, обвиняющие П. Ха-тулева в прославлении националистической «васильковой Белоруссии».

Подобные толкования подталкивати П. Хатулева к спасению в эстетическом направлении критики. Хотя и на этом пути он часто ошибался, давал повод к восприятию своей собственной личности как антипода литературного процесса К примеру, анализируя статью М. Пиотуховича посвященную творчеству М. Богдановича, запутался в оценках. Казалось бы, и лирика М. Богдановича, и разумные рассуждения М. Пиотуховича не давали поводов, чтобы разделить творчество М. Богдановича на: а) которое «следует использовать» в белорусской культуре; б) которое «повторяет «задние двери» («зады») белорусского буржуазного национализма, русского и западного символизма» (как говорится, смешат воедино «и блох, и свинок»).

Противоречивая жизнь 30-х годов XX в. (может быть это и можно понять) тем не менее сохранила для современника острую авторскую позицию А. Хатулева — быть объективным в оценке литературного творчества, видеть процесс в его историческом развитии, не искать врагов белорусского культурного развития ХПХ в.

Маленький пример из жизни конца 1920-х годов, имеющий, на наш взгляд, прямое отношение к Витебщине.

Один из героев гражданской войны (его именем названа улица в современном Витебске. — А.Р., Ю.Р.) Витовт Путна в изданной в Москве в 1927 г. книге «К Висле и обратно» приглашал историков, критиков, читателей к откровенному разговору о трагических событиях молодого советского государства: «Я не хотел историю делать прилизанной. Я стремился сделать свою книгу по содержанию и стилю непохожей на обычный тип наших исторических очерков, в которых все гладко, события планомерно развертываются и разумно одно из другого вытекают, и мы, главным образом, показываем себя героями и победителями... Моя работа не является произведением, которое успокаивает. Местами она, быть может, даже проникнута некоторой горечью, но она ближе к настоящей реальности, чем остальные,

164

которые от начала и до конца весьма и однозначно приятны». (Путна В. К Висле и обратно. — М., 1927).

Книга имела прямое отношение в Белоруссии и вызвала (несмотря на небольшой тираж) огромный читательский интерес своей правдивостью (которая в те годы еще была возможна. — А.Р., Ю.Р.). И с помощью критики могла бы помочь читателям в постижении подлинности исторических событий, понимании роли и жизни людей, в них участвующих, наконец, открытости авторов, издательств и публикуемых произведений.

Однако, все это осталось, как говорится, «за кадром». БелАППовский критик И. Барашка не просто не заметил широкого гражданского аспекта, эстетического и человековедческого начала, изложенных непрофессиональным В. Путной (а ведь огромное число страниц касалось белорусских территорий и читателям было бы интересно увидеть общественную, литературную, художественную оценку. — А.Р., Ю.Р.), но упрощенно отнес книгу к т.н. специальной военной литературе.

На любом отрезке человеческого развития индивидууму нужен был пример, показ утверждения позитивного начала в жизни через гуманизм и человеколюбие, видение и утверждение этого начала на примере живущих с ним членов сообщества.

Активные члены Витебского, Полоцкого и Оршанского филиалов «Молодняка», как нам думается, в большинстве своем справились с таким пониманием творчества весьма успешно.

И будет правильно, если в этом потоке среди первых вспомним по-ставчанина Вл. Дубовку. Его поэмы «Круги» («Кругі»), «И алых парусов взвивы...» («I пурпуровых ветразей узвівы...», 1929), «Штурмуйте будущего аванпосты» («Штурмуйце будучыні аванпосты...», 1930) — это не просто своеобразная стихотворная трилогия, это поэтическая диалектика взаимоотношений человека и общества, личного и общественно значимого, национального и интернационального. Поэт, в частности, не только восторженно славил революцию, но и по-философски рассуждал о времени и Человеке, о поиске путей к настоящему счастью, с полемической обостренностью писал о сложных общественно-социальных и человеческих противоречиях на этом пути, о содержании и форме нового искусства, его роли в организации социалистического общежития. Патриотическим звучанием пронизаны статьи Вл. Дубовки, напечатанные в конце 20-х годов в журнале «Узвышша» («О нашем литературном языке», «Проникновенность (мілагучнасць) белорусского языка», «Латинка или кириллица», «Проекты букв для «дз» и «дж» и др.) и посвященные чистоте звучания и печатания произведений на белорусском языке, освобождения его от надуманных, искусственных конструкций. Все вместе взятое как нельзя лучше характеризует личностно-значимое и творческое отношение Вл. Дубовки к классическим традициям белорусской литературы.

165

В упомянутой нами- в предыдущей главе поэме «Круги» стремление ^ Человека к счастливой жизни подается Вл. Дубовкой через использование сказочного сюжета об упорном и настойчивом искателе правды. Главный і герой поэмы «Любопытный» («Цікаўны») в своих неутомимых поисках ответов на волнующие его вопросы доходит до самого Солнца и от него узнает, что люди смогут жить счастливо лишь после уничтожения золотого дна в колодце (уничтожат власть денег. — А.Р., Ю.Р.). Сказочный сюжет, использование фольклорных аллегорий дополняются и наполняются авторскими отступлениями и комментариями, восславляющими красоту жизни, изменениями, происходящими в окружающей поэта действительности. Поэтические представления о счастливом будущем наполнены не абстрактным смыслом, а имеют совершенно конкретный характер, обозначенный очевидными примерами реальной жизни белорусов в середине 20-х годов XX в., сотворцом которой был и сам Вл. Дубовка:

Радасць мая, — Рэвалюцыі час!

Я ж не магу у гэты час не сказаць: шчасце мае ужо нават у тым, што я удзельнік вялікіх часін.

Радасць і гора дзяліў шпалам: радасць у сю на змаганне аддам!

Авторская позиция Вл. Дубовки предельно откровенно сформулирована в заключительных строках поэмы «Круги»:

Здзейсняцца ўсе нашы летуценні,

Знішчыць чалавек прыгоны ў свеце.

Ідучы па шчасце поколениям,

Вы кажыце ўсім:

—Дачей ідзіце!

Поэт остро ощущал противоречия развития, но он также понимал и то, что в этом часто противоречивом переплетении экономики и политики должно быть место для формирования новой художественной культуры, о путях развития которой даже в конце 20-х годов XX в. велись острые дискуссии.

Современница Вл. Дубовки советская писательница Мариэтта Шаги-нян в свое время по данной проблеме высказалась следующим образом: «Культура — это эстафета веков. Всякое творчество, а тем более творчество целого народа, это открытая, а не закрытая функция, она вбирает, всасывает, переваривает, усваивает, накладывает свою печать на результат или достижения самого широкого процесса поглощения и усвоения, — история учит нас, как замкнутые культуры погибали, перегорая в самих себя, а индивиду-

УО "ВГУ им. П.М. Машерова", 2009

Сам Юры Пэн ня быў паводле свайго паходжаньня віцяблянін. Ён нарадзіўся ў 60-х гадох у ціхім павятовым гарадку былое Ковенскае губэрні, які беларусы называлі Езяросы, літоўцы — Зарасай, а расейцы перайменавалі ў гонар аднаго зь імпэратараўу Новааляксандраўск. Не зважаючы на вылучную галечу ягоных бацькоў, што межавала з жабрацтвам, Пэн, перамагаючы вялікія цяжкасьці, трапіў у Акадэмію Мастацтваў і скончыў яе ў 1885-ым годзе, атрымаўшы за посьпехі сярэбраны мэдаль і званьне мастака. Апошняе давала Пэну права застацца ў Пецярбургу, але ён вярнуўся з сталіцы ў гэтак званую рысу аседласьці, абраўшы для свайго сталага жыхарства Віцебск. Гэты выбар ня быў выпадковы, бо, паводле ўспамінаў скульптура Заіра Азгура ў кніжцы „Незабыўнае”, Пэн гаварыў: „Люблю я, разумееце, Віцебск. І як гэты горад не любіць! Цудоўная рака! Высокія, дзе абрывістыя, а дзе пакатыя берагі... Я люблю й цэрквы Віцебску, бо яны не падобныя на смаленскія. Разумееце, я люблю партрэтнасьць

413Артыкул Юркі Віцьбіча „Люблю я, поннмаете, Внгебсі” быў надрукаваны ў расейжамоўнай газэце „Новое Русское Слово” 1 верасьня 1971 г. Па-беларуску не друкаваўся. Беларускамоўны арыгінал перахоўваецца ў Фундацыі Пётры Крэчэўскага (Нью-Ёрк).

414Іеіуда (Юдаль) Пэн (1854-1937).

101

гораду. Кожны горад павінен мець свой партрэт. А наш Віцебск сваім абліччам адрозьніваецца ад другіх гарадоў”.

Прывабнасьць старадаўняга беларускага Віцебску ня толькі не засланяла, а, наадварот, спалучалася ў Пэна з гаротным жыцьцём кроўных яму габраяў, якіх было палавіна жыхароў гораду. І тут адразу згадваюцца ня гэткія ягоныя вялікія палотны, як „За ранішняй старонкайТ алмуду” й „Стары рабін”, а эцюд „Сьпіна старога габрая”. На ім пададзены ззаду згорблены дзед, які йдзе пакрысе немаведама куды й немаведама чаго, склаўшы за сьпіною рукі. Ягонага твару не відаць, але досыць толькі зірнуць на сьпіну, каб адчуць па ёй нявыказны цяжар — ад плачу на рэках Вавілонскіх да плачу на рэках Расейскай імпэрыі. Незабывальны таксама партрэт дзяўчыны, што звар ’яцела пасьля беластоцкага пагрому. Досыць зірнуць ёй у вочы, каб яны перасьледавалі вас колькі дзён. І пасьля гэтага ня дзівіць, калі ў Пэна ў сшытку для водгукаў наведнікаў ягонае карціннае галерэі быў запіс (цытую): „Вы мне адкрылі вочы на раней мне ня ведамае. Толькі ў вас я зразумеў, што такое „рыса аседласьці”. Сардэчны дзякуй. Ільля Рэпін”.

Калі карціны бытавога й партрэтнага жанраў былі ў Пэна пераважна габрайскія, дык пэйзажны жывапіс вылучна беларускі, прычым ня менш прачулы й дарэшты дасканалы. А з гэтых ягоных шмат якіх пэйзажаў найбольш вылучаецца „Млын на Віцьбе”, якім захапляўся выдатны майстар беларускага пэйзажу Вітольд Бялыніцкі-Біруля. Між іншага, калі да Пэна зварачаліся ў беларускай мове, дык ён беззаганна адказваў у ёй-жа, дадаючы пры гэтым: „Я думаю на габрайскай мове, але ведаю адмалку й беларускую. Я-ж зь Езяросаў, дзе шмат беларусаў”.

Напярэдадні рэвалюцыі талент Пэна, насуперак усім перашкодам, дасягнуў найбольшага росквіту. Ягоны партрэт ,Дзяўчына ў белым” меў яшчэ на Парыскім Салёне 1907 году вылучны посьпех і быў набыты ведамым калекцыянэрам Жакобам. Пэн, належачы паводле манэры свайго пісьма да рэалістычнай школы, дасягнуў найбольшае дасканаласьці ў партрэтах, якія можна было сустрэць у шмат якіх музэях Расеі. Характэрна, што гэта ў яго вучыліся гэткія знаныя пасьля мастакі, як Марк Шагал, Заір Азгур, Саламон Юдовін, Сорын, Мешчанінаў, Шульман, Эйдэльман ды ладна іншых.

Мастак паспрабаваў зразумець рэвалюцыю, працуючы ў 20-х гадох над гэткімі кампазыцыямі, як „Шавец-камсамолец” і „Габрай-калгасьнік”, але часткова мае слушнасьць Л. Дробаў, калі ў сваім артыкуле „Напеў гарадзкіх ускраін”, зьмешчаным у газэце

102

„Літаратура й Мастацтва” ад 6-га кастрычніка 1967 году, адзначае, што яны „не выходзяць за межы звычайнае ілюстрацыі”. Нарэшце ў 30-х гадох пачалося адкрытае цкаваньне Пэна. Ён абвінавачваўся вульгарызатарамі ў „нацыянальнай абмежаванасьці”, „габрайскім нацыяналізьме”, „прапагандзе юдаізму” й „сыянісцкім трызьненьні”. Перад ім рубам паставілі пытаньне пра „творчую перабудову” й пераход да так званага сацыялістычнага рэалізму. Мастак апынуўся ў абставінах бадай поўнае ізаляцыі і ў сваіх апошніх змрочных карцінах „Мастак і сьмерць” і „Выскал сьмерці” бы прадбачыў сваю собскую страшную сьмерць.

У 1937 годзе ўвесь Віцебск нечакана ўскаланула жудасная вестка, што ягонага мастака Юрыя Пэна знайшлі забітым у ягонай кватэры на Гогалеўскай вуліцы. Забілі яго ня з мэтай рабунку, бо ў шуфлядзе стала й нават у кішэні забітага захаваліся грошы. Забілі не ўначы, а ўдзень ды ў доме, што знаходзіцца ў самым цэнтры гораду й літаральна за трыццаць крокаў ад паставога міліцыянэра. Яму, сямідзесяцігадоваму дзеду, паводле пратаколу, праламалі чэрап чымсьці падобным да цагліны. Зразумела, што ў 30-х гадох забойцаў доўга не шукалі й знайшлі ў самы дзень забойства. Гэта былі быццам-бы шаснаццацігадовая пляменьніца Пэна і ейны жаніх. І хоць у часе адкрытага суда над імі іхная вінаватасьць відавочна для ўсіх нічым не была даведзеная, іх прысудзілі да найбольшага тэрміну зьняволеньня ў канцэнтрацыйных лягерах. Аднак сам Віцебск іх тады забойцамі не прызнаў.

Тысячы віцяблянаў прыйшлі правесьці Юрыя Пэна ў ягоную апошнюю дарогу. Прыйшлі аддаць яму разьвітальнае „бывай” і прыхільнікі ягонага таленту, і прататыпы ягоных шмат якіх пэрсанажаў із сваймі дзецьмі ды ўнукамі. На іхных вачах можна было пабачыць шчырыя сьлёзы, як і пачуць іхны непадроблены плач, выкліканы балючай стратай вернага сябра. А за пахавальнай працэсіяй, якая расьцягнулася на два кілямэтры, бегла з гістэрычным крыкам псыхічна хворая пажылая жанчына, што калісьці адбілася на Пэнаўскім партрэце дзяўчыны, звар’яцелай пасьля пагрому.

Мае рацыю Л. Дробаў, калі свой кагадзе згаданы мной артыкул канчае высноваю: „У гісторыю беларускага жывапісу Пэн увайшоў як цудоўны мастак-жанрыст, пясьняр гарадзкой беднаты, пясьняр роднай Віцебшчыны”.

Аднак уважаю за патрэбнае дадаць — пясьняр ня толькі беднаты, а ўсяго народу. Таму хочацца думаць, што на ягонай магіле на Пескавіцкім габрайскім могільніку ўжо стаіць адпаведны народнаму

103

мастаку помнік, што на тым доме, дзе ён жыў і тварыў, ёсьць мэмарыяльная дошка, што аднэй зь віцебскіх вуліцаў нададзена ягонае сьветлае імя. І хоць амаль 40 год прайшло пасьля пакутнае сьмерці Юрыя Пэна, але ўрэшце-рэшт трэба адшукаць і пакараць ягоных запраўдных забойцаў.

п ■ 415

Зь ліставаньня

5 сьнежня 1950 году Саўт Рывэр

Шаноўны Спадар Рэдактар!416

Хочацца думаць, што мае нарысы „Не чарнілам, а крывёю” спадабаліся Вам і чытачам „Нового Русского Слова”. Не сумняваюся таксама і ў тым, што яны не прыйшліся даспадобы рэдактару „Русского Голоса”, чытачы якога ў сваёй большасьці, на вялікі жаль, -беларусы старой эміграцыі. Спадзяюся ў найбліжэйшым часе даслаць Вам артыкул, прысьвечаны варварскому зьнішчэньню бальшавікамі на Беларусі амаль усіх помнікаў рэлігіі, гісторыі й мастацтва. А яшчэ больш, чым пра помнікі, хочацца напісаць пра шчырых працаўнікоў, замардаваных у шматлікіх савецкіх засьценках.

Адначасна зьвяртаюся да Вас, Спадар Рэдактар, зь вялікай просьбай, хоць яна й ня мае непасрэднага дачыненьня да газэты. Калісьці ў мяне была неблагая бібліятэка (каля 10 тысяч тамоў) і карціны работы вядомых мастакоў. Усё гэта часткова зьнікла падчас вобыскаў і арыштаў, а часткова — падчас вайны. У остэрбайтарскай торбе я змог прывезьці ў Нямеччыну дзясятак- другі кніг і столькі-ж карцін. Сярод іх ёсьць акварэль Ільлі Яфімавіча Рэпіна „Тры пальмы” (матыў вядомага лермантаўскага верша) і карціна (аловак) -„Дзяўчына, звар’яцелая пасьля пагрому” работы Юрыя Майсеевіча Пэна — у мінулым майго добрага знаёмага. Цяпер абставіны (я маю сям’ю й трэці тыдзень бяз працы) прымушаюць мяне прадаць гэтыя дзьве карціны, але хочацца, каб яны трапілі куды-небудзь у музэй або клюб. Магчыма, Вы, Спадар Рэдактар, ведаеце, каму можна іх прапанаваць, тым больш, што я не зьбіраюся прасіць за іх многа: мне проста сорамна прадаваць іх (карціна Пэна — ягоны падарунак), але жыцьцё вымушае...

Прабачце за клопаты.

415Арыгіналы лістоў перахоўваюцца ў архіве Юркі Віцьбіча (Фундацыя Пётры Крэчэўскага, Нью-Ёрк).

Ліст да рэдактара газэты „НовоеРусское Слово” (Нью-Ёрк).

104

Шчыра ўдзячны Вам Юрка Віцьбіч

5 ліпеня 1958 году Нью-Ёрк

Шаноўны Спадар Стукаліч!

Зь вялікай цікавасьцю прачытала Ваш артыкул пра мастака Пэна і ўсё, што зьвязана з горадам Віцебскам. Я нарадзілася й правяла сваё дзяцінства ў Віцебску, і ў памяці зьберагліся ўспаміны пра гэты цудоўны горад, людзей, што яго насялялі, і пра тое, што складала прывабнасьць гэтага гораду.

Буду Вам вельмі ўдзячная, калі Вы мне падкажаце, дзе і якія матар’ялы можа атрымаць пра Віцебск і дзе можна ўбачыць літаграфіі або карціны Пэна, якія я, верагодна, не адзін раз бачыла ў дзяцінстве.

Дзякую яшчэ раз за падараваную радасьць і дазвольце папрасіць Вас напісаць яшчэ пра Віцебск, Беларусь і пра жыцьцё ў гэтым краю.

Шчыра, з пашанай

Дора Давідсон

22 ліпеня 1958 году Саўт Рывэр, Нью Джэрзі

Шаноўная Спадарыня Давідсон!

Прашу прабачэньня, што са спазьненьнем адказваю на Ваш ветлівы ліст, за які вельмі ўдзячны — для літаратара гэта вялікая маральная падтрымка. Мне прыемна, што Вам спадабаўся мой нарыс пра Пэна й Віцебск. Сам я закаханы ў гэты горад, а з Пэнам, нягледзячы на вялікую розьніцу ў гадах, сябраваў.

Вас цікавіць, дзе і якія матар’ялы можна атрымаць пра Віцебск і дзе можна ўбачыць літаграфіі альбо карціны Пэна. Я мог-бы прыслаць Вам доўгі сьпіс літаратуры пра Віцебск, але ён будзе без карысьці, бо ў ЗША наагул, а ў Славянскім аддзеле Ньюёркаўскай Публічнай Бібліятэкі, у прыватнасьці, такой літаратуры амаль няма. І ўсё-ж, калі не памыляюся, там ёсьць: Россня. Под ред. В. П. Семёнова. Том ІХ. Верхнее Поднепровье н Белоруссня СПБ. Нзданне А. Ф. Деврнена. 1905. Натуральна, што гэта кніжка састарэла, як і яе аднагодак, Ваш пакорны слуга, але гістарычны матар’ял у ёй не згубіў сваёй вартасьці. Віцебску ў гэтай кнізе прысьвечаны пэтытам старонкі 453-459, а на ўкладцы зьмешчаны краявіды гораду.

Мне пісаць пра Віцебск значна памагаюць тыя абставіны, што некалі я займаўся археалягічнымі раскопкамі ў самім горадзе і ягоным навакольлі, кіраваў навуковай экспэдыцыяй па ўліку помнікаў гісторыі й мастацтва, працаваў над гісторыяй Віцебскіх фабрык і

105

заводаў і г.д., а яшчэ, фігуральна кажучы, праглынуў пуд архіўнага пылу. Шмат пісаў пра Віцебск і Беларусь у розных пэрыядычных выданьнях і ў асобна выдадзеных маіх кнігах. Мая асабістая бібліятэка ўВіцебску (каля 10 тысяч тамоў) згарэла на пачатку вайны, але некалькі дзясяткаў кніг я ўсё-ж дацягнуў да Саўт Рывэру. Між іх альбом з краявідамі Віцебску, Полацку, Дзьвіны й г.д. (каля 100 здымкаў), матар’ялы экспэдыцыі па ўліку помнікаў гісторыі й мастацтва (каля 50 здымкаў), вялікі плян Віцебску (1904 году), некалькі карцін, а між іх „Чорная Тройца” Юдовіна й Пэна — партрэт дзяўчынкі, якая звар’яцела пасьля пагрому, — падарункі саміх мастакоў. У ЗША зноў сабраў неблагую й немалую бібліятэку, выпісваю амаль усё, што выдаецца там пра Беларусь.

З каталёгаў „Международной Кннга” ведаю, што ў гэтым годзе ў Менску павінна выйсьці з друку кніжка пра Віцебск са шматлікімі ілюстрацыямі. Я ўжо замовіў яе для сябе ў Лёндане, дзе ёсьць адна кнігарня, якая прадае (таньней, як у Нью-Ёрку) кнігі, выдадзеныя ў СССР. Калі Вас гэтая кніга зацікавіць, дашлю Вам адрас лёнданскай кнігарні, дарэчы, ніякага авансу пры папярэдняй замове не патрабуецца. Але, зразумела, што гэтая кніга яшчэ больш тэндэнцыйная за вышэйназваны том ІХ і патрабуе вельмі крытычнага падыходу да яе.

З большасьці маіх уласных краявідаў Віцебску, Дзьвіны й г.д., зь пляну Віцебску, з карцін Пэна і Юдовіна зроблены фотакопіі адным ньюёркаўскім віцяблянінам са старой эміграцыі, які прыяжджаў у Саўт Рывэр. Калі палічыце патрэбным, я магу выслаць ягоны адрас і адначасна яго папярэдзіць.

На эміграцыі я, улічваючы абставіны, што пішу толькі ў вольны час, надрукаваў параўнальна багата пра Беларусь і Віцебск на рускай мове, але значна больш — на беларускай.

Калі Вас зацікавіць, я магу прыслаць даведнік пра надрукаванае мною ў рускіх пэрыядычных выданьнях. На беларускай мове ў мяне ёсьць кніжка, выдадзеная ў Мюнхэне, — „Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман”, у ёй — пра Беларусь і пра асабліва дарагі мне Віцебск, пра „Ідэл міт зайнэм фідэл”, пра Кагальны Роў у Гомлі, школішча ў Магілёве й г.д.

На жаль, ня ведаю, ці выйшла з друку кніжка на габрайскай мове пра Віцебскую габрайскую суполку, кніжку меўся выдаць УіІеЬзкі Вепеуоіепі-Аззосіаііоп і УіІеЬзкі ЬгапсЬ АгЬеіІег Кіп§ 224. Калі Вы ня маеце гэтай кнігі, прышлю адрас Камітэту па яе выданьні.

Аднак пара й спыніцца.

106

Яшчэ раз прашу прабачэньня за мой спозьнены адказ.

Прашу пісаць, калі будзе вольны час іжаданьне.

Юры Стукаліч

13 красавіка 1961 Нью-Ёрк

Высокапаважаны Спадар Віцьбіч!

Толькі сёньня прачытала Ваш артыкул, што зьявіўся нядаўна ў „НРС” і зноў з асаблівым задавальненьнем — тыя радкі, у якіх Вы ўпамінаеце пра Віцебск і гісторыю ўсяго гэтага краю.

Выпадкова толькі што нечакана знайшла Ваш першы ліст, дзе Вы так замілавана пішаце пра гэты горад. Я атрымала й Ваш другі ліст, але ўсё неяк была занятая й не пасьпела адпісаць, да таго-ж неяк і не ўспаміналася ні пра дзяцінства, ні пра Віцебск. Вы пішаце ў сваім лісьце: „Я закаханы ў гэты горад”. Мусіць, гэты горад сапраўды мае асаблівую прывабнасьць. Ня так даўно мне прыйшлося гаварыць з адным чалавекам зь Беларусі. І калі я сказала, што гэты край знаю, ён узрадаваўся: „Няўжо Вы й мой горад ведаеце — Віцебск?”. І мы вельмі ажыўлена ўвесь вечар прыгадвалі вуліцы, назвы, плян гораду і цудоўную Дзьвіну і мост празь яе, што вядзе да вакзалу. Мой ліст атрымаецца задоўгі, калі пачну зноў згадваць Дзьвіну, Губэрнатарскі сад, каменныя масты сярод гораду, скляпеньні гандлёвага раду й званіцу, дзесьці там, за турмой... Ён многа расказваў пра Віцебск у гады Другой вайны й бальшавізму, пра тамтэйшых людзей, моцных, лаяльных, але зь нейкай хітрынкай, пра тое, як разросься горад, як многа новых фабрык і які пабудавалі новы вялікі мост — цуд тэхнікі!

Як бачыце, „нашага палку пабольшала”, ёсьць яшчэ людзі ў Амэрыцы, якія захавалі ўспаміны пра Віцебск, ягоныя ўзгоркі, ягоныя навакольныя лясы. (А такіх зьмешаных лясоў нідзе ва ўсім сьвеце ня знойдзеш!).

Я працую ў бібліятэцы Калюмбійскага ўнівэрсытэту, і праз мае рукі праходзяць новыя выданьні рускіх кніг. Мне ўжо некалькі разоў трапляліся кнігі пра Беларусь і Віцебск. А ў адной кнізе ўбачыла малюнак берагу ў Полацку, там, дзе ўздымаецца гэтая знакамітая, здаецца, апетая ў цудоўным вершы Блока ,Белая царква”.

Буду Вам паведамляць, калі знайду што-небудзь, зьвязанае з Беларусьсю. Дзякую за зьвесткі пра кнігі, названыя ў Вашых лістах. Спадзяюся ўлучыць момант прачытаць іх, пакуль што часу вельмі мала, але ўсё-ж з прыемнасьцю падзялілася з Вамі сваімі ўражаньнямі

107

й „пяшчотнымі пачуцьцямі” да ўсяго гэтага краю зь ягонай сапраўднай своеасаблівай рамантыкай.

Пастараюся ў наступным больш акуратна адказваць на лісты. З прывітаньнем і найлепшымі пажаданьнямі

Дора Давідсон

13 траўня 1961 году Саўт Рывэр

Шаноўная Спадарыня Давідсон!

Прабачце, што са спазьненьнем адказваю на Ваш ветлівы ліст ад 13.4.61 г., за які вельмі ўдзячны. Мне прыемна, што Вам спадабаўся мой чарговы артыкул у „НРСлове”, дзе прыгадваюцца Віцебск і Беларусь. Наагул, дзякуючы гэтым сваім публікацыям, я пазнаёміўся з многімі віцяблянамі і час ад часу зь імі лістуюся.

Зайздрошчу Вам, што, працуючы ў такой вядомай і вялікай бібліятэцы, як бібліятэка Калюмбійскага ўнівэрсытэту, Вы маеце магчымасьць знаёміцца з новымі выданьнямі кніг, дзе ўпамінаюцца Віцебск і Беларусь. Ёсьць такія кнігі і ў маёй сьціплай асабістай бібліятэцы, якая лічыць каля 2 тысяч назваў. Аднак, маючы ў мінулым вопыт падсавецкага грамадзяніна, я крытычна стаўлюся да савецкіх выданьняў. Вось таму, напрыклад, новы мост празь Дзьвіну, пра які Вы чыталі, я-б не назваў цудам тэхнікі. Нягледзячы на маю закаханасьць у Віцебск, павінен зазначыць, што гэты новы мост, па якім я неаднойчы праходзіў, ва ўсіх адносінах саступае многім амэрыканскім мастам, а тым больш такім надзвычайным, як мост Вашынгтона ў Нью-Ёрку або мост праз праліў Залатыя Вароты ў Сан-Францыска. Апошнія, сапраўды, — цуда тэхнікі.

Я ня ўпэўнены, што менавіта тая царква на беразе ў Полацку, здымак зь якой вы бачылі, апетая Блокам у вершы „Белая церковь”. Але затое яна — Сафійскі сабор — упамінаецца яшчэ ў „Слове аб палку Ігаравым”. Яе муры часткова захавалі сьцены тысячагадовай даўнасьці і такога-ж веку фрэскі на іх.

Дазвольце яшчэ раз падзякаваць Вам за такі добры ліст.

Прашу пісаць, калі знойдуццачас і жаданьне.

Шчыра жадаю ўсяго найлепшага.

Юры Стукаліч

Дора Давідсон 69 Т ыман Плэйс Нью-Ёрк, 27

108

Высокапаважаны Спадар Стукаліч!

Калісьці мы з Вамі абменьваліся лістамі з нагоды агульных успамінаў пра горад Віцебск. Я даўно Вам не пісала, бо нічога новага й цікавага для Вас расказаць не магла.

Цяпер я працую ў „Кагііо ЬіЬегІу Сошшійее”, установе, Вам, безумоўна, знаёмай, і маю доступ да бібліятэкі пры Камітэце, у якой сабрана шмат літаратуры пра сучаснае жыцьцё ў Савецкім Саюзе. Нядаўна мне трапіўся ў рукі артыкул пра Віцебск у адным з савецкіх часапісаў. Я яго перапісала. Мне здаецца, што гэты артыкул можа Вас зацікавіць, бо ў ім — пра жыцьцё ў Віцебску пэрыяду ягонага інтэлектуальнага росквіту. Між іншым, пра той час, калі Марк Шагал арганізаваў там акадэмію, мне здарылася чытаць у амэрыканскіх мастацкіх часапісах. Наагул роля Віцебску, як мастацкага цэнтру, культурна-асьветніцкая праца, што праводзілі нашыя мастакі ў Віцебску, мела немалое значаньне для культурнага й мастацкага жыцьця наагул.

Тут, у Нью-Ёрку, мне надарылася сустрэць аднаго з вучняўЮ. М. Пэна. Хаця я сама й не пасьпела стаць вучаніцай Пэна, імя ягонае мне памятнае й па ўласных успамінах, якія, дарэчы сказаць, уваскрасілі Вы сваім артыкулам пра трагічнае жыцьцё гэтага, як я потым даведалася, вялікага працаўніка мастацтва.

У „Агі Зідйепі; Ьеадле”, гэта значыць, у тутэйшай ньюёркаўскай акадэміі, працуе выкладчыкам мастак Брэйнін (Вгеіпіп, Каушопй), які ў сваёй біяграфіі адзначае, што ён вучыўся ў Юрыя Пэна ў Віцебску. Я зь ім пазнаёмілася й расказала яму, што шмат чаго зьведала пра жыцьцё й сьмерць Пэна з Вашага артыкула. Ён сам — ураджэнец Віцебску, выехаў адтуль адзінаццацігадовым хлопчыкам у Амэрыку, але вельмі цікавіцца й мала чаго ведае пра жыцьцё Пэнапасьля свайго ад’езду.

Я й з гэтай прычыны таксама хацела Вам пісаць, бо спадар Брэйнін піша пра Віцебск, а галоўным чынам яго будзе цікавіць Ваш артыкул, што калісьці зьявіўся ў „Новом Русском Слове”.

Вось бачыце, я думаю, Вам прыемна будзе пачуць, што зярняты, пасеяныя ў Вашым любімым горадзе, далі ўсходы на амэрыканскай зямлі.

Трэба сказаць, што і Шагал упісаў слаўную старонку ў гісторыю нашага гораду, і многія іншыя, а ў гэтым артыкуле, што я вам пасылаю, яго рэзка крытыкуюць і сьмяюцца зь ягонага наватарства й самабытнасьці.

109

Я Вам паведамляю мой новы адрас: Бога БауЫзоп. 69 Тетап Ріасе, ар! 59. Кето Уогк, 27, 100027, а таксама адрас установы, дзе я працую. Калі будзеце пасылаць якія-небудзь матар’ялы, то прашу Вас пасылаць на адрас офіса, які падаю ніжэй: Кагііо ЬіЬегІу Соттійее. 30 Еаз! 42 8ігееІ. Уогк, Коот 49.

З глыбокай пашанаю й найлепшымі пажаданьнямі, з надзеяй, што пасланы артыкул Вам прыдасца да Вашай працы, а калі не, дык проста прынясе асалоду.

З прывітаньнем.

Дора Давідсон

29 сакавіка 1965 году Нью-Ёрк

Высокапаважаны Спадар Стукаліч!

Карыстаюся вольнай хвілінкай, каб падзякаваць Вам за адказ на мой ліст. Я вельмі радая, што прысланы мной артыкул Вам спадабаўся. Пасылаю Вам дадатковыя зьвесткі: імя аўтара і іншае.

Ці чытаеце Вы па-ангельску? У мяне захаваўся артыкул з ангельскага часапісу таксама пра гэты пэрыяд жыцьця Віцебску. Пры выпадку перашлю яго Вам.

Я дала Ваш адрас спадару Брэйніну. Рэйманд Брэйнін выехаў зь Віцебску адзінаццацігадовым хлопчыкам і з таго часу вестак адтуль ня мае, чуў толькі ад Шагала пра тое, што мастак Пэн быў забіты. Верагодна, ён Вам напіша, бо яго вельмі цікавіць лёс Пэна.

Прозьвішча Марковіч мне ведама па дзіцячых успамінах. Відаць, Віцебск валодае нейкім шармам, нездарма ўсе з такім захапленьнем успамінаюць яго, нават амэрыканскі кампазытар Арон Копланд назваў свой музычны твор „Віцебск”. Я мяркую напісаць да яго й запытацца, чаму? Верагодна, таксама зямляк!

З прывітаньнем і найлепшымі пажаданьнямі

Дора Давідсон

16 красавіка 1965 году Саўт Рывэр

Вельміпаважаная Спадарыня Давідсон!

Дзякую за Ваш ліст і за прозьвішча аўтара прысланага раней Вамі артыкула пра Юрыя Майсеевіча Пэна. Карыстаюся выпадкам яшчэ раз падзякаваць за яго.

Магчыма, Вы чыталі ў „НРСлове” мой артыкул „Віцебская берасьцяная грамата”. А ён-жа — старажытны наш горад, як зазначыў

110

у „Жнзнн Арсеньева” Іван Бунін, і, разам з тым, заўсёды... юны, жыцьцярадасны. Цяпер там вясна — такая непадобная на тутэйшую. На Дзьвіне крыгаход, празь нейкі час пойдуць па ёй параплавы й пацягнуцца плыты. Т ак хацелася-б сустрэць вясну на Мядзьведжай гары — ёсьць такая маляўнічая мясцовасьць на беразе Дзьвіны пад Віцебскам. Недалёка ад яе й Здраўнева, дзе жыў калісьці Ільля Яфімавіч Рэпін. Абстрагуючыся ад свайго веку, хочацца нагадаць:

Нль у молодца крылья связаны,

Нль путн ему все заказаны...

Вы ўпамянулі пра „Віцебск” амэрыканскага кампазытара Арона Копланда. Мне давялося чуць гэты музычны твор па тэлебачаньню. На жаль, я слаба разьбіраюся ў мадэрнай музыцы, магчыма, таму яна нічым не напомніла мне Віцебск.

А да Віцебску яшчэ мае адносіны мой добры знаёмы Рыгор Якаўлевіч Арансон, артыкулы якога час ад часу друкуюцца ў „НРСлове”. Ня ведаю толькі, ці ўраджэнец ён Віцебску, але жыў ён там яшчэ ў першыя гады савецкай улады.

Прашу пісаць, калі будзе час і ахвота.

З самымі найлепшымі пажаданьнямі

Юры Стукаліч

5 жнівеня 1958 году Бэвэрлі Гільс

Высокапаважаны Спадар Стукаліч!

Зь вялікім задавальненьнем прачытаў Ваш артыкул у „НРС” ад 29 чэрвеня „Памяці Юрыя Пэна”. Я сам нарадзіўся ў Віцебску й выехаў з гэтага гораду ў 1912 годзе, а потым наведаў Віцебск у 1918 годзе й быў там некалькі дзён.

З усёй нашай вялікай сям’і толькі адзін мой брат заставаўся там жыць і быў па-зьверску забіты ў час акупацыі немцамі, пра што я даведаўся з кніжкі пра злачынствы немцаў.

Мяркую па Вашым артыкуле, што Вы — віцяблянін, і калі гэта так, то цікава пачуць, калі Вы апошнім часам былі ў Віцебску?

У сваім артыкуле Вы ўпамінаеце кніжку „Ветер скоростн”, і я прашу Вас паведаміць мне, ці будзе яна цікавая для мяне як віцябляніна — прысьвечана гэтая кніжка цалкам Віцебску ці толькі мімаходзь закранае яго?

Калі Вам ня надта складана, прашу таксама паведаміць, дзе я магу знайсьці й купіцьгэтую кніжку.

Прабачце за клопаты.

111

З глыбокаю пашанаю

Самуіл Саламонавіч Марковіч

21 верасьня 1958 году Саўт Рывэр

Высокашаноўны Самуіл Саламонавіч!

Вельмі ўдзячны за Ваш ветлівы ліст — для літаратара ён зьяўляецца вялікай падтрымкай. Мне прыемна, што Вам прынёс задавальненьне мой нарыс „Памяці Юрыя Пэна”. Сам я закаханы ў Віцебск, а з Юрыем Майсеевічам Пэнам, нягледзячы на вялікую розьніцу ў гадах (ён нарадзіўся ў 70-х, а я — у 1905), сябраваў.

Вы не памыляецеся, мяркуючы, што я — віцяблянін. Праўда, нарадзіўся я ў Вяліжы Віцебскай губэрні, але перад вайной, пасьля бадзяньня па СССР, некалькі гадоўжыўу Віцебску. На пачатку вайны дайшоў разам з жонкаю (яна віцяблянка) пехатою да Вяліжу. Між іншым, сталінскі загад пра „голую зямлю” зьнішчыў і маю віцебскую асабістую бібліятэку, у якой было каля 10 тысяч кніг. Празь некаторы час Вяліж стаўся фронтам, і ў канцы красавіка 1942 г. я вярнуўся ў Віцебск, а пакінуў яго, гэта Вас цікавіць, увосень 1943. Дарэчы сказаць, гэты адыход і вяртаньне знайшлі сваё адлюстраваньне ў маім нарысе „Народ сьмяяўся” („НРС” ад 5 верасьня 1952), дзе прыгадваецца трагічны лёс тых віцебскіх габраяў, якія „схаваліся” ў Вяліжы.

Калі толькі мне не здраджвае памяць, з Вашым братам-лекарам я неаднойчы сустракаўся перад вайной. Здаецца, ён нэўрапаталёг. І калі апошняе адпавядае сапраўднасьці, я ахвотна напішу вам пра гэтыя сустрэчы, ад якіх захаваліся ў мяне найлепшыя ўспаміны.

Вас цікавіць кніга К. Паўстоўскага „Ветер скоростн” ў сувязі зь Віцебскам, які ўпамінаецца ў ёй. Гэтая кніжка прысьвечана паездцы аўтара на аўтамабілі (адсюль і назва) па заходняй частцы СССР. Пра Віцебску ёйтолькі тое, што язацытаваўу сваім нарысе.

А між іншым, калі, на жаль, віцяблян з новай эміграцыі можна пералічыць па пальцах (ні адзін горад на Беларусі не пацярпеў ад фашыстаў і ад бальшавікоў так, як Віцебск), то літаратура пра яго маецца. Калі будзе ў Вас жаданьне, магу прыслаць паказчык гэтай літаратуры, якая або ёсьць ў бібліятэках ЗША, або яе можна набыць у кнігарнях.

Яшчэ раз дазвольце выказаць сваю шчырую ўдзячнасьць за Ваш добры ліст.

Шчыра жадаю Вам усяго найлепшага.

112

Заўсёды гатовы да паслуг

Юры Стукаліч

25 лютага 1960 году

Высокашаноўны Спадар Стукаліч!

Вялікі дзякуй за Ваш мілы ліст і адрас для заказу кнігі пра Віцебск.

Я, безумоўна, выпішу гэтую кнігу дзеля цікавасьці. Але мне вельмі хацелася-б знайсьці дзе-небудзь старыя краявіды, паштоўкі, афішы, ілюстраваныя часапісы або газэты мінулага часу (да першай вайны або рэвалюцыі).

Я з жонкай вярнуўся прыблізна тры тыдні таму назад зь пяцімесячнай паездкі. Мы былі 7 дзён у Ленінградзе, 3 тыдні ў Маскве й 4 месяцы ў Парыжы.

На жаль, канец верасьня й пачатак кастрычніка для Масквы й Ленінграда — ня вельмі ўдалая пара ў кліматычных адносінах, і мы абое былі ўвесь час прастуджаныя, тым больш, што пасьля нашай каліфарнійскай цеплыні — розьніца калясальная.

Наша прастуда вельмі перашкаджала, і мы ня ўбачылі шмат з таго, што хацелі-б, акрамя сваякоў, тэатраў і музэяў. (А наагул мы маглі свабодна сустракаццай перамяшчацца).

Будаўніцтва ў Маскве асабліва вялікае і ў Ленінградзе -калясальнае, але патрэба ў кватэрах ня меншае. Нягледзячы на тое, што мы бачылі шматмільныя, цалкам новыя забудаваныя раёны, людзі жывуць яшчэ па 3 чалавекі ў адным пакоі, і камунальных кватэр яшчэ не пазбавіліся.

Пачулі шмат займальных анэкдотаў, але іх цікавей пераказваць пры асабістай сустрэчы.

На жаль, мы ў Нью-Ёрк ня трапілі, магчыма, праз 2-3 месяцы зьбяромся, тады можна будзе й сустрэцца.

У Парыжы я бачыўся з нашым земляком Маркам Шагалам (дарэчы, ягоная сястра, што жыве ў Ленінградзе, сябруе зь сям’ёй майго брата, і я яе там бачыў), і ён вельмі цёпла прыняў нас у сябе, мы ўспаміналі многае з нашага дзяцінства, агульных знаёмых, сяброў і наагулусё пра нашродны горад.

Я, прызнаюся, быў вельмі крануты ягонай цеплынёй, ласкай і ўвагай, нягледзячы на тое, што ён цяпер заняў вельмі высокае становішча ў сьвеце мастацтваня толькі Францыі, але й сусьветнага.

113

Ягоная сьціпласьць, просты й сяброўскі падыход мяне проста зачаравалі (ягоная жонка таксама вельмі мілая й таксама спрыяла гэтай сымпатычнай атмасфэры).

Шкада, што Вы так далёка жывяце, а то абавязкова мы й з Вамі шмат чаго ўспомнілі-б.

Будзем спадзявацца, падчас нашай наступнай паездкі ў Нью-Ёрк мы зможам папярэдне сьпісацца й сустрэцца.

А пакуль што з найлепшымі пажаданьнямі застаюся

Самуіл Марковіч

12 сакавіка 1960 году Саўт Рывэр

Высокапаважаны Самуіл Саламонавіч!

Прабачце, што са спазьненьнем адказваю на Ваш ветлівы ліст ад 25.2.60 г. -трохі занядужаў.

Вас цікавіць, дзе можна знайсьці краявіды, паштоўкі, афішы й наагул усё друкаванае, што належыць да старога Віцебску. Мая віцебская асабістая бібліятэка (каля 10 тысяч кніг) згарэла падчас вайны, але мне ўсё-ж пашчасьціла тое-сёе дацягнуць да Саўт Рывэру. Акрамя дзьвюх-трох кніжак пра стары Віцебск, маю тут альбом з краявідамі Віцебску, Полацку, Заходняй Дзьвіны й г.д. (каля 100 здымкаў), матар’ялы Віцебскай навуковай экспэдыцыі 1939 г. па ўліку помнікаў гісторыі й мастацтва (53 здымкі), вялікі плян Віцебску (1904 г.), некалькі карцін, а між іх Юдовіна „Чорная Тройца” й Пэна -партрэт дзяўчыны, звар’яцелай пасьля пагрому — дарункі мастакоў.

Чатыры гады таму назад віцяблянін са старой эміграцыі, які жыве ў Нью-Ёрку, зрабіў копіі з большасьці гэтых здымкаў, а таксама з карцін Юдовіна, Пэна, з пляну Віцебску й г.д. Я ня маю цяпер зь ім сувязі, але спадзяюся, што ён жывы й здаровы і нэгатывы ў яго захаваліся. Вось ягоны адрас амаль чатырохгадовай даўнасьці: Мг. 8іапІ8Іато Сугвкі. 122 8оШЬ 1§[ 8ігееІ, Вгоокіуп, 11, КУ.

На жаль, ня ведаю, ці выйшла з друку кніжка на габрайскай мове пра Віцебскую габрайскую суполку. Гэтую кніжку меліся выдаць яшчэ ў 1955 г. УіІеЬзкі Вепеуоіепі-Лззосіаііоп і УіІеЬзкі ЬгапсЬ ЛгЬеіІег Кіп§ 224. Адрас Камітэту па выданьню яе быў такі: Мг. N. А. АЬгашзоп. 4075 3ггі Ауе. Вгопх 57, ^У.

Хаця Вы пра гэта ня пішаце, але, магчыма, Вам падчас сваёй цікавай паездкі пашчасьціла наведаць Віцебск? У Маскве, дзе Вы былі тры тыдні, я некалі пражыў дзевяць гадоў — працаваў на яе фабрыках і заводах і зарабляў сабе такім чынам (як сын сьвятара) права на

114

вышэйшую адукацыю. Наўрад ці нават і там, як і наагул у вялікіх гарадах СССР, будзе ліквідаваны жыльлёвы крызіс, пра які Вы ўпамінаеце. Ды й ці толькі жыльлёвы? Адзін мой прыяцель быў вельмі зьбянтэжаны, калі атрымаў просьбу зь Менску — дастаць і прыслаць іголкі для чысткі прымусаў. У ЗША ня толькі гэтыя прымітыўныя саматужныя іголкі, але й прымусы няведамыя.

Прыемна, што наш родны Віцебск даў сьвету Марка Шагала. Хаця, каюся, не разумею мадэрнага мастацтва і ў гэтых адносінах мне бліжэй „правінцыяльны” Юры Пэн. Як бліжэй мне, напрыклад, і Рэпін, зьвязаны, дарэчы, зь Віцебскам. Між іншым, пра гэта у „НРС” (13.11.55) быў мой нарыс „Рэпін на Беларусі”. Тут, у Саўт Рывэры, маю здымкі зь ягонага дому ў Здраўневе пад Віцебскам і, што найбольш каштоўна, — ягоны эскіз акварэльлю на лермантаўскі матыў „Тры пальмы”.

Спадзяюся ў гэтым годзе напісаць для „НРС” нарысы пра Полацак і мястэчка Бешанковічы. Як нельга ўявіць сабе Нью-Ёрк бяз хмарачосаў, так немагчыма ўявіць старую Беларусь без шматлікіх мястэчкаў. Там, у Бешанковічах, можна ўбачыць і швэдскія курганы, і вал маршала Сэн-Сіра, і палац, дзе гасьцявалі Пётр Першы, Напалеон, Аляксандар Першы. Менавіта ў гэтым самым палацы Пётр Першы прыняў вядомага пушкінскага казака-ганца, у шапцы якога быў зашыты

Донос нагетмана злодея

Царю Петру от Кочубея.

Між іншым, у Бешанковічах нарадзіўся Юдовін — беларускі Левітан. Ніхто зь беларускіх мастакоў не адлюстраваў на сваіх палотнах з такой цеплынёй беларускія старажытныя цэркаўкі й каплічкі, курганы й прыдарожныя крыжы, як габрай па нацыянальнасьці Юдовін.

Шчыра зычу Вам усяго найлепшага.

Юры Стукаліч

21 сакавіка 1960 году Бэвэрлі Гільс

Высокашаноўны Спадар Стукаліч!

Даруйце, што менавіта так да Вас зьвяртаюся, бо Ваш першы ліст недзе згубіўся, а Вы, магчыма, наагул не сказалі мне, як Вас завуць па бацьку.

Я быў вельмі ўзрадаваны Вашым лістом і пад ягоным уражаньнем пачаў гартаць кнігі, якія маю й на якія даўно ўжо не зьвяртаў увагі. На

115

вялікі жаль, яны на ідыттт. а я ледзь-ледзь умею чытаць на габрайскім жаргоне. Сярод іх і тая кніжка, якая была выдадзена пры ўдзеле спадара Абрамсона, у ёй падаюцца рэпрадукцыі карцін Юдовіна, Пэна, Шагала й прыводзіцца шмат цікавых фактаў пра Віцебск. На адной старонцы гаворыцца нават пратое, што калі ў 1885г. адкрылася аддзяленьне Дзяржаўнага банка, то мой дзед Лейба Гершман быў выбраны ганаровым старшынёй уліковага камітэту. Менавіта ад ягонага слова залежала, хто ў горадзе атрымае крэдыт, а хто не. У мяне ёсьць фота майго дзеда з мэдалямі, якія ён атрымаў ад цара за сваю адданасьць справе.

Кніжка гэтая добра выдадзеная, але, на жаль, я не разумею тэксту, хаця да дзевяцігадовага ўзросту мяне вучылі габрайскай мове, праўда, усяго толькі па адной гадзіне штодзень, а гэтага аказалася недастаткова, як я цяпер бачу.

Я маю яшчэ адну кніжку з вокладкай, намаляванай Шагалам, яна выйшла прыблізна ў 1957 г. у Ізраілю, але ўжо на старажытнай габрайскай мове. Т ам я знайшоў на с. 307 здымак маіх бацькоў, а над ім — партрэт дзеда. Але зноў-жа, на вялікі жаль, прачытаць нічога не магу. У гэтай кнізе на с. 135 ёсьць плян Віцебску, але назвы вуліц падаюцца па-габрайску. Можа, гэта перароблены Ваш плян гораду?

Вельмі цікава тое, што Вы пішаце пра Бешанковічы. Я помню гэтую назву, бо мае бацькі трымалі аптовыя мучныя склады, і мне прыпамінаецца, як зь Вяліжу, Бешанковічаў і зь іншых гарадкоў прыяжджалі, асабліва зімою, на санях па Дзьвіне, 40-50 і больш пакупнікоў па муку. Яны начавалі ў нас і суседзяў на дварэ, раніцай наладоўвалі сані пяціпудовымі мяхамі мукі й крупаў і ад’яжджалі ў свае мястэчкі. Усё гэта было да першай вайны або, больш дакладна, нават да 1912 г., пакуль я яшчэ жыў там і вучыўся ў Камэрцыйным вучылішчы.

Нас было 10 братоў, і старэйшыя, больш дужыя, заўсёды забаўляліся, наладжвалі спаборніцтвы зь вясковымі грузчыкамі-асілкамі (яны бралі па два пяціпудовыя мяхі адразу на плечы). Усё гэта адышло, мінула, засталося толькі шасьцёра братоў, ды й тыя разышліся па сьвеце.

Тут, у Бэвэрлі Гільс, жыве мой прыяцель Рыгор Глікман, ён нарадзіўся ў Бешанковічах і ўсё ўспамінае нейкі вялікі замак-палац, што належаў самаму буйному магнату-землеўладальніку Храптовічу-Буцянёву (калі я правільна яго называю), з сынам якога ён, Глікман, потым сустрэўся ў Парыжы.

116

Між іншым, Рыгор Глікман — мастак, ягоная спэцыяльнасьць -аголенае цела. Ён карыстаецца посьпехам тут, у Каліфорніі, і, здаецца, у бліжэйшым часе будзе выстаўляцца ў Нью-Ёрку. Яша Хейфец, які зь ім сябруе, мае даволі многа карцін Глікмана, таксама як і Рыгор Пяцігорскі, і Артур Рубінштэйн -усе ягоныя блізкія сябры.

Калі сустрэнецца Вам у газэце аб’ява пра выставу Глікмана, раю яе наведаць (напэўна, у адной з галерэй).

Дарэчы, Глікман дружыў і зь Юдовіным, гэта ён мне сам сказаў, калі ўбачыўу мяне кніжкі на габрайскай мове.

Між іншым, у гэтых дзьвюх кніжках зьмешчаны віды Віцебскага вакзалу й лёнапрадзільнай фабрыкі, маста празь Дзьвіну й шматлікія здымкі ўраджэнцаў гораду.

Заканчваю на гэтым ліст, дзякую Вам за ўсе зьвесткі. Жадаю шчасьця й посьпехаў ва ўсіх справах.

Самуіл Марковіч

11 красавіка 1971 году Саўт Рывэр

Шматпаважаная Фрыда Барысаўна!

Вельмі прыемна, што ў Вас знайшліся час і жаданьне адразу адказаць на мой ліст, хаця такая апэратыўнасьць, як Вы шчыра зазначылі, ня ў Вашым звычаі. Што да мяне, то гэтай акуратнасьці перашкаджаюць старэчыя хваробы, якія, дзякуй Богу, яшчэ сумяшчаю з творчай працай і папярэднім уседлівым азнаямленьнем з рознымі матар’яламі.

Аказваецца, мы маем агульную „Аіта шаіег” — Вяліскі пэдтэхнікум. Істотная розьніца, праўда, што я закончыў яго ў тым годзе, калі Вам было толькі 2 гады ад роду. Мой выпуск (другі) лічыў толькі 14 курсантаў, менавіта: Антаневіч, Багданава, Шчарбакоў, Высоцкі, Загароўскі, Токарава, Мамкіна, Кузьняцоў, Якаўлева, Мухіна, Сеўрукоў, Пухаўцаў, Мамантаў, Кірэенак. Здаецца, пералічыў усіх.

Магчыма, зь некаторымі Вы сустракаліся пазьней. У сваёй большасьці — гэта былі тады былыя вяліскія гімназісты й гімназісткі, што данашвалі яшчэ свае форменныя шапкі, шынялі й пэлярынкі. Данашвалі не зь вялікай прыхільнасьці да іх, а таму, што ў той час (НЭП), калі й зьявілася пасьля ваеннага камунізму амаль усё ў продажы, рэчыбылі вельмі дарагія.

Між іншым, яшчэ пры мне пэдтэхнікум перамясьціўся з будынку на наберажнай (да рэвалюцыі ў ім было пачатковае гарадзкое

117

вучылішча, перад вайной — электрастанцыя) у будынак былой мужчынскай гімназіі наБазарнай плошчы.

Хочацца яшчэ ўспомніць пра тое, што ў маю бытнасьць у пэдтэхнікуме панаваў модны тады, „звышрэвалюцыйны” комплексны мэтад, які мы ад усёй душы ненавідзелі за ягоную сумбурнасьць і цішком прысьвячалі яму розныя пародыі.

На жаль, не магу паслаць Вам свой нарыс „Народ сьмяяўся” і аповесьць „Лшона Габоа Бійрушалайм”, бо й сам іх ня маю. Знаю толькі, што першы можна выпісаць з архіву ,НРСлова”, а другая маецца ў Славянскім аддзеле Ньюёркскай Публічнай Бібліятэкі на 42-ой вуліцы.

І дазвольце цяпер перайсьці да самага істотнага. Вы, зыходзячы з самых лепшых намераў, прапануеце мне перапісвацца з Вашым добрым знаёмым, што жыве ў Вяліжы. Калі-б я, згубіўшы розум і гонар, паслаў яму ліст, то яго арыштавалі-б тут-жа, у той-жа дзень, калі ён гэты ліст атрымаў. Я завочна прысуджаны там да вышэйшай меры пакараньня. І да сёньня маё імя там, як за мінулае, так і за сучаснае, скланяецца й спрагаецца ў розных выданьнях — ад маскоўскіх да вяліскіх.

Запэўніваю Вас, што на маіх руках няма ні кроплі крыві габрайскага народу, да якога ставіўся й стаўлюся з выключнай сымпатыяй і, як стары жаўнер, хацеў-бы разам з гераічнымі салдатамі Ізраілю быць на Суэцкім канале.

Прашу Вас і Вашага мужа прыняць найлепшыя пажаданьні.

Пішыце, калі ласка, калі мая шчырасьць гэтаму не перашкодзіць.

З павагай

Юры Стукаліч

1 траўня 1971 году Саўт Рывэр

Высокашаноўная Фрыда Барысаўна!

Удзячны за Ваш зьмястоўны ліст і каштоўны падарунак. На жаль, не магу належным чынам Вам аддзякаваць і абмяжоўваюся толькі старонкай з газэты „Беларус”, прысьвечанай мне, грэшнаму. Спадзяюся, што беларуская мова Вам больш-менш зразумелая, бо блізкая да расейскай, праўда, не ў такой ступені, як, напрыклад, швэдская да нарвескай.

Вельмі прашу Вас адкінуць усякую боязь, быццам-бы ліставаньне з Вамі адрывае мяне ад працы. Праўда, апошняя патрабуе шмат часу, таму й не дазваляе быць акуратным (што не ў маім характары) у

118

ліставаньні. Але, разам з тым, лісты ад чытачоў, а тым больш ад зямлячкі, маральна падтрымліваюць, яны дзейнічаюць, як дождж на пасевы. А асабліва, паўтаруся, прыемна ліставацца зь зямлячкай. Хоць я, лічыце, і ўцёк у сваім раньнім юнацтве зь Вяліжу, але ён сам тут ні пры чым, ірадзіма назаўсёды застанецца непаўторнайрадзімай.

Вітаю Вашую любоў да кніг, сярод якіх і сам вырас, дый цяпер жыву. У вяліскай бібліятэцы маіх бацькоў, у вялікім і ўтульным доме ў Касьцельна-Усьпенскім завулку (Камсамольская вуліца?) іх было каля 8 тысяч, яны згарэлі падчас вайны. Згарэла і мая асабістая бібліятэка ў Віцебску, дзе было кніг каля 3 тысяч. Але чалавек заўсёды абрастае, а ў першую чаргу, для яго любімым. Вось і тут маю кніг ужо больш за 2 тысячы, сярод іх ёсьць і названыя Вамі.

Поўнасьцю разумею Вас як маці, асабліва калі ўлічыць, што дзеці ў Амэрыцы — гэта ня дзеці ранейшага Вяліжу. Мы (маю на ўвазе сваё пакаленьне) былі ў невымоўным захапленьні ад вартых жалю нямых фільмаў, што йшлі ў кінатэатры „Грёзы” на Ільінскай вуліцы (Праспэкт Камінтэрну?). А ў іх распараджэньні — усе каналы каляровага і агучанага тэлебачаньня, радыёпрымачы, якія дазваляюць чуць увесь сьвет, удасканаленыя прайгравальнікі й г.д. Праўда, у дзяцінстве ў мяне былі амаль усе дзіцячыя часапісы („Светлячок”, „Жаворонок”, „Путеводный огонёк”, „Золотое детство”), што выдаваліся ў старой Расеі, грамафон зь вялікай старамоднай трубой, куплены ва ўнівэрсальнай краме Барэнбаўма ў Новых Радах на гандлёвай плошчы, а разам з усім гэтым быў бясспрэчны аўтарытэт бацькоў і настаўнікаў. І ад усёй душы жадаю Вашым дзецям увабраць усе лепшыя традыцыі зямлі Вашынгтона й Лінкольна.

Аднак неабходна й кропіу ставіць.

Шчыра жадаю Вам і Вашай сям’і ўсяго добрага ад мяне й маіх.

З глыбокай пашанай. Ваш зямляк Юры Стукаліч

Р.8. Мне часам сьніццародны мой сад, што спускаецца тэрасамі да ручая Канеўца каля каменнага маста. І заўсёды хвалюе мяне вядомы верш:

Вечерннй звон, вечерннйзвон!

Как много дум наводат он

О юных днях в краюродном,

Где я любнл, где отчнй дом,

Н как я, с ннм навек простясь,

Т ам слушал звон в последннй раз!

119

Толькі пакідаючы назаўсёды Вяліж, я чуў не вячэрні звон (усе ягоныя званы былі разьбітыя яшчэ ў 30-я гады), а гул „кацюш” у раёне Кадолава, Жгутоў, Смаленскага бальшака й разрывы снарадаўу самім горадзе.

Яшчэ раз усяго добрага.

Юры Стукаліч

6 ліпеня 1971 году Саўт Рывэр

Вельмішаноўная Фрыда Барысаўна!

Ня цешу сябе вядомай прыказкай „Лепш позна, чым ніколі”, маючы на ўвазе сваё значнае спазьненьне з адказам на Ваш ветлівы ліст ад 24.5.71 г., за які вельмі ўдзячны. Праца над скрыптамі для радыё забірае шмат часу, але, здаецца, я ад іх цяпер пазбаўлюся, а значыць, буду мець больш свабоднага часу. Спадзяюся зноў больш-менш сыстэматычна друкавацца ў „НРСлове”. Гэтая цікавая газэта зьяўляецца цяпер большай трыбунай, чым радыё, якое там глушыцца і амаль не даходзіць да слухачоў.

Спадзяюся, Вам прыслалі з „НРСлова” мой нарыс „Народ сьмяяяўся”, і мяне цікавіць Вашая думка пра яго. Калі думаеш сёньня пра перажытае тады ў Вяліжы, то робіцца, па праўдзе кажучы, даволі жахліва, а ў тыя дні адчувалася нейкая абыякавасьць, атупеласьць, уласьцівыя наагул асуджаным. Хацелася-б убачыць, як выглядае родны горад цяпер, зрэдку бываю там... у сьне. Калі Вы маеце краявіды цяперашняга Вяліжу, то буду вельмі ўдзячны, калі Вы іх мне на кароткічас прышляце.

А пакуль што ў нецярпеньні чакаю да сябе ў госьці з Канады земляка, які выехаў у 1964 годзе з Суражу, ураджэнцам якога ён і зьяўляецца. Пазнаёміўся я зь ім праз „НРСлова”, зь ягонага ліста многа чаго цікавага даведаўся, але ўсё-ж яны (лісты) не даюць столькі, колькі жывая гутарка, як Вы зусім правільна зазначылі ў сваім лісьце.

Вы пытаецеся, у чым менавіта саветчыкі мяне абвінавачваюць. Шмат у чым, а гэтае многае можна падагульніць — у нянавісьці да іх, у барацьбе зь імі ўсімі даступнымі для мяне сродкамі. А ў мяне асабіста ёсьць за што іх ненавідзець да апошняга свайго ўздыху. Да таго-ж я літаратар, і маім сьвятым абавязкам зьяўляецца зрываць зь іх маскі, зусім неўласьцівыя іх нутру.

Яшчэ раз прашу прабачэньня за спазьненьне з адказам, цяпер спадзяюся быць больш акуратным.

Прашу Вас і Вашую сям’ю прыняць найлепшыя пажаданьні ад мяне й маёй сям’і.

120

Пішыце, калі ласка.

Шчыра зычу ўсяго найлепшага.

Юры Стукаліч

10 чэрвеня 1969 году Саўт Рывэр

Шаноўны Юры Сяргеевіч!

Вельмі ўдзячны за Ваш ласкавы ліст ад 30.5.69 г. і яшчэ дзякую за такую прыемную для мяне думку пра мой артыкул „Усіх нас не расстраляеце”. Маючы на ўвазе, што гэта ня столькі артыкул, колькі нарыс, працаваў над ім, пераадольваючы пэўныя цяжкасьці, хацелася, каб эмацыянальнасьць нідзе не сказіла фактаў. І гэтага я, здаецца, дасягнуў.

На чарзе ў мяне артыкул для „НРСлова” „Як Парэчча сталася Дзямідавым”, прысьвечаны гераічнай барацьбе братоў Жыгалавых. А для беларускага друку рыхтую артыкул пра Нясьвіскае паўстаньне ў красавіку 1919 году. Маю, акрамя ўспамінаў удзельнікаў і сьведкаў, запісаных мною, яшчэ й савецкія матар’ялы. Апошнія патрабуюць асьцярожнага падыходу да іх, але й першыя часам любяць прыхарашыць факты. Маючы пэўны жыцьцёвы вопыт, у асабліва складаных выпадках разьлічваю на нейкае чуцьцё й павінен зазначыць, што яно мяне амаль не падводзіла.

Калі тых або іншых матар’ялаў і няма ў маёй адносна вялікай бібліятэцы, то знаёмыя й нават асабіста не знаёмыя беларусы зь Нью-Ёрку, Вашынгтону, Чыкага, Лёндану, Парыжу, Таронта й г.д. прысылаюць бясплатна фотакопіі. Часам нават бяз просьбы з майго боку, а ў спадзяваньні, што яны, гэтыя матар’ялы, мяне зацікавяць. Прычым, ня толькі тое, што мае адносіны да антыбальшавіцкай барацьбы (гэта прысылаецца мне ў першую чаргу), але й да розных іншых праблемаў, закранутыху маёйтворчасьці.

Вітаю Ваш добры намер напісаць кніжку пра антыбальшавіцкую барацьбу й не сумняваюся, што яна будзе вельмі каштоўная для шырокага кола чытачоў. Ужо 20 гадоў я выразаю з газэтаў і некаторых часапісаў найбольш цікавыя для мяне публікацыі, а потым раскладаю іх па асобных папках, лік якіх большы за тысячу. І ў папках „Чырвоная/Савецкая армія” й „Грамадзянская вайна” маю амаль усе вашы выдатныя артыкулы, пачынаючы з 1961 году, як, напрыклад, „Мнровой пожар”, „Зубы дракона”, „Впечатлення н факты”, „Вольное пораженне” й г.д., і заканчваючы Вашым апошнім зьмястоўным лістом „Разгром нш разгром” у „НРСлове” ад 7.6.69. Маю таксама й

121

пярэчаньні Вашых апанэнтаў, такіх, як Паўловіч (нешта не чутно пра яго), Далгоў, Бальшухін, Паўлікоўскі. Між іншым, з апошнім у мяне даўняе і ўстойлівае ліставаньне: ён родам зь Менску. Усё гэта, разам узятае, дае мне права яшчэ раз зазначыць, што ваша кніжка будзе вельмі патрэбная, і ад душы жадаю Вам усялякіх посьпехаў.

Вельмі буду рады праз Вашае ласкавае пасрэдніцтва пазнаёміцца са сп. Драчалуцкім. Спадзяюся, што і ён будзе рады гэтаму, тым больш, што на эміграцыі амаль няма суражан і веліжан, як і наагул віцяблян. На фотакартцы, пра якую Вам пісаў, на носе прасторнай лодкі сядзіць сярод дзесяці пасажыраў да неверагоднасьці малады кадэт, магчыма, гэта і ёсьць сп. Драчалуцкі ў дзевяці-дзесяцігадовым узросьце. Дасталася мне гэтая картка, як „ваенны трафей”: усе экспанаты й фонды Віцебскага гістарычнага музэю немцы выкінулі праз вокны на вуліцу. Разам зь іншымі жыхарамі я сёе-тое з выкінутага падабраў, яно было стаптанае нямецкімі ботамі й шыпамі і ўжо часткова зьнішчылася дажджом. Між гэтым падабраным ёсьць цяпер у мяне акварэль І. Я. Рэпіна „Тры пальмы” на вядомы лермантаўскі матыў (Рэпін меў маёнтак Здраўнева пад Віцебскам, я пісаў пра гэта некалі ў „НРСлове”), пагоны генэрала Духоніна, пячатка Беларускай Народнай Рады 1918 году, калекцыя асыгнацыяў Белых урадаў часоў грамадзянскай вайны й г.д., а таксама і ўспомненая фотакартка. Мяркую, што яна была ў музэйным фондзе „Заходняя Дзьвіна”. На яе адваротным баку алоўкам напісана: „Упадзеньне Ўсьвячы ў Дзьвіну”.

Жадаю Вам усяго найлепшага.

Пішыце, калі ласка, калі будуць час і жаданьне.

У глыбокай пашане

Ваш Юры Стукаліч

Р.8. Пасьля публікацыі „Ўсіх нас не расстраляеце” знайшоў (падводзіць у старасьці памяць) у сваім вялікім архіве матар’ялы, дзе маецца рапарт невядомага афіцэра палкоўніку Канстанціну Езавітаву

— прадстаўніку Рады БНР у Латвіі і Эстоніі. Рапарт датычыцца партызанскага руху ў Віцебскай і Смаленскай губэрнях. У ім згадваюцца браты Жыгалавы, Грамабой, Воранаў і шэраг іншых партызанаў, такіх, як славуты „Барон Кіш” (Бельскі уезд), „Князь Сярэбраны” — Волкаў (Духаўшчынскі ўезд) і іншыя. Спадзяюся прыгадаць іх у артыкуле „Чаму Парэчча сталася Дзямідавым”.

Яшчэ раз усяго добрага.

122

24 жнівеня 1952 году Гранд Рапід, штат Мічыган

Высокашаноўны суайчыньнік Юры...

(нажаль, ня ведаю Вашага імя па бацьку)!

Зь вялікай цікавасьцю прачытаў Ваш артыкул у „НРСлове” ад 18.08.52. Шмат сумных і адначасна дарагіх успамінаў прабудзіў ён у мяне.

Справа ў тым, што я нарадзіўся ў 1898 г. у Полацку на Ніжне-Пакроўскай вуліцы, г. зн. амаль каля падножжа Сафійскага сабору. Вучыўся я ў Віцебску ў Духоўнай сэмінарыі, побач з Усьпенскім саборам, дзе сэмінарысты бывалі пастаянна, а я нават сьпяваўу хоры. Нарэшце ў эміграцыі (з 1920 г.) я жыў у Вільні й сотні разоў праходзіў, зьняўшы шапку перад Вострабрамскай Божай Маці, Старыя Вароты.

Балюча й цяжка, чытаючы артыкул, дазнавацца пра варварствы сталінскіх нелюдзяў — ворагаў нашых і ўсяго чалавецтва. Няўжо нам так і наканавана памерці на чужыне, ня ўбачыўшы нашай радзімы свабоднай і адпомшчанай за ўсе злачынствы?

Я паходжу са старой беларускай сям’і. Бацька мой усё жыцьцё служыў у Віцебскай губэрні ў ведамстве Міністэрства Фінансаў і быў бухгалтарам і казначэем у Полацку й Дрысе. Між іншым, у ягоным ведамстве па фінансах у Віцебску ўКазённай Палаце служыў таксама нехта Стукаліч, можа, Ваш родзіч? А ў Аляксееўскай гімназіі вучылася разам з маімі сёстрамі гімназістка, таксама Стукаліч, я знаў яе — румяная бландзінка з доўгай касой. Яшчэ юнаком я цікавіўся беларускай мінуўшчынай і, між іншым, дзейнасьцю віцебскага гісторыка і археалёга Сапунова. Шмат цікавага й карыснага давала наша сэмінарская фундамэнтальная бібліятэка (таксама зьнішчаная „дабрадзеямі роду чалавечага”).

Я ня буду злоўжываць успамінамі, іх многа, і не хачу Вас стамляць. Хачу толькі запытацца ў Вас, зь якой крыніцы Вы атрымалі зьвесткі пра разбурэньне Вострай Брамы ў Вільні? Справа ў тым, што пра гэтае варварства я чуў яшчэ ў Нямеччыне некалькі гадоў таму назад. Каб праверыць гэтыя чуткі, я напісаў у Лёндан праваслаўнаму (польскай юрысдыкцыі) архіяпіскапу Саве (цяпер ужо нябожчыку) і атрымаў адказ, што чуткі быццам-бы не пацьвердзіліся — Вострая Брама цэлая. Зрэшты, нельга быць упэўненымі ў паўнацэннасьці зьвестак, якія меў Сава, бо ён сам жыў толькі чуткамі.

Ці ня можаце Вы паведаміць, дзе магчыма купіць або атрымаць кнігі па гісторыі, этнаграфіі, археалёгіі й г.д. Беларусі,

123

Паўночна_Заходняга Краю, Старой Літвы на беларускай або рускай мове. Такая літаратура дае мне шмат задавальненьня, ва ўсякім разе, больш, чым палітыка нашай беларускай эміграцыі, якая разьдзіраецца нутранымі грамадзкімі й царкоўнымі спрэчкамі й да гэтай пары не стварыла агульнага й прадстаўнічага руху.

Чакаю адказу.

Моцна паціскаю Вашу руку й застаюся з пашанай

Ніл Валянцінавіч Мілоўскі

15 верасьня 1952 году Саўт Рывэр

Высокапаважаны Ніл Валянцінавіч!

Вельмі ўдзячны за Ваш ласкавы ліст, і велікадушна прабачце, што зь некаторым спазьненьнем адказваю на яго. Ён тым больш прыемны, што дасланы суайчыньнікам, які добра знаёмы з падзеямі, фактамі і асобамі, зь якімі я, у сваю чаргу, хацеў-бы пазнаёміць чытачоў „НРС”.

Мне добра знаёмая Ніжне-Пакроўская вуліца, дзе Вы нарадзіліся. Яшчэ ў 6-7-гадовым узросьце яразам з бацькам гасьцяваў тут у свайго дзядзькі, судовага сьледчага Івана Іванавіча Папова. Успамінаецца дом з высокімі прыступкамі, зашклёнай вэрандай і невялікім садам, які стаяў наводдаль ад вуліцы й быў абмежаваны з аднаго боку абрывам, а з другога — сьцяной Кадэцкага корпусу. Мой бацька жартам называў гэты сад „адным зь вісячых садоў Семіраміды”. А на Верхне-Пакроўскай вуліцы ў 1877 г. нарадзілася мая маці, якая жыве тут са мною ў добрым здароўі.

Знаёмая мне й Дрыса, дзе служыў Ваш бацька. Успамінаюцца дзьве царквы, касьцёл і маляўнічыя могілкі на ўскраіне. Мясцовы помнік 1812 г. быў спачатку павалены бальшавікамі, але праз колькі гадоў ізноў пастаўлены — на новым месцы. На плошчы бальшавікі таксама паставілі няўклюдны драўляны помнік на магіле 13 чырвонаармейцаў, якія патанулі ў 1939 г. ў Дзьвіне ў першы дзень нападу СССР на Польшчу.

Віцебскую Духоўную сэмінарыю, дзе Вы вучыліся, за год перад Вашым нараджэньнем закончыў мой бацька. У ёй настаўнічалі ў розныя гады мае сваякі. Пры бальшавіках да вайны ў будынку сэмінарыі разьмяшчаўся політэхнікум. Усьпенскі сабор яны спачатку выкарыстоўвалі як склад „Заготзерно”, а потым узарвалі адначасна з УваскрэсенскайРынкавай царквой.

Успомнены Вамі Стукаліч не зьяўляецца маім родзічам, але добра знаёмы мне як аўтар цэлага шэрагу краязнаўчых прац. Яго расстралялі

124

бальшавікі ў лютым 1919 году. Гімназістка Аляксееўскай гімназіі („румяная бландзінка з доўгай касой”) — ягоная малодшая дачка, сяброўка маёйжонкі, якая вучылася ў Марыінскай гімназіі.

Цікавае супадзеньне. У той дзень, калі я атрымаў Ваш ліст, дзе Вы ўспамінаеце праАляксея Парфёнавіча Сапунова, я закончыўі паслаўу адзін беларускі навуковы часапіс вялікі нарыс „У пошуках Альгердавага Шляху”, прысьвечаны ягонай памяці ў сувязі са стагодзьдзем зь дня яго нарадзін. Ён нарадзіўся ў 1852 г. у мястэчку Ўсьвяты, а памёр 2 кастрычніка 1924 г. у Віцебску. Яшчэ ў 1922 г. А. П. Сапуноў страціў зрок і памёр амаль што галоднай сьмерцю, затраўлены савецкім прапагандовым друкам. Толькі сьмерць пазбавіла яго ад непазьбежнай высылкі. Ягоная магіла на Трайчанкоўскіх могілках з часам згубілася, і толькі ў 1939 г. яе адшукалі і аднавілі супрацоўнікі навуковай экспэдыцыі, сярод якіх былі і ягоныя вучні.

Зьвесткі пра зьнішчэньне Вострай Брамы ў Вільні я атрымаў яшчэ чатыры гады таму назад з польскай газэты „Кгопіка”. Яна тады паведамляла, што Вострую Браму бальшавікі зьнішчылі таму, што яна нібыта перашкаджала вулічнаму руху. Ня ведаю, ці зьнішчэньне ВострайБрамы адпавядае праўдзе, але застаецца фактам тое, што, па-першае, бальшавікі, спасылаючыся на перашкоды для вулічнага руху, сапраўды зьнішчалі помнікі рэлігіі, гісторыі, мастацтва (Іверская капліца, сьцены Кітай-гораду, Трыумфальныя Вароты й г.д. у Маскве), а па-другое, „Кгопіка” здаецца сур’ёзнай газэтай.

Вас цікавіць, дзе можна набыць кнігі, прысьвечаныя гісторыі, этнаграфіі, археалёгіі й г.д. Беларусі. На гэтае пытаньне адказаць не магу. Здаецца, нідзе. Хаця час ад часу артыкулы й нарысы па гэтых пытаньнях сустракаюцца амаль ва ўсіх беларускіх пэрыядычных выданьнях. Учора паслаў Вам некаторыя з гэтых выданьняў, я іх атрымліваю бясплатна йчасам панекалькі экзэмпляраў.

Ліст мой атрымаўся задоўгі.

Прашу пісаць, калі будуцьчас іжаданьне.

Прашу прыняць прывітаньне ад маёй сям’і.

Шчыра жадаю Вам усяго найлепшага.

Юры Стукаліч

22 верасьня 1952 году

Дарагі суайчыньнік Юры Аляксандравіч!

Вельмі ўзрадаваў мяне Ваш ліст. Цяпер я разумею, чаму Вы так доўга не адказвалі — навуковая праца забірае ўвесь час. У сувязі з

125

Вашым адказам у мяне ўзьніклі новыя пытаньні і ўспаміны, якімі я хацеў-бы з Вамі й Вашай сям’ёй падзяліцца.

З Полацкам, дзе жыла мая сям’я на Ніжне-Пакроўскай вуліцы ў доме адстаўнога і, можа, вядомага Вашай мамегенэрала Аргамакава, а таксама з Дрысай у мяне зьвязаны ўспаміны дзяцінства і юнацтва. Полацак, безумоўна, больш цікавы, бо ён быў (дарэчы, і ёсьць) старым гістарычным горадам, дзе сьляды даўніны сустракаюцца на кожным кроку. Таму іўражаньняўу мяне пра яго значна больш.

Яшчэ ў маленстве, капаючыся ў пяскох Замкавай гары, каля падножжа Сафійскага сабору, мы з аднагодкамі знаходзілі чарапы й косьці, а таксама рэшткі зьедзенай часам зброі воінаў, палеглых у розных гістарычных бойках. Думаю, што ўсё, знойдзенае намі, можна аднесьці да эпохі Стэфана Баторыя, які штурмам браў Замкавую гару, выцясьняючы войска расейскага ваяводы Шарамецева. Здаецца, сярод нашых знаходак не было рэчаў, зьвязаных з 1812 годам, бо ў той час баі ішлі не на Замкавай гары, а ў навакольлі Полацку. І сапраўды, калі мы знаходзілі якія-небудзь прадметы за межамі гораду, напрыклад, у лясох і пяскох угодзьдзяў Еўфрасінеўскага манастыра (там амаль кожны год мы жылі на лецішчы), то ўсё гэта значна адрозьнівалася ад знаходак на Замкавай гары: і косьці, і чарапы былі сьвяжэйшыя — больш позьнія. Знаходзіліся й манэты, я сабраў іх ладную калекцыю. Вось тады й прачнулася ў маёй сьвядомасьці цікавасьць да гісторыі й стар ажытнасьці.

Але галоўныя ўспаміны, без сумненьня, пра Віцебск, дзе пачалося ўжо больш сьвядомае жыцьцё пасталелага фізычна й духова юнака. Калі я вучыўся ў Духоўнай сэмінарыі, то жыў на прыватнай кватэры ў Вераб’ёвым завулку (канец Варапаеўскай вуліцы), у свайго дзядзькі Мікалая Мілоўскага, які служыў у губэрнскай Земскай Управе, а потым у другога дзядзькі — Вечаслава Селязьнёва (матчынага брата), чыноўніка Кантрольнай Палаты, які наймаў кватэру ў доме Карзенкі за Віцьбай. Дочкі Карзенкі вучыліся ў Марыінскай гімназіі.

Але маё маладое сэрца больш цягнулася тады да гімназіі Аляксееўскай, можа, таму, што там вучыліся сёстры й было больш знаёмых. Прыгадваецца й хваляваньне пры сустрэчах з такімі гімназісткамі, як, напрыклад, сёстры Старыковічы або сёстры Ірочнікавы, зь якімі хоць і ня быў знаёмы, але часам сустракаўся на Замкавай вуліцы.

Думаю, што Вашай жонцы прыемна будзе ўспомніць некаторых настаўнікаў Духоўнай сэмінарыі, якія адначасна вучылі і ў Марыінскай гімназіі. Гэта Іван Пятровіч Вінаградаў (памёр у 1911г.),

126

Іван Фёдаравіч Іваніцкі (памёр у 1917 або 1918 г.), Мікалай Веніямінавіч Полазаў (ягоны лёс мне невядомы), Аляксей Аляксеевіч Краснеўскі (лёс невядомы), Канстанцін Мікалаевіч Махаеў (лёс невядомы). Шмат гадоў знаў і быў на пахаваньні ў 1917 г. дырэктара Марыінскай гімназіі Міхаіла Іванавіча Лебедзева. (Мая маці ў свой час таксама вучылася ў гэтай гімназіі).

Віцебск я пакінуў у 1918 г. пасьля забойства доктара генэрала Грыгаровіча й судзьдзі Бялыніцкага-Бірулі, а таксама зьверскага забойства на вуліцы Дрысы гарадзкога галавы — выключна шляхетнага, высакароднага Пятра Сямёнавіча Шахурына. У той час мяне ахапілі такая агіда йроспач, што я вырашыў назаўсёды парваць з „дабрадзеямі роду чалавечага”. У 1918 г. я пайшоў дабравольцам у армію генэрала Юдзеніча, і тады-ж пачалася мая эміграцыя, што цягнецца йда сёньняшняга дня.

Амаль увесь час эміграцыі я жыў у Гародні й Вільні і працаваў у кнігавыдавецтвах, між іншым, трымаў у Вільні кніжную кантору польскіх пэдагагічных выданьняў і вучэбных дапаможнікаў, такіх, як глёбусы і атласы. Кніжны гандаль мне ўдалося часткова ўзнавіць і ў Нямеччыне — у апошнія пяць гадоў майго жыцьця ў Мюнхэне. Т ам я меў рассыльную кнігарню пад назвай „Кніга — Поштай”. На жаль, тут, у Амэрыцы, я вымушаны здабываць сабе кавалак хлеба на мэблевай фабрыцы паліроўшчыкам — працай цяжкай і бяздушнай.

Я дзякую Вам за пасланыя Вамі літаратурныя й гістарычныя матар’ялы, хаця, мусіць, па віне пошты я іх яшчэ не атрымаў. Беларускімі праблемамі я заўсёды цікавіўся. Дарэчы, з прычыны нязгоды й міжусобнай барацьбы шматлікіх беларускіх груповак я не бяру ніякага ўдзелу ў іхным жыцьці, лічу, што такія зьявы толькі шкодзяць нацыянальнай беларускай справе, ствараюць у іншаземцаў уражаньне, што „невядома з кім гаварыць”, і сьведчаць пра нашую слабую арганізаванасьць. Я-б горача вітаў аб’яднаньне ўсіх беларускіх груповак у адзін цэнтар, сцэмэнтаваны Праваслаўнай Кананічнай Царквой. На царкоўным грунце можна было-б многае зрабіць, бо толькі Царква можа стаяць па-над усімі групоўкамі. У гэтым выпадку і я мог-бы аказваць пасільную дапамогу як асоба, блізкая і па выхаваньню, і па адукацыі да духоўнага сьвету.

Пад канец свайго ліста хачу яшчэ расказаць сёе-тое пра сябе. Мне зусім няведамы лёс маіх бацькоў і сёстраў. Як пайшоў я на эміграцыю, так і ня ведаю, што зь імі. Знаю толькі, што бацькі жылі ў Савецкім Саюзе недзе ў Вобалі, пад Полацкам, а сёстры павыходзілі замуж за

127

настаўнікаў. На ўсякі выпадак, называю іх прозьвішчы па мужу: Вера Валянцінаўна Петухова й Натальля Валянцінаўна Лапацінская.

Спробы зьвязацца зь імі падчас Другой сусьветнай вайны аказаліся безвыніковымі, а нямецкі Чырвоны Крыж пасьля росшукаў даў адказ: „У названых месцах невядомыя”. Я спрабаваў сам паехаць у Віцебскую губэрню, але немцы не далі пропуску. На ўсякі выпадак, напісаў Вам пра гэта.

Вельмі буду рады і ўдзячны, калі атрымаю ад Вас адказ і на гэты ліст. Калі Вы ня маеце часу, то, можа, Вашая жонка напіша колькі слоў.

Прывітаньні Вам і Вашай сям’і, цісну Вашу руку й застаюся з пашанай

Ніл Мілоўскі

1 кастрычніка 1952 году Саўт Рывэр

Высокашаноўны Ніл Валянцінавіч!

Удзячны за Ваш ласкавы ліст ад 22 верасьня. Крыўдна, што Вы не атрымалі маіх двух пакункаў зь беларускімі пэрыядычнымі выданьнямі, дзе часткова асьвятляюцца тыя праблемы, якія Вас цікавяць. Ва ўсякім разе, калі Вы й да сёньня не атрымалі іх, пайду „скандаліць” на мясцовую пошту.

На жаль, у бытнасьць маю там мне нічога не было ведама пра лёс Вашых бацькоў і сёстраў. Усё-ж на працягу двух-трох бліжэйшых тыдняў я спадзяюся сустрэцца з трыма беларусамі, што жылі ў раёне Вобалі і, магчыма, ад іх што-небудзь пачую. Затое ў самім Віцебску ўжо ў ваенны час я пазнаёміўся зь Мілоўскім, якога, здаецца, звалі Аляксандрам. Калі не памыляюся, то гэта Ваш стрыечны брат. Ён незадоўга перад вайной прадаў свае два дамы на Галубятніцкай вуліцы й перабраўся ў дом на Вераб’ёвай вуліцы. Калі пры наступе немцаў на Віцебск усе гэтыя дамы згарэлі, то Аляксандар Мілоўскі зноў пабудаваў сабе дом на Вераб’ёвай вуліцы. Пры адыходзе немцаў ён быў прымушаны імі, разам з усімі жыхарамі Віцебску, эвакуявацца. Ага, ледзь не забыўся, падчас вайны Аляксандар Мілоўскі скончыў у Віцебску пастырскія курсы, але ня ведаю, ці быў ён пасьвечаны ў сьвятары, здаецца, не. Апошні раз мы бачыліся ў Менску, і ён гаварыў мне, што архіяпіскап Філафей накіроўвае яго ў Жыровіцкі манастыр для ўдасканаленьня ведаў царкоўнага ўставу.

Калі не памыляюся, то, здаецца, мы з Вамі асабіста знаёмыя й пазнаёміліся ў Мюнхэне, на кватэры сп. Родзевіча. Я, наяжджаючы зь

128

беларускага ДП лягеру Міхельсдорф, каля Кама, у Мюнхэн, спыняўся або ў Родзевіча, або ў „Доме Міласэрнага Самарытаніна”, дзе, магчыма, у нас былі агульныя знаёмыя. Помняцца мне і аб’явы Вашага прадпрыемства ўрускіх газэтах таго часу.

Шкада, але мае асабістыя ўспаміны ня могуць цалкам супасьці з Вашымі, бо я нарадзіўся ў 1905 г. і вучыўся ў Вяліскай Мужчынскай гімназіі, закончыць якую мне ня даў „Вялікі Кастрычнік”. У далейшым я атрымаў закончаную адукацыю, але пераадолеўшы вялікія жыцьцёвыя цяжкасьці й вельмі далёка ад нашага гораду, бо я -сын сьвятара, г. зн., адпаведна савецкай тэрміналёгіі, — „сацыяльна варожы, а таму перасьледны”. Затое жонка мая, якая ўвесь час жыла ў Віцебску на Галубятніцкай вуліцы, добра помніць усіх названых Вамі настаўнікаў і сваіх сябровак — Ірочнікавых, Карзенкаў і інш. Сумна, але мне думаецца, што далейшы жыцьцёвы шлях усіх гэтых цікавых і жыцьцярадасных гімназістак быў усеяны шыпамі, бо яны належалі да тых слаёў грамадзтва, якія асабліва перасьледваліся бальшавікамі.

Спачуваю Вам у сувязі з Вашай цяжкай працай на фабрыцы. Спачуваю тым больш, што тое-ж маю і я. Толькі грузчыкам адпрацаваў я тут больш за год. Цяпер часова бяз працы, атрымліваю

26 даляраў на тыдзень, як беспрацоўны, і выкарыстоўваю гэты час для літаратурнага й журналісцкага занятку. Жонка працуе на швэйнай фабрыцы. І ўсё-ж — дзякуй Богу за ўсё. Мне „ў мінуту жыцьця трудную” заўсёды ўспамінаюцца дзясяткі маіх дарагіх сяброў -беларускіх пісьменьнікаў, паўстанцаў і партызанаў. Многія зь іх замучаны бальшавікамі, іншыя й дагэтуль пакутуюць на Калыме. І вось таму ў вольны час я пішу, каб расказаць тым, хто ня ведае або ня верыць, пра невыказныя пакуты падсавецкіх народаў, а сярод іх і нашага — беларускага.

Вы маеце рацыю, калі пішаце пра міжусобную грызьню сярод беларускай эміграцыі, што падрывае ейныя і без таго нязначныя сілы і ейны аўтарьпэт у вачах эміграцыі іншых народаў. Аднак аб’яднаньне гэтых варожых груповак вакол Праваслаўнай Кананічнай Царквы немагчыма. Беларускі народ, асабліва ягоная эміграцыя, падзяляецца на два веравызнаньні — праваслаўнае й каталіцкае. На жаль, і беларускія праваслаўныя архіпастыры на эміграцыі аказаліся не на вышыні. Гэты горкі вывад я зрабіў на аснове свайго блізкага, асабістага знаёмства зь імі, бо неаднойчы бываў у іх у Тырсгайме як рэфэрэнт веравызнаньняў пры беларускіх цэнтральных палітычных і грамадзкіх арганізацыях. Ва ўсякім разе, я цяпер адышоў ад усякай

129

палітычнай дзейнасьці нашай эміграцыі й займаюся ў вольны час выключна літаратурай іжурналістыкай.

Аднак я злоўжываю Вашым часам.

Прашу прыняць прывітаньні ад маёй сям’і.

Шчыра зычу Вам усяго добрага.

Юры Стукаліч

5 кастрычніка 1952 году

Высокашаноўны Юры Аляксандравіч!

Дзякую Вам за ліст ад 1 кастрычніка й сьпяшаюся сказаць, што атрымаў два вялікія пакункі беларускіх выданьняў, якія прыйшлі на другі ці на трэці дзень пасьля майго ліста. Шмат цікавага й карыснага знайшоў я ў гэтых матар’ялах. Калі ў Вас будуць яшчэ такія часапісы, асабліва з Вашымі артыкуламі, прысылайце іх адразу, буду вельмі ўдзячны.

Нечаканымі й цікавымі аказаліся для мяне Вашыя зьвесткі пра Аляксандра Мілоўскага. Гэта сапраўды мой стрыечны брат, які жыў яшчэ да рэвалюцыі на Галубятніцкай вуліцы. Ён на 10-12 гадоў старэйшы за мяне, і, калі ён яшчэ жывы, я не ўяўляю яго старым чалавекам з лысай галавой, хаця ён і тады меў ужо ладную лысіну. Безумоўна, ён павінен ведаць пра лёс маіх бацькоў і сёстраў, але невядома, ці трапіў ён на эміграцыю і ці будуць дзейснымі пошукі яго па газэтах. Ва ўсякім разе, улавіўшы ягоную сувязь з архіяпіскапам Філафеем, я адначасна пішу гэтаму апошняму ў Вісбадэн (Эўропа). Можа архіяпіскап Філафей ведае, ці трапіў брат зь Менску або Жыровіц наэміграцыю.

Зь сям’ёй Родзевічаў, якія выехалі ў Аўстралію, у Мюнхэне мы з жонкай падтрымлівалі блізкае знаёмства. Няма сумненьня, што калі Вы бывалі ў доме Ўсевалада, то пазнаёміўся з вамі і я. На жаль, сярод шматлікіх дзеячаў і гасьцей, бываўшых у Родзевічаў, мне цяжка Вас прыпомніць, і гэта вельмі шкода, бо многія пытаньні, закранутыя ў нашым ліставаньні, адпалі-б самі па сабе, калі-б яшчэ ў Мюнхэне я даведаўся, што Вы зь Віцебску.

Што да Вяліжу, то адтуль мне былі вядомыя толькі браты Зьміцер і Барыс Савіцкія — сэмінарысты, сыны тамашняга сьвятара. Па неправераных чутках, Барыс быццам-бы трапіў на эміграцыю ў ангельскую зону.

Вельмі прыемна пачуць, што Вы былі рэфэрэнтам па веравызнаньнях, гэтаробіць наша знаёмства яшчэ больш цікавым.

130

Праблемы беларускай царквы мне блізкія яшчэ й таму, што я па адукацыі ў пэўнай ступені асоба духоўная, жонка мая — шматгадовая рэфэрэнтка Гарадзенскай Духоўнай Кансысторыі. Яшчэ ў 1913 г. я прысутнічаў у Віцебску пры хіратаніі архімандрыта Панцеляймона, будучага мітрапаліта, цяпер ужо нябожчыка, галавы Беларускай Аўтакефальнай Царквы. А ў 1944 г. мы з жонкай былі эвакуяваныя разам зь епіскапатам у Нямеччыну ў Францэнсбад і жылі там пры архіярэях.

Пакідаючы ў баку асобу нябожчыка мітрапаліта Панцеляймона, які фактычна ня меў ніякага ўплыву на справы Царквы, я хачу сказаць, што сярод тых, хто застаўся ў жывых, знаходзіцца ў Нямеччыне законны намесьнік мітрапаліта Беларускай Аўтакефальнай Царквы архіяпіскап Філафей, а ў Аўстраліі — япіскап Афанасій. У мяне няма сумненьняў адносна іхнай поўнай і сур’ёзнай адданасьці беларускай Царкве й беларускаму народу; гэтыя архіярэі, акрамя 100-працэнтнага беларускага паходжаньня, маюць і вышэйшую духоўную адукацыю. Невыказна цяжкія ўмовы ваенных і паваенных гадоў вымушалі да розных юрыдычных фармулёвак нашай Аўтакефальнай Царквы, аднак не зьмянілі яе сутнасьці й цэльнасьці і асабліва кананічнасьці, г. зн. разуменьня боскай ласкі, якое выходзіць за рамкі людзкіх уплываў і выключае магчымасьць зьмен пры дапамозе чалавечай сілы. Т аму я думаю, што слова за нашай Царквой, і таму ня варта губляць надзею на нашае аб’яднаньне пад яе нейтральнай надпартыйнай апекай. Гэта маё сьціплае меркаваньне.

Калі што-небудзь пачуеце пра маіх родных, пішыце. Часапісы прысылайце.

Прывітаньне Вам і Вашай сям’і ад мяне й маёй жонкі.

Цісну руку. У глыбокай пашане

Ваш Н. Мілоўскі

16 студзеня 1953 году

Высокашаноўны Юры Аляксандравіч!

Віншую Вас зь сям’ёй з Новым Годам і Калядамі. Маё некалькі запозьненае віншаваньне з прычыны пераезду й рамонту новай кватэры перадаю з самымі найлепшымі пажаданьнямі на 1953 год.

Атрымаў я і ад уладыкі Філафея навагодняе віншаваньне разам з адказам на маё пытаньне адносна Аляксандра Мілоўскага. На жаль, ён нічога ўспомніць ня можа, за выключэньнем прыезду ў Менск зь Віцебску двух дэлегатаў з Царкоўнага Аддзелу Гарадзкой Управы. Магчыма, адзін зь іх і быў А. Мілоўскі.

131

У мяне ніякіх навін няма. Жыцьцё ўсё такое-ж аднастайнае, як і папярэднія два гады побыту ў Амэрыцы. Трэба цяжка працаваць і... спадзявацца на перамены. Але я ўжо 35 гадоў на эміграцыі жыўлюся надзеямі, і гэта „жыўленьне” парадкам надаела.

Вельмі буду рады, калі прышляце, як і раней, літаратуру йгазэты.

Прывітаньне Вам зь сям’ёй ад мяне й маёй жонкі.

З глыбокайпавагай

Н. Мілоўскі

24 сакавіка 1957 году Саўт Рывэр

Вельмішаноўны Ніл Валянцінавіч!

Колькі лет, колькі зім! Я ня ўпэўнены ў тым, што Вы атрымаеце гэты мой ліст (магчыма, у Вас новы адрас), і тым ня менш, пішу. Вельмі мала на эміграцыі, параўнальна зь іншымі гарадамі Беларусі, віцяблян, а таму ім неабходна між сабою час ад часу пераклікацца. Што можа быць больш прыемнае за ўзаемны абмен успамінамі пра старажытны, прыгожы й родны Віцебск!

Аднак, акрамя ўспамінаў, на мяне (напэўна, таму, што я — Юрка Віцьбіч) яшчэ ўскладзена лёсам місія памагаць землякам у пошуках зьвестак пра іхных родных і блізкіх. А для мяне прыемна й тое, што я стаў у гэтых адносінах для віцяблян на эміграцыі чымсьці накшталт цэнтру і, залежна ад сваіх магчымасьцяў, стараюся быць ім карысным. Зь цягам часу ў мяне ўсё больш пашыраецца кола знаёмых, што жылі некалі на Замкавай, Вакзальнай, Шасэйнай, на Пескаваціку, на Ялагах

і г.д. Гэтае кола выходзіць за межы Віцебску, распасьціраецца на ўсю Віцебшчыну, і ня менш радасна завязваць кантакты з ураджэнцамі Полацку, Вяліжу, Гарадка, Суражу, Янавічаў, Ушачаўі г.д. У сувязі з гэтым мне цяпер, магчыма, удасца хоць нешта даведацца пра лёс Вашых бацькоў і сёстраў. Адзін з маіх новых знаёмых жыў дзесьці каля Вобалі, я прашу Вас толькі ўдакладніць месца жыхарства й род заняткаў Вашых бацькоў.

У сваю чаргу, спадзяюся, што празь мяне (або непасрэдна) Вы паможаце віцябляніну сп. Цяцерскаму, які шукае зьвестак пра свайго друга Ксенафонта Васільевіча Спаскага, пляменьніка Стукаліча, расстралянага бальшавікамі ў 1919 г. У адным са сваіх лістоў Вы ўспамінаеце менавіта пра гэтага Стукаліча, а таму, магчыма, што-небудзь чулі й пра Спаскага. Прабачце, што не папярэдзіў Вас пра гэта й Ваш адрас падаў сп. Цяцерскаму. Магчыма, Вы ўжо атрымалі ліст ад

132

яго, а калі не, то напішыце, калі ласка, пра Спаскага мне, калі наагул што-небудзь пра яго вам ведама.

Коратка пра сваё асабістае. Працую на фабрыцы, у вольны час я літаратар і журналіст. Сыстэматычна друкуюся ў розных выданьнях, нядаўна ў Мюнхэне выйшла мая кніжка, прысьвечаная Беларусі, пішу скрыпты для радыёстанцыі „Вызваленьне” й г.д. Акрамя ўсяго гэтага, радуюся, што магу дапамагчы віцяблянам у пошуках сваякоў і знаёмых. Ад нашай, у вузкім сэнсе гэтага паняцьця, эміграцыйнай палітыкі я, які некалі прымаў у ёй самы актыўны ўдзел, цяпер вельмі далёка адышоў. Справа ў тым, што гэта скрозь вузкалобая, парою проста местачковая, „палітыка” толькі перашкаджае мне, як журналісту, быць палітыкам у змаганьні за вызваленьне маёй Радзімы

— Беларусі.

Спадзяюся ў блізкім часе атрымаць ад Вас ліст.

Прашу прыняць прывітаньне ад маёй сям’і.

Шчыра зычу Вам усяго найлепшага.

Ваш Юры Стукаліч

29 сакавіка 1957 году Рочастар, Нью-Ёрк

Вельмішаноўны Юры Аляксандравіч!

Вы мелі рацыю — ліст Ваш мне даслалі з Гранд Рапіда, дзе я больш не жыву. Цяжкія ўмовы маёй пяцігадовай працы на фабрыцы выклікалі цэлы кош хваробаў, звальненьне з фабрыкі (фактычна неабходнае, але юрыдычна дабравольнае, што не дае права на дапамогу), згублены заробак і пераезд з Гранд Рапіду ў Рочастар да сваякоў. Ужо некалькі месяцаў сяджу тут, падлечваюся й шукаю працу, пакуль што беспасьпяхова, бо ранейшая „ламавая” стала не пад сілу, пражываю свае невялікія зьберажэньні, якія ўдалося сабраць за папярэдні час. Сумна. Ці ня так?

Ліста ад сп. Цяцерскага я пакуль што не атрымаў. Але калі-б і атрымаў, то ня змог-бы яго парадаваць якімі-небудзь зьвесткамі пра К. В. Спаскага — такога чалавека я ня ведаю. Дзядзьку ягонага, сп. Стукаліча, ведаў, галоўным чынам, мой бацька па службе ў адным і тым-жа ведамстве Віцебскай Казённай Палаты. Бацьку майго ў Вобалі наўрад ці хто можа ведаць, пры бальшавікох ён быўужо стары й жыў у адстаўцы ў сясьцёр. Адна зь іх, Вера Петухова, па апошніх зьвестках, падчас вайны пераехала ў мястэчка Сенна, там яе сьлед згубіўся. Муж яе і яна настаўнікі.

133

Вельмі рады я, што Вам удалося выдаць у Мюнхэне кніжку. Калі Вы яе атрымаеце, адзін экзэмпляр прышліце мне з рахункам. Буду ўдзячны.

Што да беларускай местачковай палітыкі, то я называю яе „кухоннай”: сваёй развальнай пазыцыяй (вось ужо каля 40 гадоў) яна ніякай барацьбы з бальшавікамі не вядзе, а, наадварот, аблягчае ім барацьбу з намі.

Карыстаюся выпадкам і шлю Вашай сям’і й Вам віншаваньні са сьвятам блізкага дня Нараджэньня Хрыстова.

З пашанай

Ваш Н. Мілоўскі

134