МІНСК 2016 

ЗМЕСТ

да воп. № 1 ф. 279

№№ Назва раздзелаў № спраў № стар. воп.

ПРАДМОВА

1. РУКАПІСЫ М.І. ГАМОЛКІ 1 — 51 1 — 5

1.1. РАМАНЫ 1 — 9 1

1.2. АПОВЕСЦІ 10 — 25 1 — 3

1.3. П'ЕСА, АПАВЯДАННІ, НАРЫСЫ, ВЕРШЫ 26 — 36 3 — 4

1.4. АРТЫКУЛЫ 37 — 46 4 — 5

1.5. ВЫСТУПЛЕННЕ, РЭЦЭНЗІІ, АЎТАБІЯГРАФІЯ, 47 — 51 5

ПЕРАКЛАДЫ

2. ПЕРАКЛАДЫ ТВОРАЎ М.І. ГАМОЛКІ 52 — 54 5 — 6

3. ПЕРАПІСКА 55 — 78 6 — 8

3.1. ПІСЬМЫ М.І. ГАМОЛКІ 55 — 60 6

3.2. ПІСЬМЫ ДА М.І. ГАМОЛКІ 61 — 78 6 — 8

4. ДАКУМЕНТЫ ПРА М.І. ГАМОЛКУ 79 — 84 8

5. ВЫЯЎЛЕНЧЫЯ ДАКУМЕНТЫ 85 — 93 9

Прадмова

Мікалай Іванавіч Гамолка нарадзіўся 11.03.1922 г. у в. Брынёў Петрыкаўскага раёна Гомельскай вобласці ў сялянскай сям’і. У 1927 г. сям’я пераехала ў в. Найда Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці. Там вучыўся ў пачатковай школе, 5-7 класы — у в. Брынёў, 8 клас — у г. Бабруйску. Завяршаць вучобу давялося ў г.п. Жыткавічы. Першыя творы друкаваліся ў абласных і рэспубліканскіх газетах. У 1939 г. паступіў ў БДУ на філалагічны факультэт. Восенню 1940 г. быў прызваны ў армію і накіраваны ў часць хімабароны, дзе праслужыў да 1946 г. Напачатку быў салдатам, потым атрымаў лейтэнанцкае званне і стаў камандзірам. У гады Вялікай Айчыннай вайны М.І. Гамолка напісаў шмат вершаў, друкаваў іх у часопісе "Беларусь" і аднайменным альманаху, які выдаваўся ў Маскве пад рэдакцыяй П.Ф. Глебкі. У 1947 г. паступіў на працу рэдактарам у Дзяржаўнае выдавецтва БССР, у 1948 — 1949 гг. — літсупрацоўнік рэдакцыі газеты "ЛіМ", з 1949 г. загадваў аддзелам літаратуры і мастацтва газеты “Чырвоная змена”. Завочна вучыўся ў БДУ з 1948 па 1952 гады. У 1951 — 1962 гг. працаваў адказным сакратаром часопіса "Бярозка", з 1967 г. — адказным сакратаром камісіі па Дзяржпрэміях БССР пры Савеце Міністраў БССР. У 1970 — 1979 і 1982 — 1986

гг. — літаратурны кансультант СП БССР, у 1980 — 1982 гг. — дырэктар Бюро прапаганды мастацкай літаратуры СП БССР.

Памёр М.І. Гамолка 03.05.1992 г.

Першыя вершы Мікалая Іванавіча Гамолкі былі надрукаваны ў 1937 г. у бабруйскай газеце "Камуніст". У 1946 г. стаў членам СП БССР. Аўтар зборнікаў вершаў "Зварот шчасця" (1946) і "Б’юць куранты"(1950). Выйшлі аповесці для дзяцей "Лета ў Калінаўцы"(1950, дапоўненае выданне ў 1956), "Добры дзень, школа!" (1953), "За вялікую трасу" (1954), "Лясная крэпасць" (1980), "Сокалы — сакаляты" (1987), "Партызанскія сёстры" (1989), раман "Шосты акіян" (1959), зборнік апавяданняў "Шлях адкрыты" (1960). На рускай мове выдаў аповесць "Девушка шла по войне" (1972). У 1982 — 1983 гг. выйшлі Выбраныя творы ў 2 тамах. Напісаў п’есу "Бітва ў космасе" (пастаўлена ў ТЮГ у 1963 г.) Пераклаў на беларускую мову п’есу — казку Я. Шварца "Чырвоная шапачка" (пастаўлена ў ТЮГ у 1967 г.).

Дакументы М.І. Гамолкі паступалі ў БДАМЛМ ад самога пісьменніка з 1983 г. па 1989 г. У выніку навукова — тэхнічнай апрацоўкі быў складзены вопіс № 1, было сфарміравана 93 справы (579 дак.) за 1943 — 1991 гг.

Вопіс складаецца з 5 раздзелаў.

1. Раздзел "Рукапісы М.І. Гамолкі" мае 5 падраздзелаў, сфарміраваных па жанрах, а ўнутры жанраў — па храналогіі.

1.1. У падраздзел увайшлі раманы: “Шосты акіян”, “Зямля пад бомбамі”, “Люблю і ненавіджу”, “Голуб у акне” за 1955 — 1989 гг.

1.2. У падраздзеле змешчаны аповесці “Лета ў Калінаўцы”, “Девушка шла по войне”, “Лясная крэпасць”, “Сокалы — сакаляты”, “Партызанскія сёстры" за 1956 — 1989 гг.

1.3. Падраздзел склалі: п’еса “Бітва ў космасе”, апавяданні “Дзед Талаш”, “Луста хлеба”, “На Петмном дворе”, “Перад навальніцай”, “Сустрэча на Капры” і інш.; вершы, вершаваныя казкі за 1943 — 1983 гг.

1.4. Падраздзел сабраў па тэматыцы артыкулы М.І. Гамолкі за 1946 — 1983 гг.

1.5. Падраздзел уключае: выступленне М.І. Гамолкі на злёце юных пісьменнікаў Мінскай вобласці, рэцэнзіі на творы П.Ф. Глебкі, Д.М. Кавалёва, А.Г. Русака і інш., на спектаклі тэатра імя Я. Купалы па п’есе Д. Шчаглова "Пабег", Ленінградскага драмтэатра імя Ленінскага камсамола па п’есе Ш. Дадзіякі "З іскры..." і інш., аўтабіяграфія “Мой шлях”, пераклады М.І. Гамолкі вершаў А. Калгана і У.Я. Харытонава з чувашскай мовы на беларускую (1947 — 1991)

2. У раздзеле сабраны ўрыўкі з аповесцяў М.І. Гамолкі ў перакладзе П.С. Кабзарэўскага , М. Гелера з беларускай мовы на рускую, а таксама вершы ў перакладзе П. Валкадаева і Ю.І. Назарэнкі на рускую і ўкраінскую мову (1954 — 1983).

3. Раздзел "Перапіска" мае два падраздзелы.

3.1. У падраздзел увайшлі пісьмы М.І. Гамолкі да П.С. Кабзарэўскага, Р.Р. Кулініча, Б.В. Ляпунова, М.Ф. Шаўлоўскай, У.І. Шаўчэнкі і інш. (1954 — 1986).

3.2. У падраздзеле знаходзяцца пісьмы да М.І. Гамолкі: М.Я. Аўрамчыка, В. Віткі, Л.І. Доўкшы, М.У. Долатцавай, П.С. Кабзарэўскага, К.Ц. Кірэенкі, У.І. Краўчанкі, Р.Р. Кулініча, Б.В. Ляпунова, М.Ф. Мусіенкі, У.В. Пігулеўскага, Л.І. Ракоўскага, С.А. Родава, К.І. Сямёнава, І.С. Чамякова, У.І. Шаўчэнкі і інш. (1944 — 1988)

Асобную групу падраздзела складаюць пісьмы рэдакцый газет “Советская молодёжь" (Рыга), “Комсомольское племя" (Кіраў), часопісаў "Уральскмй следопыт"(Свярдлоўск), “Дружба народов" (Масква), выдавецтваў: Дзяржкамвыд БССР, "Молодая гвардмя" (Масква), "Веселка" (Кіеў). (1955 — 1984).

Улічваючы нязначную колькасць біяграфічных дакументаў, яны змешчаны ў канцы раздзела 3 асобнай групай (1963 — 1986).

4. Дакументы пра М.І. Гамолку сістэматызаваны па жанрах. Гэта рэцэнзіі на зборнікі вершаў , раманы, аповесці М.І. Гамолкі, артыкулы пра яго і з упамінаннем, інтэрв’ю з ім. (1946 — 1988) 

5. Невялікі раздзел склалі фатаграфіі М.І. Гамолкі, індывідуальныя, з роднымі, з А.С. Васілевіч, В. Віткам, С.І. Грахоўскім, І.П. Мележам, М. Танкам, М.І. Татурам, Я.І. Янішчыц і інш. за 1946 — 1986 гг.

Прадмову склала вяд. архівіст 17.02.2016

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

1. РУКАПІСЫ М.І. ГАМОЛКІ

1.1. РАМАНЫ

1 "Шосты акіян". Раман. Урыўкі з другой кнігі рамана "Цытадэль неба".

Аўтограф 1955-1956 46 1

2 "Зямля пад бомбамі". Раман. Пачатак.

Аўтограф 1956 74 1

3 "Зямля пад бомбамі". Раман. Заканчэнне.

Аўтограф, машынапіс 1956 61

4 "Люблю і ненавіджу". Раман. Пачатак.

Аўтограф, машынапіс 1956-1989 93 1

5 "Люблю і ненавіджу". Раман. Заканчэнне.

Аўтограф 1965-1989 62

6 "Голуб у акне". Раман. Пачатак.

Аўтограф 1987 85 1

7 "Голуб у акне". Раман. Працяг.

Аўтограф 1987 60

8 "Голуб у акне". Раман. Заканчэнне.

Аўтограф 1987 75

9 "Шосты акіян", "Люблю і ненавіджу". Урыўкі з раманаў.

Выразкі з газет 1957-1979 5 2

1.2. АПОВЕСЦІ

10 "Лета ў Калінаўцы". Аповесць.

Аўтограф 1956 71 1

11 "Девушка шла по войне". Аповесць. Кніга другая. Няпоўны тэкст.

Аўтограф 1980 125 1

12 "Лясная крэпасць"="Рабінзоны Князь-возера".

Аповесць.

Аўтограф 1980 109 1

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

13 "Сокалы-сакаляты". Аповесць. Варыянт. Пачатак.

Аўтограф 1983 101 1

14 "Сокалы-сакаляты". Аповесць. Варыянт. Заканчэнне.

Аўтограф 1983 77

15 "Сокалы-сакаляты". Аповесць. Пачатак. Варыянт. Машынапіс.

З прыпіскай аўтара ад 24.03.1986 г. 1984 95 1

16 "Сокалы-сакаляты". Аповесць. Працяг. Варыянт. Машынапіс 1984 104

17 "Сокалы-сакаляты". Аповесць. Заканчэнне.

Варыянт.

Машынапіс з нязначнай аўтарскай праўкай 1984 144

18 "Сокалы-сакаляты". Аповесць. Урыўкі.

Аўтограф, машынапіс з аўтарскай праўкай

* * * 1986,1987 27 2

19 "Нявольнікі Буян-возера", "Тайна крынічнага возера" і інш. Урыўкі з аповесцяў "Лета ў Калінаўцы", "Лясная крэпасць", "Сокалы-сакаляты". Выразкі з часопіса і газет

* * * 1955-1980 12 5

20 "Партызанскія сёстры". Аповесць. Пачатак.

Машынапіс з аўтарскай праўкай 1988 121 1

21 "Партызанскія сёстры". Аповесць. Працяг.

Аўтограф, машынапіс з аўтарскай праўкай 1988 108

22 "Партызанскія сёстры". Аповесць. Заканчэнне.

Машынапіс з аўтарскай праўкай 1988 120

23 "Партызанскія сёстры". Аповесць. Варыянт. Пачатак.

Аўтограф, машынапіс з нязначнай аўтарскай праўкай 1989 146 2

24 "Партызанскія сёстры". Аповесць. Варыянт. Працяг.

Аўтограф, машынапіс з нязначнай аўтарскай праўкай 1989 94

25 "Партызанскія сёстры". Аповесць. Варыянт. Заканчэнне. 1989 83

Машынапіс 

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

1.3. П'ЕСА, АПАВЯДАННІ, НАРЫСЫ, ВЕРШЫ

26 "Бітва ў космасе". Фантастычная п'еса. Машынапіс

З прыпіскай аўтара ад 1985 г. 1963 74 1

27 "Дзед Талаш", "Луста хлеба", "Перад навальніцай", "Сустрэча на Капры" і інш. Апавяданні.

Аўтограф, выразкі з газет 1965-1981 29 7

28 "Золотые рукм", "На Петмном дворе". Апавяданні.

Аўтарскі пераклад з беларускай мовы.

Выразкі з газет 1955,1956 2 2

29 "Квітнее родная сталіца наша", "Яна рассыпле хутка зоры..." і інш. Нарысы.

Машынапіс з аўтарскай праўкай, выразкі з газет 1958 12 3

30 "Дарогі помсты", "Курганы... усюды курганы", "На фронт", "Перад растрэлам" і інш. Вершы. Аўтограф, машынапіс з аўтарскай праўкай.

Да верша "Зварот на радзіму" прыкладзена запіска М.І. Гамолкі ад 03.1985 г. 1943-1946 30 28

31 "Зямля", "Нарач", "Наша канстытуцыя", "Сяло над Прыпяццю" і інш. Вершы.

Аўтограф, машынапіс з аўтарскай праўкай 1949-1984 25 22

32 "На каньках", "Коцік-паласаты хвосцік", "Мой дзед", "Я майструю планер" і інш. Вершы для дзяцей. Аўтограф студзень 1986 13 11

33 "Кот і сарокі", "На самакаце", "Міхаська-рыбалоў", "Сярожкава раніца", "Хлеб", "Чмялі" і інш. Вершы для дзяцей.

Аўтограф чэрвень 1986 52 36

34 "Воўк-агрэсар", "Кемлівы зайка", "Сымонкаў госць". Вершаваныя казкі.

Аўтограф 1986 19 3

35 "Калгасная восень", "Палац навукі", "Пушкіну", "Экзамен" і інш. Вершы.

Выразкі з газет

* * * 1949-1988 25 36

36 Тэксты песень "Будзе мір", "Мінску слава", "Песня беларускіх піянераў" на вершы М.І. Гамолкі.

Выразкі з газет і друкаванага выдання 1948-1958 8 7

1.4.

АРТЫКУЛЫ

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

37 М.І. Гамолка, Дз.М. Кавалёў. "Радасць калектыўнай працы", "Слаўнае папаўненне". Артыкулы.

Выразкі з газет 1949 4 2

38 "Дзецям — добрыя, высокаідэйныя кнігі", "Моя тема", "Таленавітая моладзь" і інш. Артыкулы пра пачынаючых пісьменнікаў, беларускую дзіцячую літаратуру .

Аўтарызаваны машынапіс, машынапіс, выразкі з газет 1950-1982 44 12

39 "Свята працы, міру, вясны", "Упэўнены крок Першамая" і інш. Артыкулы да свят Першамая, Новага году.

Аўтограф, выразкі з газет 1953-1983 31 7

40 "Калгасная вясна", "На берагах возера дружбы", "Наша радасць" і інш. Артыкулы пра людзей працы. Выразкі з газет 1953-1979 11 9

41 "Космос м буду^ее", "Першая касмічная траса", "Штурм цытадэлі неба" і інш. Артыкулы пра асваенне чалавекам космасу.

Машынапіс, выразкі з газет 1957-1969 10 6

42 "Наш Мінск", "Сонца нашага жыцця", "Шчаслівая зямля". Артыкулы пра Беларусь.

Аўтарызаваны машынапіс, машынапіс 1968-1978 24 3

43 "Геній Леніна — наша сонца", "Светач нашага жыцця". Артыкулы пра У.І. Леніна. Машынапіс з аўтарскай праўкай 1969 14 2

44 "Ад шчырага сэрца", "Максім Танк — публіцыст", "Пятрусь Броўка" і інш. Артыкулы пра П.У. Броўку, А.С. Грачанікава, М. Танка і інш.

Аўтограф, машынапіс 1972-1979 31 7

45 "Па шляхах жыцця", "Пісьменнік і грамадзянін" і інш. Артыкулы да юбілеяў М.І. Калачынскага, П.Е. Панчанкі, А.І. Якімовіча і інш.

Аўтограф, выразкі з газет

* * * 1977-1979 19 5

46 "Адказ майму рэцэнзенту". Пісьмо-адказ А.

Іванчанку на яго крытыку аповесці М.І. Гамолкі "За вялікую трасу" .

Выразка з газеты 1958 1 1

ВЫСТУПЛЕННЕ, РЭЦЭНЗІІ, АЎТАБІЯГРАФІЯ, ПЕРАКЛАДЫ 

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

47 Выступленне на злёце юных пісьменнікаў Мінскай вобласці.

Аўтограф [1980-я гг] 3 1

48 "Марудны рост", "Пад небам бацькаўшчыны", "У пошуках свайго голаса" і інш. Рэцэнзіі на творы П.Ф. Глебкі, Дз.М. Кавалёва, А.Г. Русака і інш. Аўтограф, машынапіс, выразкі з газет 1947-1985 59 17

49 Рэцэнзіі на спектаклі тэатра імя Я. Купалы па п'есе Д. Шчаглова "Пабег", Ленінградскага драмтэатра імя Ленінскага камсамола па п'есе Ш. Дадзіякі "З іскры..." і інш.

Выразкі з газет 1951-1963 3 3

50 "Мой шлях". Творчая аўтабіяграфія. Аўтограф

* * * 1991 10 1

51 А. Калган. "Радзіме".

У.Я. Харытонаў. "Па ільічовым запавету". Вершы. У перакладзе М.І. Гамолкі з чувашскай мовы.

Выразкі з газеты

2. ПЕРАКЛАДЫ ТВОРАЎ М.І. ГАМОЛКІ 1974 2 2

52 "За велмкую трассу". Аповесць. У перакладзе П.С. Кабзарэўскага з беларускай мовы. Урыўкі.

Выразкі з газеты 1954-1956 7 4

53 "Журавлмный остров". Урывак з аднайменнай аповесці М.І. Гамолкі. У перакладзе М. Гелера з беларускай мовы.

Выразкі з газеты 1983 2 1

54 "Мы людм ммрные". Верш. У перакладзе П.

Валкадаева з беларускай мовы.

"Агітатор". Верш. У перакладзе Ю.І. Назарэнкі з беларускай на ўкраінскую мову і інш.

Выразкі з газет

3. ПЕРАПІСКА

3.1. ПІСЬМЫ М.І. ГАМОЛКІ 1949-1951 4 3

55 Пісьмы да П.С. Кабзарэўскага (5) (Ленінград), Б.В.

Ляпунова, К.І. Сямёнава і інш. (Масква). Копіі 1954-1957 16 14

56 Пісьмо да Міністра культуры БССР Г.Я. Кісялёва аб выданні яго рамана "Шосты акіян" і інш. 1956 4 3

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

57 Пісьмы да М.Ф. Шаўлоўскай і інш.

Да пісьма М.Ф. Шаўлоўскай прыкладзена тлумачальная запіска М.І. Гамолкі ад 02.02.1989 г. 1984-1985 4 3

58 Пісьмы да У.І. Шаўчэнкі. (Масква). Копіі. 1954-1957 18 13

59 Пісьмы да У.В. Пігулеўскага і інш. (Латвія), Р.Р. Кулініча (Украіна) 1955-1986 4 4

60 Перапіска М.І. Гамолкі з рэдакцыяй газеты "Патрмот Родмны" (г. Петразаводск) аб публікацыі яго аповесці "За велмкую трассу" у перакладзе П.С. Кабзарэўскага 1956 4 3

3.2. ПІСЬМЫ ДА М.І. ГАМОЛКІ

61 Пісьмы М.Я. Аўрамчыка, В. Віткі (3), К.Ц. Кірэенкі, У.І. Краўчанкі, М. Лужаніна, І.П. Мележа і інш. 1944-1947 15 14 АКД

62 Пісьмы Л.І. Доукшы (2), М.У. Долатцавай (3), Б.В.

Ляпунова (6), М.Ф. Мусіенкі (4) і інш. (Масква) 1953-1987 18 15

63 Пісьмы В.У. Дзюбіна. (Кішынёў) 1954 3 2

64 Пісьмы П.С. Кабзарэўскага (14), Л.І. Ракоўскага (3). (Ленінград) 1949-1958 18 17

65 Пісьмы П.Н. Кавалёва (2), В.А. Казько , А.П.

Капусціна (3) і інш. 1955-1989 8 8

66 Пісьмы, паштоўкі Р.Р. Кулініча. (Кіеў).

Да пісьма ад 08.04.1988 г. прыкладзена анатацыя на яго пераклад аповесці М.І. Гамолкі "Лісова фортеця" — аўтограф 1985-1988 10 9

67 Пісьмы У.В. Пігулеўскага. (Рыга) 1954-1956 6 6

68 Пісьмы С.А. Родава (5), К.І. Сямёнава (2) (Масква), Я.Р. Ружанскага (Свярдлоўск) 1952-1958 9 9

69 Пісьмы І.С. Чамякова (Варонеж), У.І. Шаўчэнкі (35) (Масква) 1954-1958 46 36

70 Пісьмы ад землякоў і знаёмых 1956-1988 12 9

71 Пісьмы ад чытачоў

* * * 1953-1983 31 21

72 Пісьмы рэдакцый газет "Советская молодёжь" (Рыга), "Комсомольское племя" ( Кіраў), часопісаў "Уральскмй следопыт" ( Свярдлоўск), "Дружба народов" ( Масква) М.І. Гамолку аб супрацоўніцтве. 1955-1982 6 5

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

Да пісьма рэдакцыі газеты "Советская молодёжь" ад 21.01.1955 г. прыкладзены водгукі чытачоў на аповесць М.І. Гамолкі "За велнкую трассу"

73 Пісьмы выдавецтваў: Дзяржкамвыд БССР, "Молодая гвардня" ( Масква), "Веселка" ( Кіеў) М.І.

Гамолку аб супрацоўніцтве

* * * 1979-1984 4 4

74 Праграмы спектакляў: ТЮГа "Бітва ў космасе" па п'есе М.І. Гамолкі, рэпертуар тэатра на 1963 год (у т.л. спектакль "Бітва ў космасе"), тэатра імя Я. Коласа "Салаўіная ноч" па п'есе В.І. Яжова ў перакладзе М.І. Гамолкі з рускай мовы.

Да праграмы спектакля ТЮГа "Бітва ў космасе" прыкладзена фатаграфія сцэны са спектакля з удзелам Г.М. Ручымскага ў ролі Паднябескі

* * * 1963-1970 6 4

75 Пісьмо П.К. Пранузы і адрас курсантаў Мінскага сувораўскага вучылішча з віншаваннямі М.І. Гамолку ў сувязі з 50 — годдзем з дня нараджэння 1972 2 2

76 Тэлеграмы СП БССР, рэдакцыі часопіса "Вясёлка", супрацоўнікаў Петрыкаўскай цэнтральнай бібліятэкі і інш. М.І. Гамолку ў сувязі з 60-годдзем з дня нараджэння

* * * 1982 11 10

77 Ганаровыя граматы рэдакцый газет "Звязда", "Піянер Беларусі", "Настаўніцкая газета", часопіса "Вясёлка" і інш. М.І. Гамолку за плённае супрацоўніцтва 1972 9 7

78 Запрашэнне і мандат М.І. Гамолкі — дэлегата ІХ з'езда пісьменнікаў БССР

4. ДАКУМЕНТЫ ПРА М.І. ГАМОЛКУ 1986 2 2

79 Р.В. Няхай. "Творчы партрэт маладога паэта".

У.М. Шахавец. "У палоне прыроды". Рэцэнзіі на зборнікі вершаў М.І. Гамолкі "Зварот шчасця", "Б'юць куранты".

Выразкі з газет 1946,1950 4 2

80 Рэцэнзіі А.К. Клышкі, І.Ф. Кудраўцава, І.П.

Шамякіна і інш. на аповесці М.І. Гамолкі "Добрай 1951-1983 14 10

раніцы, школа", "За вялікую трасу", "Лета ў Калінаўцы".

Машынапіс, выразкі з газет 

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў АКД

81 Рэцэнзіі І.Я. Айзенштока, У.К. Федарэнкі, водгукі чытачоў на раманы М.І. Гамолкі "Люблю і ненавіджу", "Шосты акіян".

Аўтограф, машынапіс, выразкі з газет 1956-1972 19 5

82 Рэцэнзіі В.У. Быкава, У.В. Гніламёдава, М.П.

Парахневіча і інш. на аповесці М.І. Гамолкі "Лясная крэпасць., "Сокалы — сакаляты", двухтомнік выбраных яго твораў.

Аўтограф В.У. Быкава, выразкі з газет 1978-1988 12 12

83 М. Скрыпка, А.Г. Якімовіч і інш. Эпіграмы на М.І.

Гамолку, А.Г. Русака, І.П. Шамякіна і інш. Выразкі з часопісаў і газеты [1970-я гг] 4 9

84 Інфармацыя, артыкулы [В]. Кажэўнікава, У.І.

Шаўчэнкі і інш. пра М.І. Гамолку і з упамінаннем пра яго.

"Верю в разум м добро". Інтэрв'ю М. Гелера з М.І. Гамолкам.

Выразкі з газет 1956-1986 7 5

5. ВЫЯЎЛЕНЧЫЯ ДАКУМЕНТЫ

85 Рэпрадукцыі фатаграфій М.І. Гамолкі, М.Я.

Аўрамчыка, А.І. Рылько.

Выразка з газеты [кан.1950-х гг] 1 1

86 К.Н. Куксо. Шарж на М.І. Гамолку.

Туш 1976 1 1

87 Фатаграфіі М.І. Гамолкі, індывідуальныя.

Арыгіналы, копіі 1946-1986 20 20

88 Фатаграфіі М.І. Гамолкі з Н.І. Гамолка (жонкай), С.І.

Гамолка (дачкой), І.М. Гамолка (бацькам) і інш. 1954,1974 2 2

89 Фатаграфіі М.І. Гамолкі, В. Віткі, А.І. Якімовіча і інш. на сустрэчах з чытачамі 1956-1973 6 6

90 Фатаграфіі М.І. Гамолкі з А.С. Васілевіч, С.І.

Грахоўскім, І.П. Мележам, М. Танкам, А.С. Ставерам і інш. 1956-1976 7 7

91 Фатаграфіі М.І. Гамолкі з В.У. Быкавым, А.І.

Вярцінскім, Б.І. Сачанкам, М.І. Татурам і інш. 1980-1984 10 10

92 Фатаграфіі М.І. Гамолкі, Б.І. Сачанкі, Я.І. Янішчыц і інш. з вайскоўцамі БВА 1980 3 3

93 Фатаграфіі М.І. Гамолкі з Дз.Я. Бугаёвым, А.І.

Вярцінскім, П.П. Сушко і інш. у г. Узда Мінскай 1981 3 3

№№ п/п Загалоўкі спраў Крайнія даты Коль- касць лістоў Коль- касць дак-ў

***

Першапраходзец касмічнай тэмы ў беларускай літаратуры. Да 100-годдзя Міколы Гамолкі

https://zviazda.by/ru/node/242834

Рукапісы Я.Маўра. Раман: "Дзяўчына-маці" (1946—1947);

аповссці: "Аповесць будучых дэсн" (1932), "Шлях з цемры"

(1946—1948), "Тысяча дзсн" (1947), "Фантамабіль прафссара

Цылякоўскага" (1954); п’есы: "Хата з краю’’ (1938), "Памылка"

(1940), "Балбатун" (1941); апавяданні: "Чужаземсц" (1932),

"Казка пра смелага акцябронка Рому" (1935), "Спартак" (1936),

"Бярозавы конь" (1938), "Падарожжа ад школы да дому", "Сям"я"

(1939), "Начальнік артылерыі" (1940), "На крызе" (1941), "Дзве

праўды", "Багіра", "Завошта", "Эшалон нявольнікаў" (1945|,

"Першая ластаўка" (1945—1950), "На парозе будучыні",

"Максімка" (1946), "Юбілейны дзед” (1947), "Пестрык" (1948),

"Дом пры дарозе", "Запіска", "Знаёмства з героем", "Кастусь і

Косцік" (1950); нарысы: "Каляровы душы’’ (1930), "Падарожжа па

Малой Беларускай чыгунцьГ (1938), "Детоубийство" (1945),

"Нашы дзеці" (1946), "Невядомы гсрой", "Раскажы пра сваіх

сяброў", "Некалькі слоў пра мараль" (1947), "Як я пазнаёміўся з

Я.Коласам" (1952), "На Западном рубеже" (1960); эцюды:

"Шапка" (1937), "На краю света" (1942), "Яно" (1946); нататкі

(1951—1958), прадмова да рамана "Амок" (1941, 1958); фсльето-

ны (1947, 1965); рэцэнзіі на творы М.І.Гамолкі (1953), на фільм

У.У.Корша-Сабліна "Псршыя выпрабаванні" (1961); выступлсн-

не на сходзс ў СП БССР (1952); інтэрв"ю з кар.: "ЛіМа" (1965),

часопіса "Маладосць" (1970); аўтабібліяграфія (1927—1972). Уся-

го 58 рук.

Дэсннікавыя і чарнавыя запісы да сваіх твораў (1941—1969).

Лісты Я.Маўра: А.І.Якімовічу (1945), І.А.Вайнштэйну,

Л.А. Міленькаму (1958). Усяго 3 адр.

Лісты да Я.Маўра: П.У.Броўкі (1958); В.Р.Дзмітрыева (1970),

М.М.Клі.мковіча (1953), Я.Коласа 10 (1941 — 1954), М.Т.Пасля-

довіча (1968), П.М.Рунца (1968), В.С.Сурскай 19 (1950-1951),

АЛ.Тонкеля 8 (1956-1966), В.І.Шаўчэнкі 39 (1955-1965),

С.П.Шушксвіча (1963), У.М.Юрэвіча (1968), Б.У.Якаўлсва 8

(1955) і інш. Усяго 50 кар.

Загад міністра адукацыі БССР аб узнагароджанні пісьменніка

нагрудным знакам "Выдатнік народнай асвсты" (1948), дамовы і

лісты да Я.Маўра выдавецтваў, рэдакцый газет, часопісаў

(1954—1971), асабовы лісток па ўліку кадраў (1967).

Ганаровыя граматы, адрасы, лісты, тэлеграмы Я.Маўру ў

сувязі з юбілеямі і ўзнагародамі: мін-ваў, сакратарыята СП

БССР, выд-ваў, рэдакцый часопісаў, газет, музэяў; Э.Агняцвст,

З.І.Азгура, Я.Брыля, М.М.Носава, М.П.Прыляжаевай і інш.

(1948-1968).

Вершы, нарысы, нататкі, інфармацыі, рэцэнзіі, водгукі, ус-

паміны П.Н.Кавалсва лра Я.Маўра — маш., друк. выр. (1947—

1980).

Матэрыялы аб смерці Я.Маўра: нскралогі, тэлеграмы са

спачуваннямі родным і блізкім — маш., друк. выр. (1971).

Ценявы партрэт Я.Маўра — вык. М.М.Медзвядоўскім (1955),

фота скульптурнага партрэта Я.Маўра 2 (1955), фота Я.Маўра,

БДАМЛМ

***

Янка Маўр (Іван Міхайлавіч Фёдараў) – адзін з пачынальнікаў беларускай дзіцячай літаратуры, класік прыгодніцкага, фантастычнага і навукова-пазнавальнага жанраў. Яго творчасці ўласцівыя захапляльны сюжэт, непасрэднасць, даступнасць выкладання. Як зазначыла літаратуразнаўца Маргарыта Яфімава, Я. Маўр быў “вялікім аптымістам, фантазёрам, узяў з дзяцінства і захаваў на ўсё жыццё свежасць і яркасць успрымання, здольнасць здзіўляцца, захапляцца, знаходзіць незвычайнае ў штодзённым”.

Дакументы Янкі Маўра паступілі ў Цэнтральны дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва БССР 3 ліпеня 1984 г. ад сына пісьменніка – вядомага фізіка, акадэміка Фёдара Фёдарава. Сёння асабісты фонд Я. Маўра ў БДАМЛМ налічвае 165 адзінак захоўвання. Гэта – рукапіс неапублікаванага рамана “Дзяўчына-маці”, аповесцяў “Шлях з цемры”, “Аповесць будучых дзён”, “Тысяча дзён”, “Фантамабіль прафесара Цылякоўскага”, п’ес, апавяданняў, нарысаў, замалёвак, нататак, фельетонаў, а таксама перапіска, дакументы службовай і літаратурнай дзейнасці, фотаздымкі. Некаторыя з гэтых дакументаў знайшлі сваё месца на выставе, прадстаўленай стэндамі “Яго шлях”, “Свет прыгодаў і фантастыкі”, “Талент – дзецям”, “Ад удзячных чытачоў”, “З калегамі па пяры”, “У коле сям’і”, “Сваты: Янка Маўр і Якуб Колас”, “Янка Маўр – эсперантыст”, “Памяць”.

— Сапраўды, зараз актыўна гэтым займаюся. Хутка будзе 135 гадоў з дня яго нараджэння. Я была ўкладальнікам кнігі «Янка Маўр», якая выйшла ў 2016 годзе ў «Беларускім кнігазборы». А прадмову да яе напісала мая дачка Васіліна. Першую кнігу ўспамінаў пра Янку Маўра я аддала ў выдавецтва «Мастацкая літаратура», яна хутка ўбачыць свет. Працуючы ў архівах, знайшла шмат неапублікаваных матэрыялаў. Таму рыхтую другую кнігу, якая будзе называцца «Недзіцячы Маўр». Яго ўсе ведаюць як дзіцячага пісьменніка, але ж ён працаваў у «ЛіМе», яго публіцыстыка друкавалася ў «Вожыку». У архіве я знайшла неапублікаваны раман «Дзяўчына-маці» пра мінскае гета. Гісторыя пра дзяўчыну, якая выратавала дзіця з гета і расціла, як сваё. У часопісе «Полымя» да 135-годдзя Янкі Маўра выйдзе гэты раман.* Ёсць і яго байкі, артыкулы пра літаратуру, літаратурную крытыку, пра дзіцячую літаратуру, рукапісны твор "На краю света" — усё гэта ўвойдзе ў кнігу «Недзіцячы Маўр».

Произведения Янки Мавра печатались в журналах «Беларусь», «Маладосць», «Іскры Ільіча», «Полымя рэвалюцыі» и других. Очень тесно сотрудничал писатель с еженедельником «Літаратура і мастацтва». Его публицистические статьи «БССР і Уругвай», «Сальвадорцы», «У доларавай пятлі», «Абаронцы злачынцаў», «Шэфілд-Варшава», «Прасвятленне мазгоў», «Забавы амерыканскіх хлапцоў» и другие были резким откликом на различные международные события. В письме к Якубу Коласу от 1 июля 1950 года Янка Мавр писал: «ЦК пастанавіла рэарганізаваць “ЛіМ” – выдаваць два разы ў тыдзень, арганізаваць новыя аддзелы, у тым ліку міжнародны аддзел пад кіраўніцтвам Янкі Маўра, адным словам зрабіць газету падобнай да “Литературной газеты”. Сабралі нас, інструкціравалі, а потым... Масква адмовіла павялічыць асігнаванне. Нашы хлопцы кажуць, што Трумэн выратаваўся ад бяды, якую яму рыхтаваў Маўр...».

Марыя Міцкевич, ўнучка пісьменніка.

______

*Дзяўчына-маці: Раман (урывак) / Прадмова і падрыхтоўка тэксту Марыі Міцкевіч // Полымя, 2018, №5 – с.83-109

***

Янка Маўр актыўна супрацоўнічае з газетамі, часопісамі. Шмат яго нарысаў і фельетонаў можна знайсці на старонках “Вожыка”, публіцыстычных артыкулаў у газете ЛІМ на розныя тэмы: • “У доларавай пятлі”, “У гасцях у дзядулі Тома”, “Гадавальнік японскіх мікробаў”, “Шэфілд- Варшава”, “Пакт вайны, а не пакт міру” і інш.

З гэтай тэмай звязаны і незавершаныя, рукапісныя творы “На краю света”, “Дзяўчына-маці”, “Тысяча дзён”, “Эшалон нявольнікаў”, “Знаёмства з героям”, “Детоубийцы”.

Сборник "Недзіцячы Маўр" (готовится к печати).

Статья "Чему научила меня критика". 1950

"Недарэчныя казкі" (Беларускі піонэр)

З ліста Янкі Маўра да Якуба Коласа ад. 16.11.42: • “Лицо зверя. Пьеса в 3-х актах (5 картин). • Перевод с белорусского. Такой твор послан мною в Москву Горбунову. "

• Тэма Вялікай Айчынай вайны. З гэтай тэмай звязаны і незавершаныя, рукапісныя творы “На краю света”, “Дзяўчына-маці”, “Тысяча дзён”, “Эшалон нявольнікаў”, “Знаёмства з героям”, “Детоубийцы”.

апавяданне Дравляная лыжка, рукапіс пачатку апавядання "На краю свету" 1942

Рукапісы апавяданняў «Цётка Эмiлiя», “»Шчаслiўцы», “Віцяў экспанат”, “Дзве праўды”, “Драўляная лыжка”, казкі “Сярод дзікуноў”, аповесцей “Фантамабiль”, “Шлях з цемры” і інш.: http://bellitmuseum.by/virtualnaya-vyista...

Пачатак апавядання "Эшалон невольнікаў".

Машынапіс апавядання "На ўлонне прыроды", першы раздзел "Знаёмства з героем".

план нейкага твора:

1. Растерянность и непонимание. Отчаяние. 2. Чудо под Москвой. "Ура! Разбить немцев в 1942 г.!" 3. Лето 1942 г. Разочарование. Неуверенность. Страх (вторая эвакуация — смерть Бядули)...4. Зима 1943 — 3 года. Сталинград!Опять "Ура". Опять стон (Харьков).Опять у одних опустились руки, другие, "стиснув зубы", борются и работают. 5. Лето 1943 г. Чудесное превращение. "Что это? Откуда? Показать откуда.

Тема ВОВ: статья "Детоубийцы", очерки "Нашы дзеці", "Невядомы герой".

Э. С. Гурэвіч. Янка Маўр: нарыс жыцця і творчасці. Мн. Бел. навука. 2004

Старонкі гісторыі • 1945 годам датуюцца малавядомыя “Старонкі гісторыі”, якія складаюцца з наступных частак: • ВЯЛІКІ ПАВАРОТ (немцы і славяне); • ЛІВОНСКІ ОРДЭН, ПЕРШАЯ ПАРТЫЯ ПСОЎ; • ТЭЎТОНСКІ ОРДЭН І ПРУСЫ; • КРЫЖАЦКІЯ “РЭЙЗЫ” НА ЛІТВУ; • ГРУНВАЛЬДСКІ БОЙ.

Аб тым, што Я. Маўр быў перакананым прыхільнікам навукова-фантастычнага жанру (сам ён называў сябе "старым выпрабаваным прыгоднікам"), сведчыць і неажыццяўлёная задума рамана "Апошнія з Эрыды". Згодна з планам, які захоўваецца ў архіве пісьменніка, раман павінен быў складацца з дзвюх кніг"Дачка неба" і "Гібель планеты". Мяркуючы па асобных нататках, твор быў задуман, як палітычны раман-памфлет.

Э. С. Гурэвіч. Янка Маўр: нарыс жыцця і творчасці. Мн. Бел. навука. 2004, с. 132

***

Літаратурная дзейнасць

Пачаткам сваёй літаратурнай дзейнасці І.Федараў лічыў 1923 год, калі ўпершыню былі надрукаваны яго фельетоны ў газеце “Савецкая Беларусь” і ў ленінградскам часопісе сатыры і гумару “Бегемот”.

Першай значнай працай стала апавяданне “Чалавек ідзе”. Гэта былі нарысы з жыцця першабытных людзей, навеяныя вучэннем Чарльза Дарвіна, якім захапіўся І.Фёдараў яшчэ ў Ковенскай рамеснай вучэльні. Аповесць друкавалася ў некалькіх нумарах часопіса “Беларускі піянер” ў 1926-1927 гг., а таксама выйшла ў друку асобнай кніжкай ў 1927 і 1933 гадах.

3 гісторыі эсперанта-руху на Беларусі:

Янка Маўр пазнаёміўся з міжнароднай мовай эсперанта яшчэ ў 1904 годзе, калі працаваў памочнікам настаўніка пад Панявежай. У студзені 1924 года ў Мінску ствара«цца Цэнтральнае Бюро Беларускай арганізацыі Саюза эсперантыстаў Савецкіх Рэспублік (СЭСР). Пачынаецца актыўная работа па развіцці эсперанта-руху на Беларусі. Ужо на першай Усебеларуекай канферэнцыі СЭСР у маі 1926 года ў БОСР налічваецца 37 гурткоў эсперантыстаў у Мінску, Віцебску, Гомелі, Рэчыцы, Слуцку і ў іншых і' іесцах. Толькі ячэйка эсперантыстаў пры БДУ на пачатак 1925 года скпадалася з 80 чалавек.

Мовай эсперанта валодал Цішка Гартны 1 рэдактар газеты Беларуская вёска” Р.Шукевіч-Траццякоў. Газета нават мела спецыяльную рубрыку “Сярод эсперантыстаў”, дзе друкаваліся лісты і допісы замежных сяброў. У Віленскім студэнцкім гуртку эсперантыстаў займапіся Максім Танк I Сяргей Новік-Пяюн. Беларускія эсперантысты актыўна прапагандавалі беларускую літаратуру сярод сваіх аднадумцаў за мяжой. На мову эсперанта былі перакладзены асобныя творы Максіма Багдановіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Пятруся Броўкі і іншых.

У 1926 годзе пачаліся перадачы беларускага радыё на мове эсперанта. Курсы мовы эсперанта на радыё веў Янка Маур. Ен прымаў удзел ў працы беларускіх канферэнцын СЭС Р і Міжнароднага з’езда эсперантыстаў 1926 года ў Ленінградзе. Быў ганаровым старшыней (1957 — 1971 гг.) арганізацыі беларускіх эсперантыстаў.

Буду пісаць пра Спартака. Слова пісьменніка”(ЛІМ, 8 студзеня 1935 г.)

Новы раман, які задумаў Янка Маўр, быў прысвечаны паўстанню Спартака.

На працягу некалькіх гадоў Я.Маўр збіраў матэрыялы праз сяороў-эсперантыстаў, рысаваў схемы маршпутаў паўстанцаў, збіраў карты і планы бітвау’ вывучау гістарычную літаратуру. Сюжэтная канва задуманага твора была апублікавана у часопісе “Іскры Ільіча”, № 1 за 1936 год, але сам твор так і не з’явіўся ў друку. Усе дакументы і запісы былі страчаны ў час ванны, і пісьменнік вельмі шкадаваў аб гэтым.

Новыя формы работы з дзецьмі

Янка Маўр трымаў сувязь з чытачамі, прапанаваў апавяданні, дзе наўмысна был' дапушчаны некаторыя памылкі і недарэ^касці (“Сымонка-рызыкант”, “Недарэчныя алавяданні”, “Каршун”)

Лепшыя адказы прэміравапісь рэдакцыяй.

У часопісе “Іскры Ільіча” друкавалася шмат навукова папулярных артыкулаў Янкі Маўра для развіцця дзяцей: “Апавяданне пра торф”, “Чорная кроў”, “Станцыя “Паўначны полюс”, “Расліны-драпежнікі”, “Экскурсія ў Кітай”, “Самаеды”, “Гаворачыя апараты”, “Джордано Бруно” і інш.

Янка Маўр: у дынаміцы і напружаных сітуацыях

У маі споўнілася 135 гадоў з дня нараджэння па-трыярха беларускай дзіцячай літаратуры Янкі Маўра. Адразу згадваюцца аповесці «Палескія рабінзоны», «У краіне райскай птушкі», першы прыгод-ніцкі ра.ман «Амок». Але спадчына пісьменніка — гэта не толькі захапляльная дзіцячая літаратура, яна ўклю чае і п*есы, і байкі, і публіцыстыку, і вострыя фельетоны. Творы Янкі Маўра друкаваліся ў часопісах «Беларусь», «Маладосць», «Іскры Ільіча», «Полымя рэвалюцыі» і іншых. Вельмі цесна супрацоўнічаў пісьменнік з тыд-нёвікам «Літаратура і мастацтва». Яго публіцыстычныя артыкулы «БССР і Уругвай», «Сальвадорцы», «У дола-равай пятлі», «Абаронцы злачынцаў», «Шэфілд-Вар-шава», «Прасвятленне мазгоў», «Забавы амерыканскіх хлапцоў» і іншыя рэзка адгукаліся на розныя між-народныя падзеі. У лісце да Якуба Коласа ад 1 ліпеня 1950 года Янка Маўр пісаў: «ЦК пастанавіла рэаргані-заваць “ЛіМ” — выдаваць два разы ў тыдзень, аргані-заваць новыя аддзелы, у тым ліку міжнародны аддзел пад кіраўніцтвам Янкі Маўра, адным словам зрабіць газету падобнай да “Лнтературной газеты” Сабралі нас, інструкціравалі, а потым... Масква адмовіла павялічыць асігнаванне. Нашы хлопцы кажуць, што Трумэн выра-таваўся ад бяды, якую яму рыхтаваў Маўр...»

Шмат увагі аддаваў пісьменнік пытанням дзіцячай літаратуры. Ён лічыў, што найважнейшае патрабаванне да дзіцячай кнігі — сюжэтная цікавасць, займальнасць. «Калі кніга для дарослага чытача, — пісаў Я. Маўр, — можа захапіць сваёй глыбінёй і мастацкасцю больш, чым кампазіцыяй і сюжэтнымі ходамі, то для дзіцячага чытача гэтага мала. Яго актыўная натура патрабуе ды-намікі, напружанай сітуацыі, эфектыўнай героікі». На старонках «ЛіМа» Янка Маўр рэзка выступіў супраць аднабаковай крытыкі ра.мана Івана Мележа «Мінскі на-прамак».

«Усё зрабіў тав. Кудраўцаў, — адзначаў Я. Маўр у ар-тыкуле “Ці так трэба падтрымліваць’’, — каб “дапамаг-чы” маладому пісьменніку, які выпусціў першы значны твор. Разабраў «па костачках”, усё заўважыў, усё ўскрыў. Не захацеў ён толькі аднаго: падтрымаць (без двукос-сяў) аўтара ацэнкай таго дадатнага, што ёсць у творы. Не захацеў сказаць, што ўся вялікая калекцыя недахо-паў — толькі недаробкі, якія зусім лёгка выправіць, не закранаючы ні сутнасці, ні структуры твора, не захацеў паказаць, у чым не толькі слабасць, але і сіла пісьмен-ніка, не захацеў падтры.маць у ім веру ў сябе...».

Застаўся неапублікаваным вельмі цікавы артыкул Янкі Маўра «Чаму навучыла мяне крытыка», які за-хоўваецца ў Беларускім дзяржаўным музеі беларускай літаратуры.

Мяне заўсёды турбавала пытанне: чаму Маўр піша пра розныя далёкія краіны і вельмі мала пра гісторыю Беларусі і суседніх краін? Аказваецца — пісаў. Ёсць малавядомы твор “Першая партыя псоў”, прысвечаны гісторыі Тэўтонскага і Лівонскага рыцарскіх ордэнаў. Ён быў знойдзены ў архіве пісьменніка і надрукаваны ў часопісе “Маладосць”. Мне здаецца, што гэта пачатак гісторыка-прыгодніцкай аповесці, якую ён не скончыў: можа, разумеў, што ў тыя гады пра беларускую гісторыю было цяжка пісаць. Але там ёсць і пра Конрада Мазавецкага, і пра Давіда Гарадзенскага — то бок, усе тыя звесткі, якія, як мне здаецца, у той час былі не надта даступныя, яны толькі цяпер прыйшлі да нас. Дзе ён браў гэта, якімі крыніцамі карыстаўся?.. Але ўсё ж такі ён гэта ведаў, і нават у адной нататцы ў яго згадваецца Грунвальдская бітва — да нас яна прыйшла намнога пазней, бо калі мы вучыліся, мы гэтага нічога не ведалі. А Янка Маўр ведаў. У яго паперах захаваўся план апавядання, дзе былі тэмы беларусаў і немцаў, беларусаў і рускіх, Грунвальдскай бітвы, крыжацкіх паходаў… Вельмі цікава, што ён ведаў гэта.

Марыя Міцкевич

Некоторые проізведенія былі опублікованы в кніге https://fantlab.ru/edition178213

***

В разделе «Янка Мавр. Романтик. Путешественник. Педагог» представлены материалы из фондов Государственного музея истории белорусской литературы: рукописи «У майстэрні», «Чаму навучыла мяне крытыка» (1950), машинописные тексты «Как создавалась книга», «Ніколі не забудзем» (1948), заметки, фотографии разных лет, книги с дарственными надписями Янке Мавру. Привлекают внимание личные вещи писателя, его письменные приборы, ящик с инструментами, а также портфель с дарственной надписью самому себе «Паважанаму Янку Маўру на памяць пра яго 20-гадовую бескарыслівую літаратурную дзейнасць ад І.М. Фёдарава. 1946».

***

“...МЫ БУДЗЕМ ШЧАСЛІВЫ ЎБАЧЫЦЬ АДНОЎЛЕНАЙ НАШУ КРАІНУ” (З перапіскі Якуба Коласа і Янкі Маўра ў 1941 — 1943 гг.) Мы будем счастливы увидеть восстановленной нашу страну.

Переписка была опубликована лишь в 2002-2003 гг. и только в журнале "БЕЛАРУСКІ АРХЕАГРАФІЧНЫ ШТОГОДНІК" №3 і №4.

***

Осталась неопубликованной очень интересная статья Янки Мавра «Чаму навучыла мяне крытыка», хранящаяся в Белорусском государственном музее белорусской литературы. Предлагаем ее сегодня читателям.

Мария МИЦКЕВИЧ

Янка Маўр. Чаму навучыла мяне крытыка

Члены рэдакцыйнага савета пры Выдавецтве збіраліся на паседжанне. Тав. Матузаў хадзіў, трымаючы ў руках кнігу «Вакол свету», зажаўшы палец між нейкімі старонкамі яе. Мы з ім па-сяброўску размаўляем, жартуем. Пад пальцам у яго знаходзіцца крытыка на маю кнігу (крытыка засакрэчана, бо калі-б сакрэт адкрыўся, то прышлося б адмовіцца ад эфектнага выступлення).

Паседжанне адкрылася. Тав. Матузаў устаў, разгарнуў кнігу, памаўчаў, уздыхнуў і прачытаў: «...з поўдня набліжалася вызваленчае войска гаміндана пад камандай генерала Чан-Кай-шы.»

– Вось, таварышы, што мы друкуем у 1948 годзе. Ды за гэта нас усіх разагнаць трэба... і г.д.

Уражанне было вялікае, у тым ліку і ў мяне. На 32 старонцы сапраўды так было напісана, але пачыналася фраза са слова «Казалі», па сэнсу – «хадзілі ў народзе чуткі». Гэтага слова крытык не чытаў. А далей, на 36 стр. ішоў раздел «Зноў спачатку», дзе пачынаўся паварот апавядання: гамінданаўцы аказаліся такімі самымі, як мукдэнцы, нішто не змянілася, прышлося пачынаць барацьбу «Зноў спачатку», пачалі арганізоўвываць партызанскія атрады «Чырвоных пік» для барацьбы з «вызваліцелямі» (у кнізе гэтае слова пайшло ўжо ў двухкоссях) і г.д.

Але крытык не ведаў гэтага, бо не чытаў апавядання. Рэдакцыйны савет рэабілітыраваў апавяданне, бо я сам мог абараніцца. Але «крытыка» пайшла далей і праз некалькі тыдняў з’явілася ўжо ў перадавой «Літаратурнай газеты». Там пісалася, што Маўр паказвае Чан-Кайшы, як барацьбіта за рэвалюцыю і г.д.

З гэтай крытыкі я мог зрабіць толькі адзін вывад: добра было-б, каб крытыкі чыталі тое, што яны крытыкуюць.

Трывожныя сігналы выклікалі артыкул Войніча ў «ЛіМ»е пад назвай «Чаму могуць навучыць дзяцей такія кнігі». З гэтага артыкулу я даведаўся, што кнігі «Шлях з цемры» і «У краіне райскай птушкі» – напісаны толькі для таго каб прынесці дзецям шкоду. І ніводнага слова пра сутнасць кніг і іх ідэйную накіраванасць. Ніводнай дадатнай рысы не знайшлося ў гэтых кнігах. Нават традыцыйнага заключнага абзаца «Не гледзячы на ўсё гэта»... у артыкуле не было. Замест гэтага была катэгарычная канцоўка – «Яўны брак». З гэтай крытыкі я мог зрабіць толькі адзін вывад: няма чаго тут выпраўляць, а трэба забыцца на гэтыя кнігі і больш такіх рэчаў не пісаць.

Крытык Зомерфельд напісаў для «Полымя» артыкул з усебаковым разглядам кнігі «Шлях з цемры», артыкул гэты рэдакцыя хацела была надрукаваць, але не адважылася – лепш не ўмешвацца ў гэтую справу.

Я з усёй гэтай крытыкі зрабіў такі вывад: бываюць выпадкі, калі трэба змяшчаць аднабаковую крытыку і не трэба змяшчаць усебаковую.

Мінула каля двух гадоў. Ідзе пленум праўлення ССП. Я сядзеў з сваім прыяцелем Лужаніным. Па-сяброўску гутарым. А ў кішэні ў яго крытыка. Засакрэчаная. Бо калі-б ён сказаў, то прыйшлося-б адразу адкінуць больш за палову яе, і тады не будзе ніякага эфекту ад выступлення. У яго, напрыклад, сказана, што класава – свядомая жывёліна – яшчарка, а ў кнізе гаворыцца пра быка, які заўсёды нападае на галандцаў. У яго (Лужаніна, а не быка) сказана, што галандскі рабочы, былы камуніст, – кіраўнік паўстання, а ў кнізе нават падкрэсліваецца яго другародная роля. У яго, Лужаніна, сказана, што факір у кнізе паказаны як сур’ёзная фігура, а ў кнізе і дзіця бачыць, як высмейваецца гэты факір і г.д. Каб яшчэ больш развянчаць «цуды» факіраў, у кнізе зроблена зноска, з якой відаць, што і мы можам рабіць такія цуды. А Лужанін сцвярджае, што гэтая зноска падымае факіраў на высату, падае ім больш таемнасці. Каб так казаць, трэба ўжо мець пэўнае жаданне бачыць тое, што хочацца. Перш чым адважыцца напісаць, што багатай буржуазіі на Яве амаль няма, мне прышлося пакапацца ў аўтарытэтных матэрыялах. Я і цяпер магу паўтарыць, што на Яве гадаваліся толькі феадалы, а гандлёвай, фінансавай, прамысловай буржуазіі няма, нават дробны гандаль знаходзіцца ў руках кітайцаў і арабаў (прынамсі так было ў тыя часы, аб якіх гаворыцца ў кнізе). А крытык катэгарычна і галаслоўна сцвяржджае, што гэта не так. Ці значыць гэта, што ў кнізе хібаў няма? Вядома, не. Я нават не хацеў бы быць такім дасканалым, як машына. І апрача... слоў і сказаў, якія заўважыў Лужанін, знойдзецца, што паправіць.

Хай аўтар потым і абвяргае сабе гэтыя недакладнасці як хоча, а пакуль што пазіцыя крытыка выгаднейшая і ад яго як кажуць «што-небудзь ды застанецца». І ў тых, хто добра не ведае гэтай кнігі, сёетое засталося.

А якую карысць атрымаў аўтар ад гэтай крытыкі? Пакуль што я згодзен, што можна было-б лепш сказаць пра майстра на караблі, чым тоё, што ён «ходзіць, пастуквае ды папраўляе». Знойдзецца і яшчэ што-небудзь падобнае. А па іншых заўвагах я магу ўступіць у публічную дыскусію і даказаць, што яны неправільныя, але трыбуны такой ужо няма.

І зноў я ўбачыў тую самую спецыфічную крытыку. Бярэцца кніга, аловак, папера: а ну паглядзім, колькі тут знойдзецца агрэхаў! І пачынаюцца пошукі, у словах, сказах, незалежна ад зместу, сутнасці, нават тэксту твора. Ага! У загалоўку слова «класава-свядомая» жывёліна, а далей гаворыцца пра яшчарку, – значыць, яна. А ўсё чытаць няма патрэбы. Паміж іншым, незалежна ад гэтага, я лічу што лепш сказаць проста «свядомая» жывёліна.

Такім чынам уся глыбокая, прынцыповая крытыка зводзіцца да ўдасканалення некалькіх сказаў. А між тым у кнізе, якой карыстаўся Лужанін, ёсць такія мясціны, якія патрабуюць паправак па сутнасці. Крытык іх не заўважыў. Я іх выправіў для новага выдання.

Мне, як і кожнаму пісьменніку, у гутарцы з рэдактарамі і таварышамі прыходзіцца чуць шмат каштоўных, дзелавых заўваг, і такія заўвагі сапраўды карысныя, на іх, здаецца, ніхто не крыўдзіцца.

А эстрадная крытыка мае на ўвазе зусім другое. Ці нельга было-б зрабіць так, каб крытыка на трыбуне была-б такая самая, як рэдактарская крытыка? Я ўпэўнены, што сам Лужанін, як рэдактар, згадзіўся-б адкінуць няслушныя заўвагі, не абыгрываў-бы дробязі і даў-бы каштоўныя заўвагі. І ніякага непаразумення не было-б, і ніхто не сказаў-бы, што аўтар балюча рэагуе на крытыку.

А на трыбуне большай часткай адбору не робіцца, каштоўныя заўвагі абрастаюць і дробязямі, і перагібамі, і зусім няправільнымі, калі не сказаць болей, сцвярджэннямі.

11 красавіка, 1950.

Источник: «Звязда»

Перапіска ахоплівае вельмі драматычны для беларускага народа перыяд Вялікай Айчыннай вайны — 1941 — 1943 гг., знаходжанне ў эвакуацыі Я. Коласа — у Ташкенце, Я. Маўра — у Алма-Аце. У тыя ваенныя гады Якуб Колас быў цэнтрам духоўнага прыцягнення беларускай творчай інтэлігенцыі. Да яго звярталіся як да пісьменніка і народнага выбранніка, так і да чалавека, які меў добрае, чулае, спагадлівае сэрца. З Янкай Маўрам Коласа звязвалі даўнія і шчырыя сяброўскія адносіны. Яны былі людзьмі аднаго пакалення, абодва пачыналі свой жыццёвы шлях народнымі настаўнікамі ў вясковых школах. Іх першая сустрэча адбылася 9 ліпеня 1906 г. у вёсцы Мікалаеўшчына (Стаўбцоўскі раён) на нелегальным настаўніцкім з’ездзе. За ўдзел у рабоце з’езда абодва будучыя пісьменнікі былі ўзяты пад нагляд паліцыі, звольнены з працы і пазбаўлены права выкладання мовы ў школах. Падзеі настаўніцкага з’езда Якуб Колас уваскрасіў у трылогіі “На ростанях”, у якой прататыпам вобраза Івана Тадорыка стаў Янка Маўр. Беларускі археаграфічны штогоднік. Выпуск 3 197 Пастаянныя сяброўскія сувязі паміж Я. Коласам і Я. Маўрам асабліва ўзмацніліся ў гады Вялікай Айчыннай вайны. З 14 жніўня 1941 г. па 1 лістапада 1943 г. Якуб Колас з сям’ёй знаходзіўся ў Ташкенце, куды ён эвакуіраваўся разам з Акадэміяй навук БССР. Янка Маўр з жонкай і дачкой з верасня 1941 г. па 20 кастрычніка 1943 г. жыў у АлмаАце. № 1 Я. Маўр — Я. Коласу 27 верасня 1941 г. Прежде всего беру назад клевету, которую я взвел на Александровскую1 . После того, как я потерял надежду и махнул рукой, она все-таки выступила по телефону за меня и принесла мне пользу. Вчера я присоединился к трем еврейским писателям из Литвы и проник к председателю горсовета Баюзакову. Этот сверхъевропейского вида казах заявил, что трех моих товарищей прописать может, а меня — ни в коем случае. И никаких дальнейших разговоров. Казахский союз советских писателей в данное время оккупирован армией еврейских писателей — их 16 или 19 человек, они все вместе проводят целые дни в союзе. Все они приписаны. Я — один белорусский писатель, один неприписанный и один, имеющий полноценный членский билет с подписью Горького. Остальные имеют какие-то бумажки, билеты литфонда и тому подобное. Тажибаев2 выступил с решительным ходатайством за меня перед Совнаркомом. Надеюсь на успех и поэтому не настаиваю, чтобы ты писал ему. Обойдется. Взамен этого выдвигаю другую просьбу: когда будешь писать в Москву, в союз или кому-нибудь из писательских тузов или вообще комунибудь повыше, упомяни ты о низком поведении литфонда по отношению к некоторым лицам, например, ко мне, Шинклеру3 . “По норме” я теперь могу проживать только 1 рубль в сутки. Голод настоящий — головокружение, ноги подкашиваются. Тут я узнал, что не только остальные наши товарищи (Вольский4 , Крапива, Кучер5 и прочие), но и белостокские еврейские писатели (многие из них молодые, одинокие, хоть в армию иди) тоже получили из литфонда по 500 руб. Мне же отказано, Шинклеру — тоже (он в Свердловске работает телеграфистом за 270 руб. в месяц). Так вот будь свидетелем: когда услышишь, что в Алма-Ате умер на улице от голода старый белорусский дзіцячы пісьменнік Янка Маўр, то скажи этим сволочам, что и их доля в этом есть. Особенно возмутительно требование платы за учение дочери6 . Значит, если не внесу, то дочь будет выгнана из школы. Это после того, как я уже “внес” в казну тысяч 7 — 8 руб. неполученного гонорара и все до нитки потерял. Это уж слишком... 198 Дакументальныя публікацыі Братка, напиши ты им: твой голос, как голос третьего лица да еще столь авторитетного, должен пронять их. Признаюсь по секрету, что вся та низость, которую я увидел вокруг себя, так подействовала на меня, что у меня отпала всякая охота бороться за существование. Если бы не беспомощные дочь7 и жена8 на руках, я бы кончил эту комедию... “Перед лицом войны все личные дела — мелочь”. Это, конечно, правда. Особенно с точки зрения тех, личные дела которых не пострадали. А какое резкое деление на черную и белую кость! Самый ничтожный житель Москвы перед тобой аристократ. Между прочим, неужели на самом деле и ты не получил никакой поддержки? Не может быть! Будь здоров и сыт! Я. Маўр P.S. Какое мелкое, шкурное, недостойное советского писателя получилось письмо! Интересно, удержались ли бы на высоте другие, например Лахути9 , если бы очутились голодные на улице? 1 Александроўская Ларыса Пампееўна (1904 — 1980), беларуская спявачка, народная артыстка СССР і БССР. 2 Тажыбаеў Абдзільда (1909 — ?), казахскі паэт. 3 Шынклер Хвядос Сяргеевіч (1903 — 1942), беларускі пісьменнік. 4 Вольскі (Зэйдэль-Вольскі Віталій Фрыдрыхавіч) (1901 — 1988), беларускі пісьменнік. 5 Кучар Алесь (Айзік Евелевіч) (1910 — 1996), беларускі крытык, драматург. 6 У 1940 г. у СССР была ўведзена плата за навучанне ў сярэдніх школах і ВНУ. Адменена ў 50-х гадах мінулага стагоддзя. 7 Міцкевіч Наталля, малодшая дачка Я. Маўра. 8 Фёдарава Стэфаніда Аляксандраўна (1894 — 1963), жонка Я. Маўра. 9 Лахуці Абулькасім (1887 — 1957), таджыкскі паэт. № 2 Я. Маўр — Я. Коласу 11 кастрычніка 1941 г. Спасибо, дружа, што хутка і так шчыра адгукнуўся. Обращение твое к местному союзу не буду пускать в ход. В отношении приписки — дело уладилось уже, а в отношении поддержки вообще — бесполезно. Я получил открытку от Кучера, помеченную 1 сентября. В ней он от имени группы воинов (Вольский, Танк, Бровка) сообщает, что они коллективно выступили перед литфондом за меня. Но… прошло полтора месяца — и результатов никаких. А теперь, в эти критические дни, говорить о таких делах не приходится. К нам приехала группа украинских писателей с семьями (Смолич1 , Сенченко2 , Кузьмич3 , Донченко4 , Забилло5 и др.). Эшелон официально Беларускі археаграфічны штогоднік. Выпуск 3 199 направлен из Харькова прямо в Алма-Ату, но сюда его не пустили и накировали дальше. Писатели “прорвались”, высадились и поместились в гараже и сарае союза писателей. Но никакие хлопоты ни к чему не приводят: им предлагают ехать в Риддер. Они же хлопочут о том, чтобы остаться хоть в районе Алма-Аты. Где же теперь твои ребята6 ? Наши сыновья почти вместе были на границе, под Белостоком. И, кажется, оба по удивительной случайности 22 июня были не там. Мой Арсений7 20 июня был послан в Киевское танковое училище и теперь доучивается под Уралом. А твой? Другой мой сын8 , доцент, остался в Минске призываться и вышел всего только на один день после нас, в результате — 35-дневное блуждание, 1200 км пешком и прочие приключения, о которых я еще не знаю. Теперь он в Кузбассе учителем. Старшая дочь9 связала свою судьбу с Ленинградом. Как студенткакомсомолка, она там мобилизована, копает окопы и так далее. Из слов украинцев видно, что теперь уже эвакуация имеет совсем другой выгляд, чем раньше. Эвакуируется несколько эшелонов ценнейших кадров (ученые, писатели) — и больше ничего. Но очень странно, что эвакуированные таким образом “ценнейшие кадры” не находят никакого применения. Попросту никому не нужны. Сподобился познакомиться с Джамбулом10. “Знакомство” произошло таким образом: Джамбул подъехал на машине к самому крыльцу союза писателей. Вышел навстречу председатель союза, стал разговаривать. Группа нашей братии обступила машину. Затем председатель ушел, и мы остались с Джамбулом с глазу на глаз. Мы смотрим на него, он, ничего не видящими глазами, пазірае на нас. Так простояли минут 10 — 15. Потом снова вышел Тажибаев и заговорил с ним. А мы пришли к заключению, что это уже — живой труп. Твой Янка Маўр. 1-я Кровельная, 24 Молодец Рузвельт! 1 Смоліч Юрый Карнеевіч (1900 — 1976), украінскі пісьменнік. 2 Сенчанка Іван Яфрэмавіч (1901 — 1975), украінскі пісьменнік. 3 Кузьміч Уладзімір Савіч (1904 — 1943), украінскі пісьменнік. 4 Дончанка Аляксандр Васільевіч (1902 — 1954), украінскі паэт. 5 Забіла Наталля Львоўна (1903 — 1985), украінская паэтэса, празаік, драматург. 6 Сыны Я. Коласа — Даніла, Юрый, Міхась. 7 Фёдараў Арсеній Іванавіч (1917 — ?), кандыдат тэхнічных навук. Жыў у Маскве. Малодшы сын Я. Маўра. 8 Фёдараў Фёдар Іванавіч (1911 — 1995), беларускі фізік-тэарэтык, акадэмік АН Беларусі. Старэйшы сын Я. Маўра. 9 Капылова Аляксандра Іванаўна, старэйшая дачка Я. Маўра. Жыла ў Маскве. 200 Дакументальныя публікацыі 10 Джамбул Джабаеў (1846 — 1945), казахскі паэт-акын. № 3 Я. Колас — Я. Маўру 13 кастрычніка 1941 г. Дорогой Мавр! Я получил твое письмо и ответил на него1 . Правда, писал второпях — спешил по какому-то делу. Переехал на новую квартиру2 . Но не место красит человека, а человек место. К сожалению, мой человек пока что сделать этого не может. Я получил письмо от Лынькова3 . Он не знает, где его семья4 . Спрашивает меня. Я тоже ничего о ней не знаю. Обещал справиться у тебя. Быть может, ты, Янка, знаешь что-либо о ней? Тогда сообщи мне или же сам напиши Лынькову. Но лучше, если ты и мне напишешь и Лынькову. Его адрес: Действующая Армия, Полевая почта, станция 127, Редакция газеты “За Советскую Беларусь” М.Т.Лынькову. Напиши мне, дорогой. Помогло ли мое письмо. Все сообщи. А пока что целую, жму руку. Не падай духом. Привет всем землякам, каких только увидишь, а я сейчас приступаю писать продолжение рассказа5 . Твой Я. Колас 1 Ліст не захаваўся. 2 Вуліца Пушкінская, д. 84, кв. 39 на ўскраіне Ташкента. 3 Ліст М. Лынькова да Я. Коласа ад 8 кастрычніка 1941 г. (М. Лынькоў. Збор твораў у 8 тамах. Мн., 1981 — 1985. Т. 8. С. 243)∗ . 4 Сям’я М. Лынькова (жонка і сын) была расстраляна немцамі ў верасні 1941 г. у Старадарожскім раёне. 5 Відаць, апавяданне “Партызан Купрэй”. № 4 Я. Маўр — Я. Коласу 2, 4 — 5 снежня 1941 г. Я тебе тогда написал второе обстоятельное письмо1 с конкретными вопросами (о твоих сыновьях), но ты так и не удосужился ответить. Великодушно тебя прощаю и пишу еще. Прежде всего почтим память Змітрака Бядулі… Первая жертва войны. У меня сердце не лучше его, а нервы в тысячу раз хуже (я ведь психически болен). И я был неоднократно близок к подобному концу, но почемуто не вышло. Может быть попозже выйдет. Впрочем, если начнут повторяться такие вещи, как теперь под Ростовом, то, пожалуй, совсем ничего не выйдет. ∗ Далей спасылкі на гэтае выданне Беларускі археаграфічны штогоднік. Выпуск 3 201 Во-вторых, почтим память нашего великолепного циника и философа Ильинского2 . Он умер, как древний мудрец. Впрочем, может быть, он и не умер. Я это заключаю из слов своего старшего сына, который, проводив нас 25 июня из города, вернулся назад (призываться!). В нашем доме не было ни живой души. А потом пришел Ильинский. (Он еще при нас с маленьким рюкзаком на спине ушел из дому.) На выказанное удивление сына он сказал: “Лучше умереть у себя на кровати, чем в придорожной канаве”. Дело в том, что он вообще эти дни страдал своей люмбагой (а всего, по его подсчетам, у него было 11 болезней). И я представляю, как он вошел в свою комнату, с наслаждением растянулся на своей кровати и стал ждать смерти — или от голода, или от бомбы, или от руки немца. А вернее всего от “порошка”, который, как мне известно, был заготовлен им на подобный случай. О Климковиче3 , кажется, я тебе писал, что его последний раз видели под Вильно садящимся (вместе с Мицмахером4 ) в военный грузовик. О семьях Лынькова, Гурского5 и других. Скольких не досчитаемся, когда соберемся вместе! Впрочем, я далеко не уверен, что я “соберусь”. Наша богоспасаемая Алма-Ата сделалась важнейшим центром культурной жизни Союза. Сколько здесь ученых, артистов, писателей, художников и так далее! Все ли они так живут, как наши братья-писатели? То есть разобщенно, отчужденно друг от друга. Люди живут здесь месяцами и ни разу не видели друг друга (конечно, кроме ближайших приятелей). В союзе, кроме несчастных беженцев, вроде меня, никто не показывается. Если любой из нас будет умирать на пороге собрата, тот постарается не заметить. На общее собрание перед 7 ноября пришло 3 — 4 писателя, включая и местных. Ни в союзе, ни в литфонде писатели не нашли никаких объединяющих элементов. И вообще “инженеры душ” оказались выброшенными за борт. Группа харьковских писателей сидит где-то в районе и марнее. Говорят, донесся оттуда голос: сидим без денег, без работы, без дров, без хлеба... Я лично чуть-чуть не зрабіўся чалавекам. Старший сын мой устроился в Кузбассе учителем средней школы с нагрузкой на 800 руб. Нам было обеспечено подспорье прынамсі 300 руб. в месяц. А через месяц — полтора его разгрузили до 300 руб. И мы снова на бобах. Вспомнил я старую свою слесарскую квалификацию и пошел по объявлению наниматься. Не приняли, даже пробовать не захотели. “Ничего у вас не выйдет”, говорят. Жена нашла поденную работу — перебирать бульбу на базаре: 7 руб 50 коп. в день. Но теплой одежды нет; старая ее болезнь — плеврит — начинает шевелиться. Одно утешение: я — единственный потерпевший белорусский писатель, не получивший от литфонда ни копейки. Живем от сводки до сводки и удивляемся, как “мирное население” в своей массе даже не подходит к громкоговорителю, а продолжает разговоры о своих насущных делах. 202 Дакументальныя публікацыі Вникнув в некоторые места речей Черчиля, Идена и Галифакса я с удивлением обнаружил, что англичане совсем не собираются создавать во Франции второй фронт. Они собираются выступать против немцев только авиацией. “Немцы спешат покончить с Россией, зная что у них в тылу с каждым днем усиливается наша авиация” (Черчиль или Иден, не помню). “Время работает на нас; скоро придет такой час, когда наша авиация превысит немецкую” (Галифакс). И нигде ни одного слова о возможности сражения на фронте, о том, что “придет час, когда наша армия вступит в бой”. Ну, что ж, нічога не зробіш, абы толькі зброі давалі досыць. А это они, по всем признакам, делают в широком масштабе. И тут Англия будет воевать чужими руками! Получены сведения из авторитетных источников, что в том погребе, где работает моя жонка, тоже на днях предстоит сокращение. Не знаем только, радоваться ли этому или печалиться. Грозила опасность, что жонка сляжет от своей старой хваробы (плеврита), и тогда даже ее заработок 180 руб. в месяц ничему не помог бы. А пока приходится переходить на “молодецкую еду”. Если бы вообще население здесь немножко голодало, тогда не обидно было бы сидеть и на молодецкой еде. На самом же деле, наоборот, честные советские граждане живут здесь совсем хорошо, тем более обидно чувствовать себя отверженным. Климат здесь оказался типичным ленинградским: сырость, грязь, туман. А я столько лет вдалбливал своим ученикам, что “климат в Средней Азии континентальный, сухой, зимой холодный” и так далее. Когда выхожу из дому, калоши подвязываю веревками, но тогда грозит опасность, что згублю и калоши, и ботинки, а то и ноги. Один раз веревка не выдержала и порвалась. Женщины падают в грязь в среднем два раза за один конец. А я только многократно “припадал”. Служащие моего (и других подобных) района в таких случаях вовсе не идут домой, а остаются в учреждении. А если бы взять рядом из горной речки несколько десятков камней да положить их сбоку, то можно было бы совсем недурно пройти. Не всякому дано прийти к такому гениальному заключению. Кроме того, совсем близко от нашего района лежит парк культуры, и еженощно там без нужды горят тысячи электрических фонарей, а в наших краях — ни одного. По этому поводу у меня тоже явилась гениальная мысль, але даўно ужо сказана: “Несть пророка в своем отечестве”. Если бы я получил гонорар, который мне причитался, я бы сразу купил бы по коммерческой цене 2 кило белого хлеба (по 5 руб. 60 коп. — кило), 1 кило ливерной колбасы (5 руб. 20 коп.), 3 кило яблок (по 6 руб.), 1 кило брынзы (9 руб.) и 10 кило сахару на базаре (по 15 руб.). Я бачыў, як людзі ўсё гэта купляюць... А як німа стількі грошаў, Дурню, що гадати! Усяго найлепшага. Беларускі археаграфічны штогоднік. Выпуск 3 203 Я. Маўр 1 Ліст Я.Маўра ад 11 кастрычніка 1941 г. 2 Ільінскі Мікалай Канстанцінавіч (1899 — 1943), беларускі драматург, празаік, акцёр. 3 Клімковіч Міхась (Міхаіл Мікалаевіч) (1899 — 1954), беларускі празаік, драматург, крытык. 4 Міцмахер — журналіст. Іншых звестак не выяўлена. 5 Гурскі Ілья Данілавіч (1899 — 1972), беларускі празаік, драматург. Сям’я пісьменніка (жонка і сын) знаходзіліся ў канцлагеры. № 5 Я. Маўр — Я. Коласу 1 студзеня 1942 г. Итак, с Новым годом! А еще лучше: с Крымом и Калугой! Ибо этим только и красен Новый год. Да еще светлыми надеждами и перспективами. А для меня лично он ознаменовался увольнением дочери из школы за невзнос платы. Тех 10 — 12 тысяч гонорару, которые остались в казне, оказалось недостаточным. “Казна” хочет содрать с меня еще 200 рублей. Вместо традиционного новогоднего замерзшего мальчика получается более свежая картинка: ученица 10 класса, отличница, с единственной сменой белья на плечах, голодная (утром хлеб с водой, вечером — постная бульба), изгоняется под Новый год... Отчаяние, слезы... я не очень смущен: так или иначе — это дело улажу. Но факт сам по себе замечательный. Во избежание тифа по радио советуют чаще менять постельное белье. А у нас никакого белья нету. Ты пишешь: “напиши мне ясно и просто, как живешь”. Разве можно писать ясно и просто, когда в душе клокочет бессильная злоба? Штрих: в сентябре в школу здесь поступила девочка, вырвавшаяся пешком из-под бомб, из-под немца. Казалось бы, товарищи по классу с жадностью должны бы ее обступить и расспрашивать — как, что? Но ни одного настолько любопытствующего ученика (и учителя) не нашлось. “Их” это совершенно не интересует. А ученица эта была первой из беженцев в школе. Наше воображение не в состоянии даже представить себе внутренний мир “общества”, лишенного элементарного любопытства. Значит, одно мое обстоятельное письмо к тебе не дошло. А из Ленинграда, от дочери письма ко мне доходят. В пропавшей грамоте было одно обстоятельное описание “последних минут” жильцов пісьменніцкага дома. В частности, семьи Лынькова. Повторю: 24 июня вечером моя квартира (и Гурского) превратилась в лагерь. Сюда собрались люди с верхнего этажа и гости: Бровко, Вольский, Ку- 204 Дакументальныя публікацыі чер, Якимович1 , Хайновская2 с матерью и много незнакомых людей. Лынькова3 сидела в уголке не шевелясь, ни на что не реагируя. На заре 25-го июня мы все (Бровко, Кучер и Вольский ушли) вышли за город, чтобы переждать предстоящую бомбардировку. Была с нами и Лынькова с сыном в том же апатичном состоянии. Часам к десяти наша “разведка” выяснила, что город покинут властями и нам нечего здесь ждать. Вернулись домой, чтобы собраться и куданибудь уйти. А куда — каждый решал сам. Наша семья задержалась (мы нашли жильца для своей квартиры), и мы вернулись в дом через полчаса. Все жители дома стояли на дворе и горячо обсуждали, что делать, куда идти. Мы прошли в свою квартиру и стали собираться в дорогу. Со двора слышен был шум голосов. Затем стихло. Оказалось, что все ушли. Через несколько минут на пороге показался Ильинский в походном снаряжении. Перекинулись несколькими словами, и он ушел. Мы остались одни. Хайновская с матерью имели единственный “багаж” — туго набитый портфель. Этот портфель остался в нашей квартире: даже его Хайновская забыла взять. Судя по некоторым высказываниям, Лынькова и Гурская4 решили пойти в деревню, чтобы “переждать” это время. Во всяком случае “идти пешком в Москву”, как думали мы, они двое не собирались. Сын проводил нас за город, а сам вернулся назад (он, видишь ли, “честно” хотел явиться в военкомат). Пришел домой он вечером. В доме никого не было. Вдруг показался Ильинский. “Лучше умереть у себя дома, — сказал он, чем в придорожной канаве”. И пошел умирать в свою комнату, Сын ушел из Минска на другой день после нас и попал в такой переплет, что добрался “до России” только через месяц. Из всех жильцов нашего дома есть известие только о старом Аксельроде5 и его хромой дочери. Они теперь в Уфе. Остальные, по-видимому, остались. Для нас теперь мысль о Лыньковой с сыном и Гурской с сыном является самой страшной пыткой... Что должны чувствовать Лыньков и Гурский? Алма-Ата теперь сделалась культурным центром СССР. Кого-кого только здесь нет из представителей литературы и искусства! Наша писательская братия живет “самостоятельной жизнью”: тузы, конечно, обособились, а вообще писатели живут каждый сам по себе, нигде не встречаются (кроме личных друзей, конечно): никакого общего собрания до сих пор не было, хотя число членов, я думаю, утроилось. Совершенно случайно (именно случайно), нечаянно союз оказал услугу нам, устроив нас в закрытую столовку для ученых. Это очень важно для нашего брата, галоты: здесь можно за 41 коп. съесть просяной каши, чего нигде не достанешь. А другие могут за недорогую цену и совсем понастоящему пообедать. Мое положение следующее: старший сын устроился в Кузбассе, в школе, нагрузился на рублей 800 в месяц и собирался нам высылать по рублей 400. А вышло, что он несколько раз выслал по 90 руб., его разгру- Беларускі археаграфічны штогоднік. Выпуск 3 205 зили настолько, что и одному трудно прожить. Тогда на помощь пришла сестра жены; она получает по аттестату и обещала нам выслать по рублей 200 — 300. Но ее муж убит в Киеве, следовательно, ей прекратят выдачу денег. Тогда выступил другой сын, который учится в танковой школе. Он обещает выслать аттестат на свое жалованье. Но, “к сожалению” (как он выражается), их выпустят из школы только к 1-у Мая. Я тем временем мог бы сдать в местный ГИЗ книжечку (на 2 листа, обещали принять), но... нет лампы и с наступлением темноты надо ложиться спать, а днем надо в очередях стоять, так как жена ходит на поденную работу (7 руб. 50 коп. в день) перебирать бульбу в погребе. А руки у меня так чешутся, так хочется писать! Если даже твои надежды на получение денег и не осуществятся, то я буду всегда помнить о твоем добром намерении, которое так благотворно уже подействовало на мою больную психику. Спасибо, родной! Твой Мавр 1 Якімовіч Алесь (Аляксандр Іванавіч) (1904 — 1979), беларускі дзіцячы пісьменнік, празаік, паэт. 2 Хайноўская Марыя Канстанцінаўна (1903 — ?), загадчыца бібліятэкі Саюза пісьменнікаў БССР ў 1928 — 1941, 1944 — 1971 гг. 3 Лынькова Хана Абрамаўна, жонка М. Лынькова. 4 Гурская Марыя Якаўлеўна, жонка І. Гурскага. 5 Бацька Аксельрода Зэліка Майсеевіча (1904 — 1941), яўрэйскага паэта. № 6 Я. Маўр — Я. Коласу 9 студзеня 1942 г. Получил твои деньги1 . Хорошие деньги, теплые, дружеские. Такие деньги, которые одинаково благотворно действуют как на тело, так и на душу. Спасибо. История этого не забудет… Впрочем, вслед за твоими деньгами (добры пачын!) пришли деньги и от литфонда — 500 руб. Оказывается, наша подмосковная братия (Кучар, Бровко, Танк) написали в литфонд грозное послание по моему делу — и литфонд крануўся и выслал. Лучше поздно, чем никогда. А со школой так получилось: пошел навстречу союз писателей (местный). Но так как не нашлось соответствующей “статьи”, то они дали мне на рецензию произведение одного идиота и заплатили вместо 10 руб. ровно столько, сколько нужно внести в школу (то есть 200). Это первая конкретная помощь союза. Затем. Я уже в течение недели сыт. Сыт в самом буквальном смысле слова. И чего доброго буду сыт еще пару месяцев. Нас допустили в закрытую столовую академиков. Я там мог обжираться такими недоступными стравами, как блины (71 коп. за порцию), пшенная каша (41 коп.), 206 Дакументальныя публікацыі отварная вермишель (89 коп.), и даже мясо пару раз ел (3 руб. 60 коп.). Кроме того, такое чудо пил, как сладкий чай! Да еще куски хлеба выносил в портфеле в дополнение к своему пайку. И винегрет с мясом (1 руб. 60 коп.), и пирожки (50 коп.), и прочее, прочее. Сегодня какая-то заминка произошла с пропусками — боюсь, чтобы не отшили. А в городе, у общедоступной столовки (где ничего нет, кроме постной капусты) на улице, на морозе стоят длинные очереди и ждут, когда кто-нибудь “наевшийся” выйдет. Больше всего в нашем городе мороженого. Его даже через радио рекламировали. Но в последнее время даже у мороженых колясок стали образовываться очереди. Стоят люди на морозе, с ноги на ногу перепрыгивают, руками похлопывают и ждут своей очереди... Если ко всему вышеизложенному присоединить Керчь, Феодосию, Калугу (Орел, Брянск, Можайск, Смоленск...), то начало 1942 года я могу считать для себя довольно утешительным. Сообщи поподробнее о своих сыновьях — они же, кажись, товарищи моим сыновьям. Поклон Марьи Дмитриевне2 . Моя жена получила свой полумесячный заработок (8 руб.), а через полчаса он целиком перешел в карман жулика... Где тонко, там и рвется. Зато над сиротою бог с калитою: здоровье наше до сих пор безукоризненно. А дома похварывали, особенно жена. В последние дни я очень тревожусь, сохранится ли наша ненависть в том же виде и после победы. А что, если появятся “теории”: народ, мол, не виноват, а фашистские главари и так далее. Пока на словах дело обстоит хорошо, а за конец я не уверен. Ну, вот и накатал гранку. Бывай. Я. Маўр 1 Аб адпраўцы грошай Я. Колас пісаў жонцы П. У. Броўкі 18 снежня 1941 г.: “С первого октября начал получать пенсию, назначенную мне правительством БССР… мне высылаются депутатские с июля месяца. Когда получу их, хоть немножко пошлю Мавру, так как он живет в нужде…” (Я. Колас. Зб. тв. Т. 13. С. 252, 254, 256). 2 Міцкевіч Марыя Дзмітрыеўна (1891 — 1945), жонка Я. Коласа. № 7 Я. Колас — Я. Маўру 15 студзеня 1942 г. Дарагі Янка! Получил твое письмо, обстоятельное, интересное1 . Не знаю, получил ли ты мою посылочку, правда, очень скромную. К сожалению, на большее у меня маловато сил. Писать сейчас много не собираюсь, надо соби- Беларускі археаграфічны штогоднік. Выпуск 3 207 раться на большое дело: меня вызывают в Москву. Получил телеграмму, даже две одного и того же содержания: прошу вас приезжать в Москву… Смысл такой — в Москве собираются белорусы для большой работы. В телеграмме сказано переезжать насовсем. Телеграмму посылает тов. Пономаренко. 18 января еду2 . Семья остается пока здесь, так как нет теплой одежды. Я сегодня кое-что раздобыл — теплую майку, ватовку (куртку, брюки). О тебе буду говорить. Возможно, что и ты будешь позван. Мне же надо собраться в дорогу да как-то обеспечить семью. Она сейчас живет в очень хороших условиях: сухая комната, при доме есть столовая. Дом отведен для ученых людей. Рядом с нашей комнатой помещается академик Пичета, на другом коридоре вице-президент Академии наук С. М. Липатов3 . Мне надо заготовить разные документы для жены — на получку разного рода корреспонденций. Кроме того, надо оформить свою поездку: заготовить фотокарточки и получить визу. Мне, конечно, во всем этом помогают. От сына4 вестей нет. Болит о нем сердце. Но надо верить в лучшее, быть готовым и к худшему. По приезде в Москву постараюсь написать тебе. Очень рад, что настроение твое улучшилось. Много нам предстоит трудностей, но самое важное — очутиться на родной земле. Засучим свои стариковские рукава и примемся за дело. А дела много-много. В этом созидательном деле забудутся наши тяжелые дни, и мы будем счастливы увидеть обновленной нашу страну. Здесь я написал довольно много. Собираюсь издать сборничек под названием “Голос земли” 5 . Редактор и главный переводчик — Сергей Городецкий6 . Если сборник продвину, то семья получит довольно сильный резерв. Целую тебя крепко. Передай привет всем нашим землякам. Твой Якуб 1 Маецца на ўвазе ліст Я. Маўра ад 2, 4 — 5 снежня 1941 г. 2 Я. Колас выехаў у Маскву цягніком 28 студзеня, а прыехаў 9 лютага. 3 Ліпатаў Сяргей Міхайлавіч (1899 — 1961), расійскі і беларускі фізікахімік, акадэмік АН БССР. У 1940 — 1944 гг. — віцэ-прэзідэнт АН БССР. 4 Міцкевіч Юрый Канстанцінавіч (1917 — 1941), сярэдні сын Я. Коласа. Загінуў на фронце ў баях пад Смаленскам. 5 Зборнік вершаў “Голас зямлі” быў выдадзены на рускай мове ў лістападзе 1942 г. На беларускай мове — у 1943 г. у выдавецтве ЦК КП(б)Б “Савецкая Беларусь”. 6 Гарадзецкі Сяргей Мітрафанавіч (1884 — 1967), рускі паэт і перакладчык.

ПЕРАПІСКА Я. КОЛАСА І Я. МАЎРА (лістапад 1942 г. — жнівень 1943 г.) Працягваем публікацыю эпісталярыя Якуба Коласа і Янкі Маўра часу Вялікай Айчыннай вайны, таго перыяду яе, калі Я. Колас знаходзіўся ў эвакуацыі ў Ташкенце. Пра ташкенцкі перыяд жыцця Я. Колас расказаў у сваім дзённіку «Кніга Ташкенцкага быція» (захоўваецца ў БДАМЛМ). Узбекі аднесліся да народнага паэта Беларусі добра, стварылі самыя спрыяльныя ўмовы для пражывання і творчай працы, святочна адзначылі яго шасцідзесяцігоддзе, садзейнічалі выдан- Дакументальныя публікацыі 293 ню зборніка вершаў «Голас зямлі» (на рускай мове), нават вулі- цу назвалі ў гонар паэта. Але ўсенароднае і асабістае гора, думкі пра акупаваную зруйнаваную Беларусь, пра гераізм народа і вялікія ахвяры вайны вымушалі яго працаваць і працаваць… … О, каб я меў такія рукі, Зямля, абняў бы я цябе, Каб сцішыць гора тваё, мукі І сілу даць у барацьбе! Зямля мая, мая краіна! Я чую твой прызыўны звон. Прымі ж хоць слова твайго сына — Не доўгі будзе твой палон. «Крывёю сэрца і сокамі нерваў» ствараў ён свае вершы і апавяданні, выступаў з адозвамі і зваротамі да беларускага на- рода па радыё і ў перыядычным друку, прымаў удзел у рабоце сесій АН БССР, усеславянскіх мітынгаў і клапаціўся аб лёсах шматлікіх карэспандэнтаў… Часам цяжкіх фізічных і маральных выпрабаванняў сталіся гады, праведзеныя ў эвакуацыі Янкам Маўрам. Магчыма, якраз тады пісьменнік раскрыўся асабліва ярка як чалавек вялікай душы, мужны ў пераадоленні нягод, бескампрамісны, непры- мірымы да фальшы і ўсялякага спажывецтва. Трэба адзначыць, што ў гады Вялікай Айчыннай вайны выключны цяжар па ўтрыманні эвакуіраваных і бежанцаў узялі на сябе паўднёвыя гарады Алма-Ата, Фрунзе, Ташкент, Ашхабад. Іх перанаселе- насць выклікала шэраг складаных, амаль невырашальных на- дзённых праблем: уладкаванне на працу, вучоба, забяспеча- насць жыллём, харчаванне, лячэнне і інш. Агульны змрочны настрой некаторых лістоў Янкі Маўра і вызначаны жыццёвымі акалічнасцямі: доўгім галаданнем, немагчымасцю творча пра- цаваць і зарабляць грошы для сям’і, адсутнасцю нармальных чалавечых адносінаў паміж пісьменнікамі рознах нацыяналь- насцей. Але, нягледзячы на адсутнасць жыццёвага спрыту і ўмення прыстасоўвацца, Янка Маўр не замыкаўся ў сваёй аса- бістай бядзе, а бачыў людзей вакол сябе, іх жыццё, інтарэсы, 294 Л. І. Балыніна, Т. В. Кекелева горача чакаў вестак з роднай Беларусі, пільна сачыў за падзея- мі на фронце і перажываў аб тым, што не можа быць карыс- ным радзіме так, як патрабуе яго сумленне. У асабліва склада- ныя моманты жыцця ён звяртаўся за дапамогай да лепшага сябра, жартам і горкай з’едлівай самаіроніяй заглушаючы пачуццё няёмкасці ад сваіх просьбаў. Трэба сказаць, што Колас стаў сапраўдным выратавальні- кам сям’і Маўра. Хоць і незаўсёды рэгулярна адказваў на лісты з Алма-Аты, але рабіў для Маўра дзейсную справу: высылаў грошы, пасылкі, клапаціўся аб прапісцы ў Алма-Аце, членстве ў Саюзе пісьменнікаў, аб наданні яму вышэйшай катэгорыі для атрымання неабходных ільгот, дапамог пераехаць у Маскву. Маўр быў вельмі ўсхваляваны спагадлівасцю сябра. У адным з лістоў ён пісаў: «Ну, браце, за тваёй спіной я рухаюся, як за танкам. Твой залп кацюшы расчысціў мне дарогу… Не ведаю, што больш мяне акрыляе: ці дадатковывя 200 грам жыру і гэ- так далей, ці маральнае адчуванне, што ў цябе ёсць надзейныя сябры. Трэба думаць, што апошняе важней». Пазней Я. Колас і Я. Маўр сталі сватамі — ажаніліся іх дзеці: сын Я. Коласа Міхась і прыёмная дачка Я. Маўра Натал- ля. Унучак Сяргейка стаў уцехай і радасцю двух знакамітых дзядоў. Шчырыя пачуцці роднасці і сяброўства, якія падтрым- лівалі пісьменнікаў у гады Вялікай Айчыннай вайны, яшчэ больш звязалі Я. Коласа і Я. Маўра ў мірны пасляваенны час. № 8 Я. Маўр — Я. Коласу 16 лістапада 1942 г. Туды и сюды Новелла I. Как дошли мы да ручки Каждый день вставал я в семь часов и к восьми шел на службу. Служба состояла в следующем: я должен был пройти 3—4 км до столовой научных работников, подождать там час, съесть кусочек пирога, выйти голодным, пошататься 2—3 часа Дакументальныя публікацыі 295 по городу, снова пойти к столовой, постоять в очереди у ве- шалки 1 час, на лестнице перед дверьми в столовую — полто- ра—2 часа, за спиной обедающих — 2 часа, за столом 1 час (иногда и 3), съесть обед, выйти голодным из-за стола и воз- вращаться домой часам к 9—10, в темноте, по колено в грязи, несколько раз падая в эту грязь и рискуя, что тебя разденут ( в это время уже ни одна душа не показывается на улице в нашем районе). Приходил в холодную, нетопленую комнату, без све- та, скидывал одежду и стопудовые ( в глине) ботинки, которые так и оставались мокрыми до утра. Жена в это время лежала больная, без медицинской помощи и питалась только своими 400 гр. хлеба. Мой ишиас остался у меня навсегда, и я едва во- лочу ноги. Лежа в постели, я с ужасом думал, что завтра снова надо идти на службу, пройти 10—12 км, и также ночью, по грязи, с опасностью возвращаться домой. Если ноги совсем от- казывают, я сижу дома голодный. Все мои ходатайства, вплоть до наркомторга, о том, чтобы в случае моей болезни разреши- ли использовать мою еду члену моей семьи — решительно от- клонялись. Даже не разрешили обменяться талонами с моим сотоварищем, чтобы ходить на завтрак по очереди через день и съедать два завтрака. Начальство не скрывает, что цель этих ограничений — «экономия». Она даже планируется, и если мы захотим во что бы то ни стало использовать весь тот паек, ко- торый нам отпустило государство, то этим нарушим их план. Вот и вырывают из горла всякими способами. Старшая дочь, прибывшая из Ленинграда со званием инженера, работала в мастерской 10 часов, вырабатывала сдельно рублей 100 в ме- сяц и тоже не видела никакой пищи, кроме своих 600 гр. хлеба. Младшая дочь, студентка, имела карточку в студенческую сто- ловую, но не могла совместить питание с учебой — не хватало времени. Нужно было выбирать или то, или другое. А самое страшное — путешествие поздним вечером домой. Средняя норма падания в грязь — два раза. Были попытки нападения со стороны «оккупантов», которым по ночам предоставляется вся полнота власти. Больная жена дома не видит даже теплой во- ды — не на чем согреть. Если я свалюсь с ног, слягу, то дол- жен буду погибать — помощи ниоткуда ожидать нельзя. По- 296 Л. І. Балыніна, Т. В. Кекелева степенно силы израсходовались, и физические и моральные. Мы почувствовали (собственно я и жена, как старые и боль- ные), что нам попросту нечем жить. Со дня на день я собирал- ся отказаться от борьбы, лечь и ждать конца. Но назавтра опять шел. Не знаю, долго ли это продолжалось бы, если бы… II. Поворот ручки Я сижу в бараке. Через щели в дверях белеет снег. Окно не лучше дверей. Но печка натоплена, ярко светит электричество, играет радио. Туман не позволяет видеть окружающее. Через два дня туман рассеялся, и я с любопытством увидел по бокам высокие снеговые горы, почему-то местами заросшие елкой, а больше ничем. Наш поселок находился в ущелье, на высоте 1800 м (!) над уровнем моря. Вдали, за 27 км, видна Алма-Ата. Там жена и младшая дочь. А я живу здесь со старшей дочерью. Кроме нас в этой же комнате живет одна женщина на сносях. Мы живем в поселке военного санатория. Дочь занимает долж- ность киномеханика и радиотехника, а я — учитель «частной» 8- й группы (из 7 человек) при местной школе. Мы получаем 600 граммов хлеба и три раза в день по тарелке горячего супу. И все это на месте, никуда ходить не надо. В ближайшие дни переедет сюда и жена — и тогда мы сможем считать себя спасенными от смерти. К занятиям в школе приступил я тоже частным образом, без документов и оформления. Есть только учительская пенси- онная книжка. Поэтому, если тебе не в тягость, сооруди мне на всякий случай такую бумажку: «Знаю Федорова И. М. 36 лет. Знаю, что он держал экстерном экзамен при Виленском учи- тельском институте и в течение многих лет был преподавателем истории и географии в средних учебных заведениях». Дробязі жыцця «Янка Мавр. Лицо зверя. Пьеса в 3- х актах (5 картин). Перевод с белорусского » 1 1 Такой твор послан мною в Москву Горбунову 2 . Мой полно- мочный представитель П. Броўка пишет мне всякие приятные Дакументальныя публікацыі 297 вещи, но реально я ничего приятного еще не видал. Управление по делам искусств не пожелало заключить со мной договор (Бровко пишет, что договор должен заключать театр). Но все это ерунда — ни на какие конкретные блага я и не рассчитывал. Я довольствуюсь тем моральным удовлетворением, которое да- ла мне эта работа; я рад, что успел сказать и свое слово, может быть последнее. А из особенностей этой пьесы по крайней мере одна является безусловно выдающейся: пьеса состоит только из одного перевода, а оригинала не существует и не существовало в природе. Только тебе доверяю я эту историческую тайну. 2 На горизонте снова появился Бэндэ 3. 10 ран. Доброволец с начала войны. Начальник особого отряда, который состоял из людей «не ниже старшего лейтенанта». Из 75 человек отряда — 74 погибло, а спасся (чудом) один начальник. Чин начальника командирского боевого отряда — интендант N-го ранга. Мимо- ходом он написал большую книгу о Коласе 4 . Все необыкновен- но в этом необыкновеннейшем человеке. Необыкновенный командир должен выйти из Якимовича 5 , который теперь рыхтуецца в Андижане. Никак не могу пред- ставить его держащим в руках оружие. 3 Мой адрес: Алма-Ата, почтовый ящик 15. Учителю Фёдорову. При занятиях здорово сказывается ослабление памяти. Пом- ню то, что знал десятки лет тому назад, а что вчера вычитал, сегодня уже не помню. Как утешили африканские события в американском масштабе! Может быть, это начало конца? А мо- жет быть, мы вернемся в Минск и заживем прежней жизнью? Как странно ставить такой вопрос. Ну вот табе і ўся «навэля». До свидания. Я. Маўр. P. S. А ў хаце цёпла!.. І ісці нікуды не трэба!.. Ды яшчэ зараз дадуць талерку гарачай стравы… А ўвечары яшчэ раз дадуць… Жывём!!!.. 298 Л. І. Балыніна, Т. В. Кекелева 1 П’еса Я. Маўра «Лицо зверя» не друкавалася. 2 Гарбуноў Цімафей Сазонавіч (1904—1969), грамадскі, партыйны і дзяржаўны дзеяч БССР, гісторык, акадэмік АН БССР. У 1941—1947 гг. сакратар ЦК КПБ. 3 Бэндэ Лукаш Апанасавіч (1903—1961), беларускі крытык, публіцыст і літа- ратуразнавец вульгарна-сацыялагічнага кірунку. 4 Рукапіс манаграфіі Л. Бэндэ «Якуб Колас. Жыццё і творчасць» 1940—1946 гг. захоўваецца ў БДАМЛМ ( ф. 66, воп. 1, спр. 54—70). 5 А. Якімовіч быў прызваны ў Чырвоную Армію восенню 1942 г., камандаваў стралковым узводам, удзельнічаў у баях. У 1943 г. паранены пад Харкавам. № 9 Я. Колас — Я. Маўру 28 лістапада 1942 г. Дарагі дружа! Каб не спраўка спатрэбілася табе, дык ты мне так і не напі- саў бы. А я думаў і не раз успамінаў, што з табою, чаму не пада- еш голасу. Нават на такую важную дату, як маё шасцідзесяці- годдзе 1 , не адгукнуўся. Праўда, гэтага ты мог і не ведаць і ў га- зетах не прачытаць. Але гэта між іншым. Дык так, зноў ты пера- шоў у першабытны стан. Дарма толькі закідаеш пяро, калі пі- шаш, што «Ліцо звера» твой апошні твор. Пра Бэнду ты сказаў добра. Ён пісаў і мне 2 , але аб сваім геройстве не сказаў нічога. Нашы пісьменнікі, быўшыя ў Арміі, дэмабілізаваны. Заўтра ад- чыняецца сесія нашай Акадэміі Навук. Мне трэба выступаць з дакладам 3. 5 снежня адбудзецца пленум пісьменнікаў. Таксама трэба выступіць з дакладам 4 . Даклад не гатовы. Трэба садзіцца пісаць. За час, покі нашы пісьмы абмяняюцца сваімі дарогамі, адбудзецца многа падзей. К таму часу можа Сталінград далёка адгоніць нямецкіх падлюг. Бывай здаровы. 1 Урачыстае пасяджэнне, прысвечанае 60-годдзю з дня нараджэння Я. Кола- са, адбылося ў Ташкенце 3 лістапада. З дакладам аб яго жыцці і творчасці выступіў Кандрат Крапіва. Дакументальныя публікацыі 299 2 Лісты Я. Коласа да Бэндэ, напісаныя ў 1941—1943 гг., захоўваюцца ў БДАМЛМ ( ф. 66, воп. 1, спр. 796—798). 3 Я. Колас выступіў з дакладам «Векавая дружба беларускага і рускага наро- даў і іх сумесная барацьба супраць нямецкай агрэсіі» на сесіі АН БССР, якая праходзіла з 29 лістапада па 1 снежня 1942 г. 4 З 12 па 14 снежня 1942 г. удзельнічаў у рабоце пленума ССП Узбекістана, прысвечанага 25-годдзю савецкай літаратуры. Выступіў з прамовай (Ко- лас Я. Зб. тв. Т. 14. С. 390). № 10 Я. Маўр — Я. Коласу 2 красавіка 1943 г. Дарагі Якуб! Ты, пэўна, здзівіўся, атрымаўшы маю тэле- граму 1 . Можа, яна і сапраўды недарэчная, але я вельмі пакрыў- дзіўся, убачыўшы, што вакол мяне мае «беларускія землякі» перайшлі ў першую катэгорыю, маючы 3—5-гадовы стаж, а я на 20 годзе ( у гэтым месяцы будзе акурат 20 гадоў) сваёй «бес- карыснай літаратурнай дзейнасці» і на 60 годзе свайго жыцця (11 мая будзе 60) не магу параўнацца з якім-небудзь Піпчэўс- кім толькі таму, што за мяне няма каму слова замовіць. Ды і па другой лініі, па дзіцячай, адбываецца тое самае: усе мае собратья по перу (Забіла, Шторм 2) таксама пераведзе- ны ў першую катэгорыю, бо іх было каму падтрымаць. Я адзін астаўся ў баку з вялізным спісам сваёй прадукцыі ў анкеце. Бо мяне не было каму падтрымаць. У пісьмах маіх у Маскву (паміж іншым і даўнейшаму свайму прыяцелю Гарбунову) я намёківаў на гэта, але намёкі мае не дайшлі па назначэнню. Тады я і пачаў шукаць хадатаеў. Вядома, даў такую самую тэлеграму і нашаму праўленню. Абяцалі яшчэ мне субсідыю з цэнтра — 1 тыс. руб. Тым часам мае беларускія землякі — Рубіна 3 , Геллер 4 атрымалі ўжо па паўтары тысячы, а я чакаю… Адным словам, неяк так вышла, што ўсе нашы беларусы знайшлі падтрыманне, апрача мяне. Я, нарэшце, раззлаваўся і стаўлю ультыматум: калі мае та- варышы мяне пакінуць, то я ў дзень свайго падвойнага юбілея выцягну з падполля запаведную паўлітру спірту (якую хаваю 300 Л. І. Балыніна, Т. В. Кекелева да перамогі над Гітлерам) і вып’ю адразу ўсё сам — пашкадуе- це тады Маўра. А так я крыху ачуняў. Бытавыя ўмовы, апрача ежы, у мяне ўжо чалавечыя. Ужо рупіць пісаць. Аднаго толькі не хапае — бульбіны ці лыжкі мукі ў юшку. Сын мой Арсен з Архангельска паехаў на фронт. А што чуваць пра твайго? А ў якім становішчы твая жонка? А як ад- чуваеш ты сам сябе на сёмым дзесятку свайго жыцця? З палітычных падзей я лічу самым важным словы Чэрчы- ля, што ён збіраецца граміць Гітлера ў 1944 або ў 1945 годзе. Вось сволачы! У нас цяпер самая паскудная пара года — вясна: туманы, сібірскія завірухі, дажджы, зноў завеі. Сёння перад нашым акном скацілася лавіна («аплывіна», як тут кажуць), засыпала дарогу, раку і зачапіла двух людзей. У горад (27 км) людзі ходзяць пешшу. Адным словам, экзотыка, чорт яе пабяры! А цяпер ужо відаць, што прыдзецца сядзець тут і трэцюю зіму. Каму цяпер лепш, нам ці Бядулі? … Уяўляю сабе Мальцінскага 5 і Кучара 6 з баявымі медаля- мі на грудзях… Ці ўбачым мы нашы беларускія баравічкі пад елкай? Ці застануцца яны пасля паганых немцаў? А пакуль бывай. Я. Маўр 1 Маюцца на ўвазе тэлеграмы (аднолькавага зместу) Я. Маўра да Я. Коласа і М. Лынькова ў сакавіку 1943 г. (Лынькоў М. Зб. тв. Т. 8. С. 88). 2 Шторм Георгій Пятровіч (1898—1978), рускі пісьменнік. 3 Рубіна Бэцці Барысаўна, жонка яўрэйскага паэта Шведзіка Г. Б., які загінуў на фронце ў 1942 г. 4 Гелер — журналіст. Іншых звестак не выяўлена. 5 Мальцінскі Хаім Ізраілевіч (1910—1986). У час Вялікай Айчыннай вайны добраахвотна пайшоў на фронт. Быў цяжка паранены пад Берлінам. Меў баявыя ўзнагароды. 6 Кучар Алесь у час вайны супрацоўнічаў у армейскіх і франтавых газетах. Дакументальныя публікацыі 301 № 11 Я. Маўр — Я. Коласу 30 красавіка 1943 г. Ну, браце, за тваёй спіной я рухаюся, як за танкам. Твой залп кацюшы расчысціў мне дарогу, і я ўрачыста ўз’ехаў на першую катэгорыю 1 . Не ведаю, што больш мяне акрыляе: ці дадатковыя 200 грам жыру і гэтак далей, ці маральнае адчуван- не, што у цябе ёсць надзейныя сябры. Трэба думаць, што апошняе важней. Разам з гэтым прачнулася энергія, хочацца працаваць. По- жынаю лавры (на жаль, нематэрыяльныя) ад невялізнай сама- дзейнай аднаактоўкі. Змайстраваў для нашых газет тры байкі і патрохі поркаюся над сваім апошнім «вялікім палатном» — ад- ным словам, «жив курилка!» Трохі псуе настрой, што ад сына два месяцы не маю вес- так: ён даўно ўжо выехаў з Архангельска пад Сталінград. З 1- м Мая! Хоць канца вайны не відаць, але выразна адчува- ецца, што краіна наша стаіць, як ніколі да гэтага часу, спакойна, цвёрда, упэўнена. Паглядзім, што лето грядущее нам готовит. Я сустракаю свой шасцідзесяты год досыць бадзёра: капаю цаліну на схілах гор (капай, колькі ўлезе!), саджу бульбу — і змору адчуваю зусім не большую, як перад вайной. Гэтага я сам ніколі не чакаў! Затое мне здаецца (чаму — і сам не ведаю), што ты цяпер перажываеш перыяд слабасці. Ці так гэта? Шчыра абнімаю цябе, мой дарагі таварыш! Твой Я. Маўр 1 Я. Колас хадайнічаў перад праўленнем СП Казахстана за Янку Маўра, аб чым паведамляў у сваім лісце да М. Лынькова і К. Крапівы ад 24 сакавіка 1943 г.: «Пішу пісьмы — за час майго выезду іх парадкам набралася. Сярод такіх карэспандэнцый аказалася і тэлеграма Янкі Маўра. Учора паслаў заказное пісьмо на імя праўлення Казахстанскага Саюза пісьменнікаў з просьбай перавесці Маўра ў вышэйшую катэгорыю і ўраўняць яго ў правах з іншымі пісьменнікамі…» (Колас Я. Зб. тв. Т. 13. С. 357). 302 Л. І. Балыніна, Т. В. Кекелева № 12 Я. Маўр — Я. Коласу 9 чэрвеня 1943 г. Атрымаў тваю паэму 1 . Дзякую за памяць. На 28 старонцы знайшоў верш, які прагучаў для мяне, як голас жывога Коласа («Люблю я лес…»). Гэтыя радкі я лічу і самымі лепшымі. Калі я чую леса голас, Таемны шум, нібы шагі — Здаецца мне, што гэта Колас Шукае там баравікі. Як бачыш, і мы не лыкам шытыя. Толькі псуе справу русі- цызм — «шагі». Але на 9 старонцы знайшоў у цябе «савецкую ўласць», і гэта мяне супакоіла. Нездарма я пачаў пісаць байкі. Але лёс гэтых баек такі самы, як і ўсёй маёй «творчасці» — ні- якага водгуку. Што дрэнна, чым дрэнна — ніхто не кажа. Ба- чыш, шкадуюць маю старасць. Цяпер я на сваёй скуры адчу- ваю, што маўчанне — самы горшы від крытыкі. Тут я напісаў адну аднаактоўку 2 , яна трапіла на падмосткі і была сустрэта нават вельмі прыхільна. Такім чынам, […] * тут я меў водгук. Але толькі тут, «за граніцай». Я стаю цяпер на раздарожжы і ламаю галаву: ці варта мне ісці далей гэтым шляхам? Можа, я раблю такую справу, аб якой людзі саромяцца казаць мне ў вочы? Ну, ды не варта цяпер аб гэтым гаварыць. Сэнс жыцця майго на даным этапе — бульба. Пасадзілі яе мы целых пяць вядзёр. Сядзім над ёю і чакаем, калі можна бу- дзе яе пакаштаваць. А яна і вылазіць не хоча: 30 дзён сядзіць у зямлі. Можа, гэта і к лепшаму: сёння, напрыклад, тоўсты пласт снега пакрыў усю нашу тэрыторыю. Наогул лета і цяпла мы яшчэ не бачылі. Адрэзаны ад света — ад … прадуктаў. Я так быў упэўнены, што сёлета мы паедзем дахаты. Але саюзнічкі пасля Туніса будуць адпачываць год — і прыдзецца * Слова неразборлівае. Дакументальныя публікацыі 303 пачакаць. Хоць нашы ўдары па немцах цяпер зрабіліся і мац- нейшымі. Ах, як цяжка адчуваць сябе непатрэбным! Каб гэта было тады, у 1906 годзе, то пэўна я быў бы ўжо ў партызанах. А ця- пер — ні туды і не сюды. Ну, бывай. … А ўсё-такі адну кнігу я, відаць, яшчэ напішу! Твой Маўр 1 Паэма Я. Коласа «Суд у лесе» (выйшла ў выдавецтве ЦК КП(б)Б «Савецкая Беларусь» у маі 1943 г.). 2 Назва не ўстаноўлена. № 13 Я. Колас — Я. Маўру 23 чэрвеня 1943 г. Мой мілы, дарагі Янка! Буду писать тебе по-русски: письмо, написанное на рус- ском языке, легче читать товарищам, которые обязаны делать это. Это соображение и руководит мной, когда я пишу тебе на- шим тоже родным русским языком. Живя в Ташкенте, я трижды вызывался в Москву. Нельзя сказать, чтоб поездки были легки. Ведь ехать надо 3 331 кило- метр. Это я знаю доподлинно. У меня даже есть список всего маршрута. Но с другой стороны, поездка немножко освежает. Я люблю смотреть в окно вагона, пусть даже перед твоими очами расстилается безграничная, однообразная, изнывающая от горячих лучей солнца среднеазиатская пустыня. Но ведь эта пустыня живет своеобразной жизнью, и жизнь ее не так уж бедна. Можно было бы написать подробно, много о дорожных впечатлениях. Они отложились где-то в сознании и живут. Будет подходящее время, вспомню о них и напишу. С 27 мая нахожусь в Ташкенте 1 . Из Москвы имею очень мало известий. Друзья мои почему-то не пишут. Возможно, что их письма где-то прохлаждаются в силу всевозможных причин. Получил я пропуска для всех членов семьи на выезд в Клязьму 2 . В 304 Л. І. Балыніна, Т. В. Кекелева Клязьме живет брат Марии Дмитриевны. У него есть свобод- ная жилая площадь и желание видеть нас в качестве своих жильцов. Уехать сейчас мы не можем. Марии Дмитриевне на- до оправиться после болезни. Она только недавно встала с пос- тели, переболев третий раз в Ташкенте воспалением легких. Старший мой сын 3 независимо от нас вызван в Москву по пра- вительственному вызову как научный работник для работы в белорусском университете. Этот университет обосновывается сейчас в Москве. О моем милом Юрии никаких сведений нет. Я преднамеренно не наводил о нем справок, оставляя в душе иллюзию надежды на то, что он где-то живет. Самый младший мой сын, Міхась, оканчивает среднюю школу. В этом году он призывается в армию. Может быть мне удастся устроить его в школе военного характера. Учится он очень хорошо, на пятер- ки. Хлопец хороший, трудолюбивый, способный. Он уже пере- рос меня. 27 июня мы устраиваем здесь заседание, посвящен- ное годовщине смерти Янки Купалы. Мне надо будет прово- дить заседание и сказать вступительное слово 4 . Надо также ор- ганизовать радиопередачу, посвященную Янку Купалу 5 . У ме- ня вообще много возни с Академией Наук. Все члены президи- ума отсутствуют. А я остался один с печатью Академии. Был разговор о переводе Академии поближе к родной земле. Но по- ка все это остается разговорами и пустой суетой. А народ рас- холожен. Работы никакой нет. Руководства тоже. Мне даже и жалованья не выслали еще за апрель. А может быть, невзначай получил его в Москве. Во всяком случае, приходят мысли, что снести на рынок. Вся такая обстановка не располагает к рабо- те. Я начал в прошлом году большую вещь в прозе о парти- занской жизни 6 . Написал более печатного листа, но работа застопорилась. В апреле начал писать поэму «Расплата » 7 . Она пошла успешно, но вызов на 3- й Всеславянский митинг затор- мозил работу. А затем болезнь жены, разные нагрузки, статьи перебили работу. Ты серьезно продумай план своей работы, работай. Вчера послал Бровке открытку 8 , просил через него Лынькова закинуть и за тебя слово. А ты сам обратись в Моск- ву, напиши обстоятельно об условиях своей жизни и сделай простой и ясный вывод. Состязание во всебелорусском мас- Дакументальныя публікацыі 305 штабе устроим, для чего я начну тренироваться, займусь гим- настикой, которую давно забросил. И все же 1943 год опреде- лит исход войны. Петля все туже стягивается на шее фашистс- ких прохвостов… Если б лежал еще такой же лист, заполнил бы и его. Но конец бывает всему, даже моему письму. Поэтому обнимаю тебя и ставлю точку. Твой Якуб Колас. От моей семьи привет. 1 З 26 красавіка па 26 мая 1943 г. Я. Колас прымаў удзел у рабоце III Усесла- вянскага мітынгу. 9 мая выступаў з прамовай « К мести, братья славяне!», надрукаванай у газеце «Правда». 2 12—13 мая 1943 г. Я. Колас быў у Клязьме па справах, звязаных з пераез- дам у Клязьму да сваякоў жонкі. 3 Даніла Канстанцінавіч. 4 27 чэрвеня 1943 г. Я. Колас уступнай прамовай адкрыў пасяджэнне АН БССР, СП Узбекістана і філфака Сярэднеазіяцкага дзяржаўнага універсітэ- та, прысвечанае гадавіне з дня смерці Я. Купалы. 5 29 чэрвеня 1943 г. прымаў удзел у радыёперадачы. 6 Назва не ўстаноўлена. 7 Паэма «Адплата», канец 1-га раздзела якой паводле аўтографа датуецца 12 красавіка. У літаратурным дадатку да «Савецкай Беларусі» ў красаві- ку—чэрвені 1943 г. апублікаваны пачатак паэмы. 8 Маецца на ўвазе паштоўка Я. Коласа да П. У. Броўкі ад 23 чэрвеня 1943 г.: «… Пагавары з Лыньковым і напішыце ў Алма-Ату, каб Маўра перавялі ў вышэйшую катэгорыю…» (Колас Я. Зб. тв. Т. 13. С. 371). № 14 Я. Маўр — Я. Коласу 21, 26 ліпеня 1943 г. Дорогой друг! Получил твое большое письмо 1 , из которого впервые полу- чил представление о твоем «бытовом положении». Написал от- ветное письмо и порвал: сама рука стала писать про уничтоже- ние огорода и связанную с этим гибель надежд; о безобразной аварии на нашей электростанции, вследствие чего я остался без лампочек, за которые было уплачено 200 руб. и без перс- пектив на свет; о брюшном тифе в семье ( у дочери). О подо- 306 Л. І. Балыніна, Т. В. Кекелева зрении тифа у меня (вдруг температура вскочила на 38,8, но потом упала; о трудностях связи с городом, вследствие чего я теряю и те небольшие блага, которые мог вырвать и т. д. и т. п. Словом, получается нытье, хныканье, которое совсем не вхо- дит в мои расчеты. Боюсь, что я и так осточертел этим своим друзьям. Поэтому я решил прекратить в дальнейшем всякие мольбы и ходатайства. Я убедился, что мои товарищи (ты, Бровко, Гурский, Лыньков) относятся ко мне тепло и участли- во — и этого с меня хватит, тем более, что во всех этих бедах они все равно помочь не могут. Все наши помыслы теперь на фронте. Как показательно гитлеровское «летнее наступление 1943 года!» И откуда у нас взялись такие силы? Вот уж подлинно — «так тяжкий млат, дробя стекло, кует булат». И Италия накануне падения. Если бы союзнички теперь устроили настоящий второй фронт во Франции, то к ноябрю война была бы окончена, а так она про- тянется еще не меньше года. И на родину мы вернемся еще не скоро 2 … Оказываестя, «тоска по родине» острее всего чувст- вуется в старости. В молодости я считал себя чистым «космо- политом». … Положение на семейно-бытовом фронте заслонило все прочие чувства и интересы, а посему письмо прекращаю. До лучших времен. Твой Янка. P. S. Приказано переменить адрес. Он будет иметь такой вид: Алма-Ата, Эвакогоспиталь 4091 (Алма-Арасан), Мавру. 1 Ліст Я. Коласа ад 23 чэрвеня 1943 г. 2 Па выкліку СП БССР Я. Маўр з сям’ёй выехаў з Алма-Аты ў Маскву 20 каст- рычніка 1943 г. М. Лынькоў у лістах да П. Е. Панчанкі ад 10 снежня і да А. І. Стаховіча ад 21 снежня 1943 г. пісаў: «Прыбіўся да Масквы Маўр. Выглядзеў як біблейскі Іоў. Паступова прыходзіць да хрысціянскага віду…» (Лынькоў М. Зб. тв. Т. 8. С. 100, 101. 103). Дакументальныя публікацыі 307 № 15 Я. Колас — Я. Маўру 21 жніўня 1943 г. Дарагі Янка! Оба твои письма получил. Вчера одно, сегодня другое 1 . Если заеду в Москву, то я, конечно, постараюсь, насколько это в моих силах, исполнить твою просьбу. Я все лето собирался выехать из Ташкента в горы. Но какой-то злой рок становился на пути. И все же мы не оставляем еще надежды поехать на отдых. Может быть, завтра или послезавтра. В конце сентября или в начале октября выедем 2 . Чувствую себя очень плохо. Не- ладно с желудком. Много потерял крови, потерял 16 кило в весе. Занесу ли кости на родную землю? Сон плохой. Бывают ночи, когда ни на миг не сомкну глаз. Мне надо поскорее унести ноги из Ташкента 3 … Целую тебя. Будь здоров. Твой Я. Колас 1 Лісты Я. Маўра ад 9 чэрвеня і 21, 26 ліпеня 1943 г. 2 З 26 жніўня па 22 верасня паездка на Чымган. 3 1 лістапада разам з сям’ёй выязджае з Ташкента. 8 лістапада прыязджае ў Клязьму.

Публікацыя Л. І. Балынінай і Т. В. Кекелевай

http://www.belniidad.by/sites/default/fil...

http://www.belniidad.by/sites/default/fil...

Туды и сюды

[у лістах захаваны асаблівасці арфаграфіі і пунктуацыі арыгінала]

(новелла)

I. Как дошли мы до ручки

Каждый день вставал я в семь часов и к восьми шёл на службу. Служба состояла в следующем: я должен был пройти 3-4 клм. до столовой научных работников, подождать там час, с’есть кусочек пирога, выйти голодным, пошататься 2-3 часа по городу, снова пойти к столовой, постоять в очереди у вешалки 1 час, на лестнице перед дверьми в столовую — 11/2 часа, за спиной обедающих — 2 часа, за столом — 1 час (иногда и 3), с’есть обед, выйти голодным из-за стола и возвращаться домой часам к 9-10, в темноте, по колено в грязи, несколько раз падая в эту грязь и рискуя, что тебя разденут (в это время уже ни одна душа не показывается на улице в нашем районе).

Якуб Колас і Янка Маўр у Каралішчавічах. Май 1953 г.

Приходил в холодную, нетопленную комнату, без света, скидывал одежду и ботинки, которые так и оставались мокрыми до утра. Жена в это время лежала больная, без медицинской помощи и питалась только своими 400 гр. хлеба.

Лёжа в постели, я с ужасом думал, что завтра снова надо идти на службу, пройти 10-12 клм. и так же ночью, по грязи с опасностью возвращаться домой. Если ноги совсем отказывают, я сижу дома голодный. Все мои ходатайства, вплоть до наркомторга, о том, чтобы в случае моей болезни разрешили использовать мою еду члену моей семьи — решительно отклонялись. Даже не разрешили обменяться талонами с моим сотоварищем, чтобы ходить на завтрак по очереди через день и с’едать два завтрака. Начальство не скрывает, что цель этих ограничений — “экономия”. Она даже планируется, и если мы даже захотим во что бы то ни стало использовать весь тот паёк, который нам отпустило государство, то этим нарушаем их план. Вот и вырывают из горла всякими способами. Старшая дочь, прибывшая из Ленинграда со званием инженера, работала в мастерской 10 часов, вырабатывала сдельно рублей 100 в месяц и тоже не видела никакой пищи, кроме своих 600 гр. хлеба. Младшая дочь, студентка, имела карточку в студенческую столовую, но не могла совместить питание с учёбой — не хватало времени. Нужно было выбирать или то или другое. А самое страшное — путешествие поздним вечером домой. Средняя норма падания в грязь — два раза.

Были попытки нападения со стороны “оккупантов”, которым по ночам предоставляется вся полнота власти. Больная жена не видит дома даже тёплой воды — не на чем согреть. Если я свалюсь с ног, слягу, то должен буду погибать — помощи ниоткуда ожидать нельзя. Постепенно силы израсходовались, и физические и моральные. Мы почувствовали (собственно я и жена, как старые и больные), что нам попросту нечем жить. Со дня на день я собирался отказаться от борьбы, лечь и ждать конца. Но позавчера опять шёл. Не знаю, долго ли это продолжалось, если бы…

II. Поворот ручки

Я сижу в бараке. Через щели в дверях белеет снег. Окно не лучше дверей. Но печка натоплена, ярко светит эл-во, играет радио. Туман не позволяет видеть окружающее. Через два дня туман рассеялся, и я с любопытством увидел по бокам высокие горы, почему то местами заросшие ёлкой, а больше ничем. Наш посёлок находится в ущелье, на высоте 1800 м. (!) над уровнем моря. Вдали, за 27 клм. видна Алма-Ата. Там жена и младшая дочь. А я живу здесь со старшей дочерью.

Кроме нас в этой же комнате живёт женщина на сносях. Мы живём в посёлке военного санатория. Дочь занимает должность кино-механика и радио-техника, а я — учитель “частной” 8-й группы (из 7 чел.) при местной школе. Мы получаем по 600 гр. хлеба и три раза в день по тарелке горячего супу. И всё это на месте, никуда ходить не надо. В ближайшие дни переедет сюда и жена — и тогда мы сможем себя считать спасёнными от смерти. К занятиям в школе приступил я тоже частным образом, без документов и оформления. Есть только учительская пенсионная книжка. Поэтому, если тебе не в тягость, сооруди мне на всякий случай такую бумажку: “Знаю Фёдорова И.М. 36 лет. Знаю, что он держал экстерном экзамен при Виленском учительском институте и в течение многих лет был преподавателем истории и географии в средних учебных заведениях”.

Дробязі жыцця

1.

“Янка Мавр. Лицо зверя."

Пьеса в 3-х актах (5 картин). Перевод с белорусского

Такой твор послан мною в Москву Горбунову. Мой полномочный представитель П.Броўка пишет мне всякие приятные вещи, но реально я ничего приятного не видал. Управление по делам искусств не пожелало заключить со мною договор (Бровко пишет, что договор должен заключать театр). Но всё это ерунда — ни на какие конкретные блага я и не рассчитывал. Я довольствуюсь тем моральным удовлетворением, которое дала мне эта работа; я рад, что успел сказать и своё слово, может быть последнее. А из особенностей этой пьесы по крайней мере одна является безусловно выдающейся: пьеса состоит только из одного перевода, а оригинала не существует и не существовало в природе. Только тебе доверяю я эту историческую тайну.

2.

На горизонте снова появился Бэндэ.

10 ран. Доброволец с начала войны. Начальник особого отряда, который состоял из людей “не ниже старшего лейтенанта”. Из 75 человек отряда — 74 погибло, а спасся (чудом) один начальник.

Мимоходом он написал большую книгу о Колосе. Всё необыкновенно в этом необыкновеннейшем человеке <…>. Необыкновенный командир должен выйти и из Якимовича, который теперь рыхтуецца в Андижане. Никак не могу представить его держащим в руках оружие.

3.

Мой адрес: Алма-Ата, п.я. 15. Учителю Фёдорову. При занятиях здорово сказывается ослабление памяти. Помню то, что знал десятки лет тому назад, а что вчера вычитал сегодня уже не помню. Как утешили африканские события в американском масштабе! Может быть, это начало конца? А, может быть, мы вернёмся в Минск и заживём прежней жизнью? Как странно ставить такой вопрос.

Ну вот табе і ўся “навэла”.

До свидания.

Я.Маўр

P.S. А ў хаце цёпла!.. І ісці нікуды не трэба!..

Ды яшчэ зараз дадуць талерку гарачай стравы…А ўвечары яшчэ раз дадуць…Жывем!!!...

16/ХІ-42.

***

9 чэрвеня 1943 года з Алма-Аты ў Ташкент Янка Маўр пісаў Якубу Коласу:

Атрымаў тваю паэму. Дзякую за памяць. На 28 старонцы знайшоў верш, які прагучаў для мяне як голас жывога Коласа (“Люблю я лес…”). Гэтыя радкі лічу я і самымі лепшымі.

Калі я чую леса голас,

Таемны шум, нібы шагі,—

Здаецца мне, што гэта Колас

Шукае там баравікі.

Як бачыш, і мы не лыкам шытыя. Толькі псуе справу русізм — ”шагі”. Але на 9 ст. я знайшоў у цябе “совецкую ўласць”, і гэта мяне супакоіла. Нездарма я пачаў пісаць байкі. Але лёс гэтых баек такі самы, як і ўсёй маёй “творчасці”— ніякага водгуку. Што дрэнна, чым дрэнна — ніхто не кажа. Бачыш, шкадуюць маю старасць. Цяпер я на сваёй скуры адчуваю, што маўчанне — самы горшы від крытыкі. Тут я напісаў адну аднаактоўку, яна трапіла на падмосткі і была сустрэта нават вельміпрыхільна. Такім чынам, тут я меў водгук. Але толькі тут “за граніцай”.

Я стаю цяпер на раздарожжы і ламаю галаву: ці варта мне ісці далей гэтым шляхам? Можа я раблю такую справу, аб якой людзі саромяцца мне казаць у вочы?Ну, ды не варта цяпер аб гэтым гаварыць.

Сэнс жыцця майго на даным этапе — бульба. Пасадзілі яе мы цэлых пяць вёдзер. Сядзім над ёю і чакаем, калі можна будзе яе пакаштаваць. А яна і вылазіць не хоча: 30 дзён сядзіць у зямлі.

Можа гэта і к лепшаму: сёння, напр., тоўсты пласт снега пакрыў усю нашу тэрыторыю. Наогул лета і цяпла мы яшчэ не бачылі. Адрэзаны ад свету і ад… прадуктаў.Я так быў упэўнены, што сёлета мы паедзем дахаты. Але саюзнічкі пасля Туніса будуць адпачываць год — і прыдзецца пачакаць. Хоць нашы ўдары па немцах цяпер зрабіліся і мацнейшымі.

Але, як цяжка адчуваць сябе непатрэбным! Каб гэта было тады, у 1906 годзе, то пэўна я быў ужо ў партызанах. А цяпер— ні туды і ні сюды.

Ну, бывай.…А ўсё такі адну кнігу я, відаць, яшчэ напішу!

Твой Маўр

Вось яшчэ некалькі радкоў з ліста Івана Міхайлавіча: “Ці ўбачым мы нашы беларускія баравічкі пад елкай? Ці застануцца яны пасля паганых немцаў?” Тыя ж перажыванні прасочваюцца ў “Кнізе ташкенцкага быція” Коласа: “Ці ступлю на тую дарогу, што прывядзе да родных куточкаў, на Свіслач, у Вусце, Беразянку і Балачанку? Як томіцца душа…” Пісьменнікі аднолькава моцна жадалі дыхаць родным паветрам, вярнуцца ў Беларусь.

Пасля ваеннага ліхалецця Янка Маўр прыехаў у Мінск. Аднак і пасля вайны ліставанне не абрываецца: перапіска пісьменнікаў працягваецца ў 1950-я гады.Ліст да Коласа, які датуецца “1950.12”, Маўр падпісваў з прысутнай яму самаіроніяй і гумарам: “Твой Маўр-Дзя-Дун”. А пра цеплыню яго адносін сведчаць шчырыя звароты: “Дарагі Якуб!”, “Дарагі сваток і браток”, “Дружа”.

Таццяна МАКАРАНКА,

старшы навуковы супрацоўнік

навукова-фондавага аддзела Дзяржаўнага

літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа

http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2...

Адзін з заснавальнікаў беларускай дзіцячай літаратуры[1], заснавальнік прыгодніцкага і навукова-пазнавальнага жанраў у беларускай літаратуры, стваральнік першай беларускай навукова-фантастычнай аповесці[2]. Аўтар кніг для дзяцей, п’ес, перакладаў[3]. Член Саюза пісьменнікаў СССР (1934). Член ВКП(б) з 1950 года. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларускай ССР (1968). Заслужаны дзеяч культуры БССР (1968)[1].

Раннія гады

Я.Маўр — семінарыст Панявежскай настаўніцкай семінарыі

Нарадзіўся ў сям’і выхадца з Беларусі (які ў гэтым горадзе апынуўся ў пошуках працы[4]). Яго бацька быў адстаўным салдатам, паходзіў з беззямельных беларускіх сялян[3], працаваў сталяром. Да ваеннай службы ён насіў прозвішча Ільін, а прозвішча Фёдараў з’явілася ў выніку памылкі армейскага пісара, які запісаў Міхаіла Фёдаравіча — Міхаілам Фёдаравым. Бацька рана памёр, і маленькі Іван разам з маці пераехаў на яе радзіму — у вёску Лебянішкі(руск.) бел. (былой Ковенскай губерні). Яны жылі ў беднасці, і толькі дзякуючы намаганням маці, якая ў што бы то ні стала марыла даць адукацыю сыну, у 1895 годзе ён скончыў пачатковую школу, а ў 1899 — Ковенскае рамеснае вучылішча. Пасля вучылішча ён паступіў у Панявежскую настаўніцкую семінарыю. У канцы 1902 яго выключылі з апошняга, выпускнога класа — за вальнадумства і «за сумневы ў рэлігіі». Тым не менш, у 1903 годзе ён усё ж атрымаў пасведчанне настаўніка пачатковай школы, здаўшы экстэрнам экзамены за семінарскі курс[5].

Педагагічная дзейнасць

Іван Фёдараў — памочнік настаўніка пачатковай школы ў мястэчку Новае Места (Літва)

Пасля навучання ў настаўніцкай семінарыі Фёдараў пачаў працаваць у школе пад Панявежам у мястэчку Наўямесціс(руск.) бел., а потым яго перавялі ў вёску Бытча на Барысаўшчыне.

У 1906 годзе ён прыняў удзел у нелегальным педагагічным з’ездзе, які адбыўся на Мікалаеўшчыне. У гэтым жа з’ездзе прыняў удзел і будучы класік беларускай літаратуры Якуб Колас. У «Працоўным спісе», які захаваўся ў архіве пісьменніка, адзначаны вынік гэтай падзеі для яго ўдзельніка: «1906. VIII. Звольнены са службы і аддадзены пад суд…»[5]. Разам з Якубам Коласам і іншымі актыўнымі ўдзельнікамі быў аддадзены пад суд, пазбаўлены права выкладаць у школе і ўзяты пад нагляд паліцыі.

У 1909 годзе ўступіў у царкоўны шлюб. Пераехаў у в. Турэц. Толькі ў 1911 І. Фёдараў уладкаваўся выкладчыкам геаграфіі і гісторыі ў Мінскую прыватную гандлёвую школу.

Судовае разбіральніцтва па справе аб настаўніцкім з’ездзе доўжылася амаль два гады. Фёдарава адхілілі ад педагагічнай дзейнасці і ўзялі пад нагляд паліцыі. Толькі праз 5 гадоў, у 1911 годзе, яму ўдалося ўладкавацца выкладчыкам у прыватную гандлёвую школу ў Мінску. З восені 1917 года ён уладкаваўся настаўнікам геаграфіі і гісторыі ў мінскую чыгуначную гімназію. Пасля рэвалюцыі ён стаў настаўнікам 25-й чыгуначнай школы імя А. Р. Чарвякова.

У 1920-я таксама працаваў у Наркамаце асветы Беларусі і ў рэспубліканскім саюзе работнікаў асветы[6].

Працу настаўніка Фёдараў пакінуў толькі ў 1930 годзе, калі перайшоў на працу ў Беларускае дзяржаўнае выдавецтва (дзе прапрацаваў да 1936 года)[7].

З 1930 на творчай працы. Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1934).

Вайна і пасляваенныя гады

Падчас вайны пісьменнік вымушана апынуўся далёка ад роднай зямлі — спачатку ў Новасібірску, затым у Алма-Аце. Гэты час ён перанёс як цяжкае выпрабаванне, нават як «псіхічную траўму», пра што ён прызнаўся ў лісце да Хвядоса Шынклера 2 лютага 1942 г. У 1943 Маўр пераехаў у Маскву, дзе, моцна захварэўшы, трапіў у бальніцу. У родны Мінск ён вярнуўся толькі пасля вызвалення яго ад фашысцкіх захопнікаў.

Янка Маўр памёр 3 жніўня 1971 года. Пахаваны ў Мінску на Усходніх могілках[8].

Творчая дзейнасць

Проза

Дэбютаваў у 1923 у як фельетаніст ў газеце «Советская Белоруссия» і ленінградскім часопісе «Бегемот(руск.) бел.». У 1925 годзе ў часопісе «Беларускі піянер» надрукаваў першую навукова-фантастычную аповесць на беларускай мове «Чалавек ідзе»[1][9], якая паклала пачатак фантастычнаму і прыгодніцкаму жанрам у беларускай літаратуры[10]. Аповесць надрукаваў пад псеўданімам «Янка Маўр». «Янка» — гэта беларускі аналаг імя «Іван». Як паказвала даследчыца творчасці Янкі Маўра беларуская літаратуразнаўца Эсфір Гурэвіч, пісьменнік, захаваўшы сваё сапраўднае імя ў першай частцы псеўданіма, недвухсэнсоўна паказваў на тое, што ён — сын беларускай зямлі. Значэнне псеўданіма «Маўр» шырока адкрыецца ў яго наступных аповесцях: «У краіне райскай птушкі» (1926), «Сын вады» (1927), у якіх ён паказаў сябе як абаронца правоў каланіяльных і залежных народаў, са спагадай ставіўся да карэнных народаў Паўночна-Заходняй Афрыкі, і праявіў сябе як інтэрнацыяналіст[11].

Сваю першую аповесць «Чалавек ідзе» Фёдараў напісаў ва ўзросце 44 гадоў, будучы выкладчыкам 25-й мінскай чыгуначнай школы. Пасля чытацкага поспеху твора пісьменнік працягнуў працаваць у жанры дзіцячай прыгодніцкай і навукова-пазнавальнай літаратуры[7]

Янка Маўр пісаў пераважна для юных чытачоў. У творах «У краіне райскай птушкі» (1926), «Сын вады» (1928) аўтар пастараўся абвергнуць уяўленне аб тубыльцах як аб крыважэрных людаедах, пазбаўленых элементарных чалавечых пачуццяў, людзях другога гатунку.

Аповесць «Чалавек ідзе» акрэсліла тую тэндэнцыю спалучэння пазнавальнасці і прыгодніцтва, якую Маўр развіў потым у наступных сваіх аповесцях і ў рамане «Амок» (1929) — пра паўстанні(руск.) бел. 1926 года на востраве Ява.

Янка Маўр і піянеры сярэдняй школы № 44 Мінска на сустрэчы, прысвечанай 25-годдзю яго літаратурнай дзейнасці

У 1930-х гадах пісьменнік ад «экзатычнага» іншаземнага матэрыялу, звярнуўся да родных мясцін, да жыццёвай рэальнасці, у якой дзейнічаюць юныя героі. Рушылі ўслед аповесць «Палескія рабінзоны» (1930), якая расказвала пра прыгоды двух падлеткаў у глухім Палессі, утапічная «Аповесць будучых дзён» (1932) пра камуністычную будучыню СССР, «ТВТ» (1934), у якой з гумарам распавядаецца пра звычайныя справы школьнікаў. Гэтыя творы карысталіся поспехам у юных чытачоў.

У аповесці «Палескія рабінзоны» аўтар выкарыстаў рабінзанаду, падказаную сусветна вядомым «Рабінзонам Круза» Даніэля Дэфо. Маўр, адкінуўшы псеўдарамантыку, захапленне экзотыкай далёкіх заморскіх краін, звярнуўся да свайго роднага краю і яго пазнання. Ён паказаў, што і пад беларускім небам, у далёкіх і блізкіх кутках роднага краю ёсць свая рамантыка і свая прыгажосць, кожны раз новая і нечаканая.

«ТВТ, або Апавяданне пра тое, як піянеры ўзбунтаваліся супраць уціску рэчаў і здзівілі ўвесь свет, як яны навучыліся бачыць тое, чаго іншыя не бачаць, і як Цыбук здабываў ачкі». 1949. Мастак Д. Красільнікаў

Эвалюцыя жанру прыгодніцкай аповесці прасочваецца і ў аповесці «ТВТ» (1934), якая атрымала першую прэмію на ўсебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі, пасля чаго ёю зацікавіўся Максім Горкі[12]. Па просьбе Горкага Янка Маўр перавёў аповесць на рускую мову і адаслаў яму. Гэта было напярэдадні I з’езду пісьменнікаў СССР[13]. Мастацкая навізна гэтай аповесці заключалася ў тым, што так званая тэма працоўнага выхавання загучала натуральна дзякуючы жывому духу гульні, па законах якой і створана таямнічае і загадкавае «Таварыства ваяўнічых тэхнікаў». Праз гульню хлопцы ўключаліся ў жыццё з яго паўсядзённымі клопатамі і дробнымі бытавымі праблемамі. Хлопцы ўласнымі сіламі выпраўляюць усе няспраўнасці, наводзяць парадак і практычна абжываюць гэты свет.

На працягу 1946—1948 гадоў Янка Маўр сумесна з Пятром Рунцом займаўся зборам і рэдагаваннем успамінаў беларускіх дзяцей аб вайне для кнігі «Ніколі не забудзем», якая выйшла ў 1948 годзе з прадмовай Якуба Коласа. Выдадзеная кніга атрымала высокую ацэнку не толькі ў Беларусі, але і за яе межамі[14].

Пасля вайны Янка Маўр апублікаваў цыкл апавяданняў аб трагічных выпрабаваннях, якія давялося выпрабаваць дзецям у ваенныя гады («Шчасце», «Дзве праўды», «Максімка»).

У 1946 годзе Маўр напісаў апавяданне «Завошта?», у аснову якога лёг рэальны трагічны факт — гібель жонкі і сына пісьменніка М. Лынькова[15].

У 1948 годзе ён напісаў аўтабіяграфічную аповесць «Шлях з цемры». У 1954 году выйшла яго навукова-фантастычная аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», якая стала трэцяй яго кнігай, напісанай у жанры сацыяльнай утопіі (першая — фантастычная казка «Падарожжа па зорках» (1927) з цыкла «Піянерскія казкі», а потым — «Аповесць будучых дзён» (1932)).

«Слёзы Тубі». 1938

Аўтар кніг аповесцей, апавяданняў «Чалавек ідзе» (1927), «У краіне райскай птушкі» (1928, 1983), «Сын вады» (1928), «Палескія рабінзоны» (1930, аповесць экранізавана ў 1935), «Слёзы Тубі» (1930), «Аповесць будучых дзён» (1932), «ТВТ» (1934), «Вакол свету» (1947), «Шлях з цемры» (1948), «Апавяданні» (1951), «Аповесці і апавяданні» (выбранае, 1954), «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» (часопіс «Маладосць», 1954—1955), «Аповесці і апавяданні» (1969), апавядання «Цётка Эмілія» (1954), байкі «Пекла» (1929), рамана «Амок» (1930).

Некаторыя творы

Чалавек ідзе

У аповесці аўтар звярнуўся да жыцця першабытнага чалавека на той стадыі яго развіцця, калі той толькі станавіўся на ногі, яшчэ нічога не ўмеючы, і ўсё, чаго ён дасягаў, — паляванне з прыладамі, атрыманне агню, выкарыстанне каменя ў якасці інструмента — было для яго ўпершыню. Усё ўпершыню — гэты знойдзены аўтарам мастацкі ход адпавядае бачанню і ўспрыманню дзіцяці, яго прадчуванню першаадкрыцця, чакання ім чагосьці новага і незвычайнага. Асновай сюжэту стаў працэс развіцця чалавека, пакутлівы і драматычны, напоўнены барацьбой за сваё жыццё, шлях працяглага і паступовага назапашвання практычнага і духоўнага вопыту. Гэта быў замах пачаткоўца пісьменніка на новы для ўсёй нацыянальнай літаратуры жанр, згодна з ўласным аўтарскім азначэнні — навукова-фантастычнай аповесці, якая ўяўляла сабой спалучэнне навукі і фантазіі[7].

У краіне райскай птушкі

Асноўны артыкул: У краіне райскай птушкі

У аповесці «У краіне райскай птушкі» дзеянне адбываецца на Новай Гвінеі, на тых астравах Ціхага акіяна, на якіх пабываў падарожнік Міклуха-Маклай, даследчык мясцовых жыхароў — папуасаў. Аповесць пабудавана на сацыяльным канфлікце, на прамалёўцы двух варагуючых сіл — прыгнечаных і гаспадароў-каланізатараў. У аповесці «У краіне райскай птушкі» вызначыліся асноўныя асаблівасці мастацкай манеры Я. Маўра — прыгодніка, які здолеў увабраць у сябе энергію, характар ​​і традыцыі заходняй прыгодніцкай класікі.

Сын вады

Асноўны артыкул: Сын вады

Аповесць «Сын вады», самая паэтычная ў гэтым цыкле, згодна з прызнаннем самога аўтара, была найбольш яму дарагая. Сюжэтная лінія галоўнага героя, юнага вогнезямельца Манга, у ёй пабудавана на распаўсюджанай у прыгодніцкай літаратуры схеме: выратаванне белага чалавека ад дзікіх тубыльцаў. Дарэчы, менавіта гэта і не ўспрыняў тагачасны рэцэнзент аповесці на старонках часопіса «Полымя», палічыўшы гэтую гісторыю неапраўданай данінай «нізкаякаснаму прыгодніцтву»[16].

Амок

Да напісання рамана аўтара падштурхнулі прачытаныя ім мемуары рускага консула на Яве Мадэста Бакуніна(руск.) бел.. Для сваёй аповесці Янка Маўр збіраў матэрыялы, вывучаў дакументальную літаратуру па свежых слядах падзей. Многія найбольш важныя матэрыялы (часопісы, газеты, фатаграфіі, выкарыстаныя потым як ілюстрацыі) ён атрымліваў непасрэдна з Явы і з Нідэрландаў праз настаўнікаў-эсперантыстаў, з якімі ён вёў перапіску як стары эсперантыст. У прадмове да рамана пісьменнік адзначыў, што «Амок» больш дакументальны «нават у дробязях», чым можа здацца на першы погляд. У рамане «Амок» прыкметнае месца займае пазнавальны матэрыял аб прыродных асаблівасцях вострава, падрабязнасцях побыту, асновах народа.

Палескія рабінзоны

Асноўны артыкул: Палескія рабінзоны (аповесць)

Аповесць трымаецца пераважна на дыялогах-спрэчках паміж героямі-студэнтамі, якія пад уражаннем ад кніг аб далёкіх краінах, перш за ўсё ад кніг Жуля Верна, Майн Рыда і Ф. Купера, адпраўляюцца ў час вясновага разліву ў падарожжа па Палессі. Галоўнай ідэяй рабінзанады стала перамога чалавека над стыхіяй. Гэтую стыхію пісьменнік асэнсоўвае ў духу класічнай рускай і беларускай літаратурных традыцый. Прырода для герояў аповесці — не толькі матэрыяльнае, але і духоўнае багацце. Самым яркім перажываннем для герояў стала забойства зубра кантрабандыстамі, якое яны ўспрынялі з сапраўдным болем і хваляваннем, «як забойства чалавека». Сцэна забойства зубра, паказаная праз стаўленне да гэтага галоўных герояў — Мірона і Віктара, стала ключавой ў разуменні аўтарскіх адносін да праблемы «чалавек і прырода». Мараль аповесці заключаецца ў тым, што прырода — гэта ўвасабленне спакою і ўраўнаважанасці, якія не стасуюцца са злом і чалавечай жорсткасцю, а тыя, хто парушаюць натуральнае жыццё прыроды, сеюць варожасць і нянавісць паміж людзьмі. Варта адзначыць, што аповесць была напісана ў той час, калі актыўна асвойваліся прыродныя багацці Беларусі і калі пераўтварэнні прыроды ўспрымаліся як нешта безумоўна грандыёзнае і карыснае, сведчанне стваральнай сілы чалавека, а трагедыя шкоды, якая наносіцца ёй, яшчэ не ўсведамлялася[17].

Шчасце

Псіхалагічная мініяцюра «Шчасце» (1945) заснавана на эмацыйным напружанні, на ўнутраным канфлікце. У аповядзе няма знешніх падзей, сюжэт вызначаецца псіхалагічным сутыкненнем свету дзяцінства і свету дарослых на фоне ціхамірнай прыроды. Але ў гэтым невялікім апавяданні адбываюцца поўныя драматызму змены душэўнага стану герояў, унутраны рух іх настрояў і перажыванняў. Псіхалагічная праблема, закранутая аўтарам у аповедзе, паказвае, як узаемадзейнічаюць свет дарослых і свет дзяцінства, якія адносіны існуюць паміж імі, што ўяўляе цікавасць як для дарослай, так і для дзіцячай літаратуры[15].

Максімка

У апавяданні «Максімка» (1946) пісьменнік адлюстраваў душу хлапчука, сіраты-дзетдомаўца, у моманты вышэйшага драматычнага напружання, калі ён убачыў у салдаце, які вяртаецца з вайны, свайго бацьку, але раптам усвядоміў сваю горкую памылку. Аўтару ўдалося перадаць душэўны стан маленькага героя.

Фантамабіль прафесара Цылякоўскага

У аснову сюжэту пакладзена фантастычная ідэя тэхнічнага толку — аб магчымасці выкарыстання энергіі чалавечай думкі: на энергіі дзіцячай фантазіі, якая нашмат большая, чым фантазія дарослых, унукі прафесара Цылякоўскага Святазар і Святлана адпраўляюцца ў далёкае падарожжа — спачатку ў Амерыку, а потым на Месяц і на Марс. У аповесці сумешчанае рэальнае і фантастычнае, у ёй прасочваецца апора на традыцыі папярэднікаў, такіх як К. Э. Цыялкоўскі (як аўтар астранамічных аповесцяў), А. М. Талстой, У. А. Обручаў, а таксама класікі сусветнай фантастыкі — Жуль Верн, Г. Уэлс; у аповесці ёсць прамыя спасылкі на гэтых аўтараў. Янка Маўр выступіў як празорлівец і прадказальнік (услед за Цыялкоўскім) эры касмічных палётаў. Але яго цікавіла больш не столькі навуковая ідэя, колькі маральна-этычны бок, праблема чалавечых узаемаадносін, будучых кантактаў пры сустрэчы з іншымі цывілізацыямі[18].

Драматургія і пераклады

Аўтар п’есы «Памылка» (апублікавана і пастаўлена ў 1940), аднаактовак «Хата з краю» (1941), «Балбатун» (1946).

Пераклаў на беларускую мову твор юкагірскага пісьменніка Тэкі Адулока(руск.) бел. «Жыццё Імтэургіна старэйшага» (1935), асобныя творы Г. Х. Андэрсена, Дз. Маміна-Сібірака, М. Прышвіна, А. Чэхава («Дзетвара» і «Выбраныя творы», 1954), Р. Кіплінга, М. Твэна («Прыгоды Тома Сойера», 1939 і «Прынц і жабрак», 1940), Ж. Верна («80 000 кіламетраў пад вадой», 1937), В. Гюго, А. Гайдара, В. Шклоўскага, А. Конанава(руск.) бел.[19].

Пераклады твораў Я. Маўра на іншыя мовы

Творы Янкі Маўра пераведзены на рускую, украінскую, армянскую, таджыкскую, літоўскую, польскую і чэшскую[10][19], нямецкую і румынскую мовы. Асобныя яго творы выдадзены ў Амерыцы, Англіі, Кітаі і іншых краінах[20].

Захапленні пісьменніка

Янка Маўр быў вядомым эсперантыстам[21]. Эсперанта ён пачаў вывучаць яшчэ ў 1904 годзе. У 1926 годзе ён вёў перадачу для эсперантыстаў на беларускім радыё[22].

Свайму зяцю Міхасю Міцкевічу[23] ён чытаў «Яўгена Анегіна» на эсперанта. Ведучы перапіску з эсперантыстамі свету і атрымліваючы ад іх наўпрост рэдкую інфармацыю, ён напісаў кнігу «Амок»[24].

Янка Маўр сабраў вялікую хатнюю бібліятэку, якая была адной з лепшых у даваенныя гады ў Беларусі[25].

Пісьменнік захапляўся спірытызмам[22][24]. У яго хаце збіраліся кампаніі, якія практыкавалі выклік духаў. У Маўра быў філасофскі склад розуму, і ў спірытызме ён бачыў не містыку, а недаследаваную прыродную з’яву, і спрабаваў зразумець яго механізм. У пісьменніка былі два тоўстых сшытка, у якія ён запісваў вынікі спірытычных сеансаў, але ў 1938 годзе ён іх спаліў. Спірытычныя сеансы праводзіў пры дапамозе сподка на стале з алфавітам. Вядомы выпадак, калі ён зладзіў нейкаму партыйнаму работніку міні-сеанс спірытызму, падчас якога прымусіў рухацца аловак. На думку Міхася Міцкевіча, Янка Маўр валодаў незвычайнымі здольнасцямі[24].

Любіў Янка Маўр і язду на веласіпедзе і добра іграў на скрыпцы[21].

На сваёй дачы пад Мінскам, у Ждановічах, Янка Маўр пабудаваў будан-кабінет з лазы. На мастках над Свіслаччу ён паставіў імправізаваны пісьмовы стол, так, што можна было складаць кнігі пра далёкія краіны, звесіўшы ногі ў ваду і уяўляючы сябе на беразе акіяна[3].

Янка Маўр і Якуб Колас

Якуб Колас і Янка Маўр (справа) на адпачынку. Дом творчасці пісьменнікаў(руск.) бел.. Каралішчавічы, 1950

Янка Маўр знаходзіўся ў сяброўскіх адносінах з класікам беларускай літаратуры Якубам Коласам. Яны абодва вучыліся ў настаўніцкіх семінарыях (дзе таксама атрымалі і музычную адукацыю). Абодва ўдзельнічалі і ў настаўніцкім з’ездзе (на якім яны і пазнаёміліся) у 1906 годзе, пасля якога Якуб Колас быў пасаджаны ў Пішчалаўскі замак, а Янка Маўр (тады яшчэ Іван Фёдараў) аддадзены пад нагляд паліцыі і, акрамя гэтага, пазбаўлены права выкладаць у школе.

У гады вайны падчас эвакуацыі сям’і Янкі Маўра ў Алма-Ату Маўр вёў сяброўскую перапіску з Якубам Коласам, які, таксама пакінуўшы Беларусь, пражываў у тыя гады ў Ташкенце. У лістах адзін да аднаго яны жадалі хутчэй вярнуцца ў родную Беларусь:

" …Ці ўбачым мы нашы беларускія баравічкі пад елкай? Ці застануцца яны пасля паганых немцаў?…[26] "

Пасля вызвалення Беларусі Маўр вярнуўся ў Мінск. Аднак і пасля вайны перапіска пісьменнікаў не абарвалася, яны перапісваліся і ў 1950-я гады[26]. У далейшым Янка Маўр стаў правобразам настаўніка Івана Тадорыка ў трылогіі Коласа «На ростанях» (1955). Пазней яны парадніліся: дачка Янкі Маўра, Наталля, выйшла замуж за сына Якуба Коласа — Міхася. У Дзяржаўным літаратурна-мемарыяльным музеі Якуба Коласа захоўваецца скрыпка, на якой іграў Янка Маўр. Якуб Колас таксама любіў граць на гэтым інструменце. Дачка Янкі Маўра, Наталля, часта музіцыравала на пару з бацькам: ён — на скрыпцы, а яна — на фартэпіяна[21].

Ацэнка і значэнне творчасці

Янка Маўр па праву з’яўляецца «бацькам» беларускай дзіцячай літаратуры[27][28].

Яго ўклад у беларускую дзіцячую літаратуру каштоўны тым, што ён як першаадкрывальнік і першапраходца вызначыў далейшае яе кірунак і развіццё, стаў стваральнікам новых для яе жанравых формаў — прыгодніцкага і навукова-фантастычнага, з прычыны чаго яму ўдалося пашырыць часавыя і прасторавыя межы беларускай дзіцячай літаратуры. Яго наватарскія пошукі трымаліся на цесных узаемаадносінах з літаратурнымі традыцыямі — нацыянальнай, рускай, заходняй. Ён умела выкарыстаў мастацкія прыёмы такіх класікаў прыгодніцкай літаратуры, як Жуль Верн, Майн Рыд, Фенімор Купер. У яго творчасці мелася нямала рэмінісцэнцый з твораў Даніэля Дэфо, Аляксандра Дзюма, Гюстава Эмара(руск.) бел., Луі Жаколіа(руск.) бел., Луі Бусенара, Генры Хагарда(руск.) бел.[27].

Напісаная ім у 1927 году лірычная аповесць «Сын вады» была найбольш дарагая самому аўтару. Аповесць не адрознівалася рэзкасцю і варожасцю сацыяльнага супрацьстаяння. У ёй галоўны канфлікт паміж героямі раскрываецца не ў адкрытым сутыкненні розных сацыяльных сіл, як у яго папярэдняй аповесці «У краіне райскай птушкі», а пераважна ў маральным плане. Янка Маўр пастараўся ў ёй зацвердзіць менавіта каштоўнасць агульначалавечых узаемаадносін незалежна ад сацыяльных перашкод. І менавіта за тое, што аповесць не адлюстравала сацыяльнай барацьбы тубыльцаў супраць каланізатараў, афіцыйная крытыка 1930-х гадоў папракала аўтара за невыразную класавую пазіцыю, апалітычнасць і «сацыяльную прытупленасць»[29].

Пісьменніка абвінавацілі ў тым, што ён не надзяліў паўдзікага жыхара Вогненнай Зямлі высокай рэвалюцыйнай свядомасцю, спелым класавым пачуццём, і што ўзаемаадносіны герояў раскрываюцца «не ў плане барацьбы класаў, а толькі ў плане барацьбы чалавека з прыродай за сваё існаванне»[30].

У той час занятая пошукамі ідэалагічных «зрываў» афіцыйная крытыка і не заўважыла, што Маўр зрабіў сур’ёзны крок наперад у авалоданні сакрэтамі прыгодніцкага жанру і што яго аповесць выгадна адрозніваецца кампазіцыйнай цэласнасцю, якая ствараецца канцэнтрацыяй падзей вакол двух галоўных герояў, што спалучэнне прыгодніцтва і пазнавальнасці мела у ёй нашмат больш арганічны характар​​. Тым не менш, амаль адразу пасля выхаду ў свет «Сына вады» ў часопісе «Працаўнік асветы» (1928, № 13) рэцэнзент, які сціпла падпісаўся «Настаўнік», адзначыў: «У нас з’явіўся сапраўдны аўтар дзіцячай прыгодніцкай кніжкі»[27].

Аўтара «Палескіх рабінзонаў» (1930) папракалі за тое, што прыгоды прыяцеляў не асацыююцца з ідэаламі і жыццём ўсёй рэспублікі — нічога не гаворыцца пра рэканструкцыю і меліярацыю Палесся, што падарожжа герояў аповесці заснавана на непажаданых уплывах М. Рыда, Ж. Верна, Ф. Купера. Неадназначнасць аўтарскай задумы аповесці не была ацэненая тагачаснай крытыкай, якая хацела бачыць у кнізе прамую і выразную сувязь з сучаснасцю, з працэсамі індустрыялізацыі і калектывізацыі, якія адбываліся ў той час у краіне, або з практычнымі школьнымі праблемамі[31][32].

Яго аповесць «ТВТ» (1934), якая атрымала першую прэмію на ўсебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі, на I з’ездзе пісьменнікаў СССР адзначыў рускі пісьменнік Самуіл Маршак ў сваім дакладзе «Аб вялікай літаратуры для маленькіх». Гаворачы аб дасягненнях літаратуры, Маршак сярод іншых адзначыў і «значную школьную аповесць, напісаную ў Беларусі»[13]. У той жа час у рэспубліканскім Міністэрстве адукацыі да аповесці паставіліся з насцярожанасцю, паколькі арганізацыя «Таварыства ваяўнічых тэхнікаў» не з’яўлялася існай. Міністэрскія чыноўнікі разважалі:

" Ці ёсць патрэба ў стварэнні нейкіх розных таварыстваў і каманд, калі дзейнасць школьнікаў павінна рэгламентавацца «Правіламі паводзін вучняў»?[33] "

Менавіта гэтыя асцярогі і забароны з боку чыноўнікаў адукацыйных устаноў і прыпынілі рух «ТВТ-уцаў», які ў пасляваенныя гады пачаў было разгортвацца ў многіх гарадах Беларусі і былога Савецкага Саюза — у Брэсце, Пінску, Кобрыне, Калінінградзе, Іванаве, Стаўрапалі, Петразаводску, Элекманары (Алтайскі край). У тыя гады «ТВТ» стала адкрытым выклікам афіцыйнай нарматыўнай педагогіцы. Іх прынцып быў: «Калі не я — то хто?». Маўр лічыў, што ў грамадстве ўсе людзі паступова павінны станавіцца такімі «ТВТ-уцамі», гэта значыць — сапраўднымі гаспадарамі. Але гэтая ідэя апынулася ілюзіяй[34].

Пры напісанні кніг пісьменніку дапамагалі яго багатыя веды па гісторыі і геаграфіі і выкарыстанне ў творчасці мемуараў і кніг успамінаў навукоўцаў і падарожнікаў. Маўра называлі беларускім Міклуха-Маклаем і Жулем Вернам ў адной асобе. Сапраўдныя вандроўнікі часам дзівіліся дакладнасці дэталяў у апісанні той ці іншай краіны ў яго творах. У сваёй творчасці ён абапіраўся на традыцыі творчасці Жуля Верна, Фенімора Купера, Майна Рыда, пры дапамозе чаго стварыў новы, сацыяльны тып прыгодніцкага рамана і прыгодніцкай аповесці. У аповесцях «Палескія рабінзоны» і «ТВТ» ён адлюстраваў савецкую рэчаіснасць, яму ўдалося ярка і праўдападобна апісаць маладых герояў. У 1934 годзе на экраны выйшаў фільм «Палескія рабінзоны», зняты па сцэнары Янкі Маўра. Яго казка «Вандраванне па Зорку», «Аповесць будучых дзён» і аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» заклалі асновы навукова-фантастычнага жанру ў беларускай літаратуры[3].

На думку П. Васючэнкі: «Маўр быў творцам няпростым: ён спрабаваў унікнуць літаратурнага сервілізму, апісваючы краіны, якія ён не бачыў»[35].

Сям’я

Настаўнік Мінскай прыватнай гандлёвай школы Я. Маўр з жонкай і дзецьмі

Я. Маўр у сямейным асяроддзі: Фёдар, Арсеній, Наталля, жонка Стэфаніда Аляксандраўна, Аляксандра

Жонка — Стэфаніда Аляксандраўна.

Сын — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Фёдар Фёдараў (19.6.1911, вёска Турэц, Мінская губерня — 13.10.1994, Мінск).

Сын — Арсеній Іванавіч Фёдараў (23.1.1917 — 13.10.2001), кандыдат тэхнічных навук

Дачка — Аляксандра Іванаўна (Капылова) (1.5.1919 — 03.05.2005)

Дачка — Наталля Іванаўна (Міцкевіч) (27.7.1924 — 22.02.2012, Мінск) — кандыдат тэхнічных навук (1953); замужам (з 1946 года) за сынам Якуба Коласа, Міхасём Міцкевічам[36].

Узнагароды, ганаровыя званні і прэміі

Янка Маўр быў узнагароджаны трыма ордэнамі, а таксама медалямі[1].

Заслужаны дзеяч культуры БССР (1968).

Дзяржаўная прэмія БССР (1972 — пасмяротна) за аповесці «Чалавек ідзе», «У краіне райскай птушкі», «Сын вады», «Палескія рабінзоны», «ТВТ», «Шлях з цемры», раман «Амок».

Два ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга.

Ордэн «Знак Пашаны».

Памяць

Вуліцы:

Вуліца Янкі Маўра (вуліца Маўра) у Мінску.

Вуліца Маўра ў Пінску.

Мінская абласная дзіцячая бібліятэка імя Янкі Маўра[3].

Раённая барысаўская школа імя Янкі Маўра.

З 1993 года ў Беларусі прысуджаецца прэмія імя Я. Маўра за лепшыя творы для дзяцей[37][38].

У 2013 годзе РУП «Беларускі відэацэнтр» зняў дакументальны фільм пра жыццё і творчасць пісьменніка «Янка Маўр. Капітан дзіцячых мараў»[39].

Бібліяграфія

Выбраныя творы, 1952;

Збор твораў у 2-х т., 1960;

Збор твораў у 4-х т., 1975—1976.

Зноскі

Янка Маўр (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі

Виртуальный проект к 130-летию со дня рождения Янки Мавра (недаступная спасылка). Информационные ресурсы. НББ. Архівавана з першакрыніцы 9 лістапада 2013. Праверана 30 кастрычніка 2013.

К 130-летию со дня рождения Янки Мавра. БелТА. Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2013.

Гнилозуб В. Мария Мицкевич: «Мои дедушки — Янка Мавр и Якуб Колас» = Марыя Міцкевіч: «Мае дзядулі – Янка Маўр і Якуб Колас» // Белорусская Нива : газета. — 10 мая 2013. — № 84. Архівавана з першакрыніцы 3 жніўня 2013.

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 748

1883. Национальный пресс-центр Республики Беларусь (31 мая 2013). Архівавана з першакрыніцы 6 верасня 2013.

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 749

Маўр Янка // Беларускія пісьменнікі (1917—1990) : Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі; нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1994. — С. 374—375

Аповесць пра першабытных людзей; першапачаткова задумвалася як своеасаблівы вучэбны дапаможнік, які распавядае пра дагістарычныя часы.

Канэ Ю. М. Мавр, Янка // Краткая литературная энциклопедия(руск.) бел. / Под ред. А. А. Суркова(руск.) бел.. — М.: Сов. энциклопедия(руск.) бел., 1967. — Т. 4. — С. 487.

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 750

Ліст да А. Тонкеля ад 5 сакавіка 1955 г. // Гос. лит. архив, ф. 290, оп. 1, ед. 3.

Маршак С. Я.. О большой литературе для маленьких. — М., 1934. — С. 38.

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 765

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 764

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 752

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 758—760

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 766

Да 130-годдзя з дня нараджэння Янкі Маўра, класіка беларускай дзіцячай літаратуры. Центр. науч. биб. НАН РБ (31 мая 2013). Архівавана з першакрыніцы 22 ліпеня 2013.

Літаратурны вечар, прысвечаны юбілею Янкі Маўра (недаступная спасылка). НББ (13 мая 2013). Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2014. Праверана 6 снежня 2013.

Рублевская Л. И. 125 лет Янке Мавру // Сов. Белоруссия : газета. — 2008-06-07. Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2013.

Гнилозуб В. В. Марыя Міцкевіч: «Мае дзядулі – Янка Маўр і Якуб Колас» // Белорусская нива : газета. — 2013-05-13. — В. 85. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2013.

Малодшы сын Я. Коласа

Рублевская Л. И. О цензуре, спиритизме и любви // Советская Белоруссия : газета. — 2010-07-05. Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2013.

Тимошик Л. И. Дед Мавр = Дзед Маўр // Звязда : газета. — 2013-05-18. — В. 27454. — № 89. — С. 6. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2013.

Макаренко Т. Маўр-Дзя-Дун — «сватку» Якубу: «Здаецца мне, што гэта Колас». Ред.-изд. учреждение «Культура и искусство». Министерство культуры РБ. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2013.

Гурэвіч Э. С. Художественный космос Янки Мавра = Мастацкі космас Янкі Маўра // Лiтаратурная Беларусь : Газета. — Мн.: СБП, 2013-05-31. — В. 81. — № 5. — С. 1.

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 747

Селіванава В. Некалькі заўваг пра дзіцячую літаратуру // Полымя. І933. № 5. С. 155.

Селіванава В. Дзіцячая літаратура патрабуе сур’ёзнай увагі // Звязда. 1933. № 99.

Крытыка-бібліяграфічны бюлетэнь. 1934. № 5. С. 21.

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 760

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 761—762

Гурэвіч Э. С., 1999, с. 763

Пятро Васючэнка. Пятрогліфы і філалагемы // Дзеяслоў 2013 № 9

К 130-летию со Дня рождения Янки Купалы и Якуба Коласа (недаступная спасылка). Личность. Белтелерадиокомпания. Архівавана з першакрыніцы 10 ліпеня 2012. Праверана 24 ліпеня 2013.

Горевой М. В Минске открылась выставка к юбилею Янки Мавра. Культура. БелаПАН (13 мая 2008). Праверана 13 сакавіка 2013.

Чараўнік з краіны маленства (недаступная спасылка). Книжные выставки НББ. НББ (16 мая 2013). Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2014. Праверана 23 ліпеня 2013.

Неігравыя кінапраекты. Аб выніках адкрытага рэспубліканскага конкурсу кінапраектаў. Министерство культуры РБ. Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2013. Праверана 12 кастрычніка 2013.

Літаратура

Кнігі

Маўр Янка // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X.

Маўр Янка // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995.

Янка Маўр. Наш вечны рабінзон: штрыхі да партрэта / уклад. Міцкевіч М.. — Мн.: Мастацкая літаратура, 2018. — 127 с. — (Жыццё знакамітых людзей Беларусі). — ISBN 978-985-02-1861-2.

Янка Маўр (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі

Барсток М. М. Віднейшы беларускі дзіцячы пісьменнік Янка Маўр. — Мінск, 1958.

Грахоўскі С. «Мудрэц з душою хлапчука» //www.grahouski.org/ (Успаміны. Публіцыстыка)

Гурэвіч Э. С. Янка Маўр // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя : У 4 т.. — Минск, 1999. — Т. 2: 1921—1941. — С. 747—770.

Гурэвіч Э. С. Янка Маўр : Нарыс жыцця і творчасці / Э. С. Гурэвіч. — 2-е выд., дапрац. изд. — Мінск: Беларуская навука, 2004. — 148 с.

Канэ Ю. М. Мавр, Янка // Кароткая літаратурная энцыклапедыя / Под ред. Суркова А. А.. — М.: Сов. энциклопедия, 1967. — Т. 4. — С. 487.

Миронов А. Дед Мавр / А. Миронов. — Минск: Мастацкая літаратура, 1979. — 168 с.

Яфімава М. Б. Цэлы свет — дзецям: Творч. партрэт Я. Маўра — Мн., 1983.

Артыкулы

Грушэцкі А. Л. Дзяцей ён выхоўваў у любові да кніг. Пра педагога... Янку Маўра // Настаўніцкая газета : газета. — Мн.: Міністэрства адукацыі РБ, 25 чэрвеня 2015. — В. 7680. — № 75. — С. 16.

Гурэвіч Э. С. Художественный космос Янки Мавра = Мастацкі космас Янкі Маўра // Лiтаратурная Беларусь : газета. — 2013-05-31. — В. 81. — № 5. — С. 1.

Дроздова З. «Капитану наших первых странствий» — 130! Мой Мавр // Нёман : часопіс. — 2013. — № 5. — С. 208—224.

Рублевская Л. И. 125 лет Янке Мавру // Советская Белоруссия : газета. — 2008-06-07. Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2013.

Яфімава М. Б. Дзіцячым пісьменнікам трэба нарадзіцца // Полымя. — 2008. — № 5. — С. 161—164.

Яфімава М. Б. Добры і мудры настаўнік: творчасць Янкі Маўра // Роднае слова. — 1993. — № 5. — С. 7.

Яфімава, М. Б. Цэлы свет — дзецям : [аб творчасці, наватраскіх пошукаў Я. Маўра] / М. Б. Яфімава. — Мінск: БДУ, 1983. — С. 136

Спасылкі

Nuvola apps kaboodle.svg Вонкавыя відэафайлы

Nuvola apps kaboodle.svg Янка Маўр. Фільм з фонду Беларускага дзяржаўнага архіва кінафотафонадакументаў

commons: Янка Маўр на Вікісховішчы

Творы на knihi.com

Сайт Янки Мавра

Виртуальный проект к 130-летию рождения Янки Мавра Архівавана 9 лістапада 2013. // Нацыянальная бібліятэка Беларусі

К 130-летию со дня рождения Янки Мавра // БелТА

Янка Мавр на сайце «Лабараторыя Фантастыкі»

Постановление Совета Министров РБ от 1 марта 1972 г. № 54 «Об увековечении памяти писателя Янки Мавра»

Галерэя Янкі Маўра

https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%B...