Асноўны герой твора — чатырнаццацігадовы хлопчык з Заходняй Беларусі Юзік. Чытачы даведваюцца, што бацьку Юзіка, Міхася, белапалякі ў часе свайго адступ-лення прымусова пагналі з сабой у якасці фурмана. Яны гналі яго аж да Варшавы, дзе ён і вымушаны быў застац-ца адрэзаным ад радзімы.

Сям’я Міхася знаходзіцца ў гэткіх жа ўмовах, як і тысячы да яе падобных. Але ніхто не траціць надзеі на хуткае вызваленне. Жаданай марай людзей з’яўляецца ўз’яднанне з Савецкай краінай, аб якой яны чулі столькі цікавага і незвычайнага. Шмат чуў аб Савецкім Саюзе і Юзік; вельмі хацелася хлопчыку сваімі вачыма паба-чыць, як жывуць савецкія людзі. Зусім выпадкова жадан-не хлопчыка здзейснілася: ён трапіў у Савецкі Саюз.

Прыезд Юзіка ў Краіну Саветаў, знаёмства яго з са-вецкай рэчаіснасцю складае змест другой часткі аповесці.

Аўтар малюе камуністычнае грамадства, дзе няма класаў, канчаткова знішчана розніца паміж фізічнай і ра-зумовай працай. Моладзь нават зусім не ведае такіх слоў, як «вёска», «селянін». Вось, напрыклад, Юзік шукае вёс-ку Курычы:

«— Ці не ведаеш, братка, як прайсці да вёскі Куры-чы?..

— Вёскі? — са здзіўленнем пытаецца хлопчык.

— Але.

— А што гэта такое «вёска»?

— Ну, дзе людзі жывуць...

— Дык вось яны тут і жывуць.

— Мне трэба вёска, дзе жывуць сяляне.

— А што такое «сяляне»? 1

Тое ж самае адказвае Юзіку і дзяўчына:

«—- Чаго, хлопчык, шукаеш? — спыталася яна ла-годна.

— Калі ласка, скажыце, як прайсці ў вёску?—узрад-ваўся Юзік.

— Якую вёску? Што гэта значыць?

— Ды вёску Курычы.

— Вось гэта Курычы і ёсць.

— Мне трэба ў вёску, а не сюды,— паўтараў Юзік і яшчэ болын здзівіўся, што і дзяўчына бадай таксама га-ворыць, як і той хлопчык» 2.

1 Маі)р Я. Аповесць будучых дзён, с. 108.

2 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 109.

7*

99

Янка Маўр расказвае пра вялікія гаспадаркі, дзе лю-дзі жывуць у шматгіавярховых добраўпарадкаваных да-мах, разам сталуюцца, разам адпачываюць, усе прыгожа апрануты. Юзік ніяк не можа зразумець: казалі, што ў Савецкім Саюзе няма паноў, а тут усе паны... Як жа быў здзіўлены Юзік, калі даведаўся, што гэтыя «паны» пра-цуюць хто даяркай, хто свінаркай, хто гной убірае ў ку-ратніку...

Дзеці жывуць у асобным будынку. Тут створаны ўсе ўмовы для таго, каб яны раслі дужымі, здаровымі. Для іх зроблены вялізны басейн, ёсць зімовы сад, у любы месяц года дзеці могуць загараць... Усе людзі вучацца, для іх існуюць спецыяльныя універсітэты па радыё. На-вука цесна злілася з вытворчасцю. «Некаторыя мала-дзейшыя, напрыклад, вучыліся не менш як на доктара ці на прафесара, і гэта зусім не перашкаджае ім араць зямлю. Наадварот, яшчэ дапамагае», — піша аўтар.

Безумоўна, у «Аповесці будучых дзён» Янку Маўру ўдалося многае прадбачыць з таго, чым характарызуец-ца наш сённяшні дзень: гэта шырокае прымяненне аўта-матычных прыстасаванняў, новых машын, цеснае ўза-емадзеянне навукі і вытворчасці, высокі ўзровень матэ-рыяльнага дабрабыту і культуры савецкіх людзей і г. д.

I ўсё ж уяўленне аўтара аб грамадстве будучага вельмі агульнае; і зусім не таму, што аўтар забег напе-рад і паказаў, што ў 50-я гады ў нас ужо пабудаваны камунізм. Справа ў тым, што само камуністычнае гра-мадства паказана ў творы даволі схематычна і павяр-хоўна.

Метад сацььялістычнага рэалізму, як вядома, не вы-ключае права пісьменніка заглядаць у будучышо. Наад-варот, гэта адна з істотных задач нашай літаратуры. Але заглядаць у будучыню мы павінны на падставе сённяш-ніх здабыткаў і глыбокага разумення законаў і шляхоў далейшага развіцця сацыялістычнага грамадства. Янка ж Маўр паказвае грамадства будучага ў асноўным па сваіх уласных меркаваннях і ўяўленнях.

Калі чытаеш другую частку кнігі, міжволі ўспаміна-ецца чацвёрты сон Веры Паўлаўны з рамана Чарнышэў-скага «Што рабіць?». Сваё ўяўленне аб будучым грамад-стве Чарнышэўскі падаў у форме чароўнага сну Веры Паўлаўны, гэтым апраўдваецца рамантычная ўзнёсласць і неакрэсленасць будучага ў рамане. У Янкі Маўра гра-мадства будучага паказана як рэальнасць і менавіта та-

100

му гэтая рэальнасць патрабуе больш акрэсленага, больш яркага і глыбокага раскрыцця.

У «Аповесці будучых дзён» аўтар праводзіў так зва-ную тэорыю адмірання школы, якая была папулярная ў пачатку 30-х гадоў сярод буржуазных педагогаў краін Захаду. Згодна з ёй, праца вучняў павінна была прахо-дзіць без непасрэднага кіраўніцтва настаўніка. Некато-рыя педагогі некрытычна пераносілі гэтую форму рабо-ты ў савецкія школы пад назвай брыгадна-лабараторнага метаду, які прадугледжваў калекгыўііую працу вуч-няў у брыгадах. ГІры такой арганізацыі вучэбнага пра-цэсу болыпасць вучняў не атрымлівала патрэбных ве-даў — шкоднасць гэтай тэорыі відавочная. Сам Маўр як педагог не прытрымліваўся тэорыі адмірання шко-лы, але лічыў, што ў камуністычным грамадстве яна маг-чыма.

У «Аповесці будучых дзён» даецца наступнае апісап-не працэсу навучання: «...У адным пакоі дзве дзяўчынкі і хлопчык сядзелі над адной кнігай, нешта ў ёй разбі-раліся, запісвалі сабе ў сшыткі, спрачаліся. У другім пакоі, абсталяваным, як аптэка, тры-чатыры чалавекі нешта гатавалі... У трэцім пакоі важдаліся з нейкімі машынамі, а далей відаць была майстэрня. Адным сло-вам, тут было ўсё, апрача партаў, лавак і ўсяго таго, што вызначае школу. Адна толькі рэч, вялізная чорная дошка ў кожным пакоі, крыху нагадвала школу.

— Гэта і ёсць школа? — спытаўся Юзік у Кіма.— А дзе ж паргы, вучні, настаўнік?

— Вучні, бачыш, займаюцца, а настаўніка пашукаем. ён гіавінен быць недзе тут...» 1

ГІа Усебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі ў 1930 го-дзе «Аповесць будучых дзён» атрымала прэмію, аднак прыкметнага следу на творчым шляху Янкі Маўра яна не пакінула. Гэта быў своеасаблівы эксперымент, пошук но-вых тэм, іювых форм асэнсавання сацыялістычнай рэ-альнасці.

1 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 145.

101

Янка Маўр лічыў надзвычай важным дапамагчы дзе-цям з ранніх гадоў адчуць сябе грамадзянамі Савецкай краіньт, імкнуўся даць ім уяўленне аб камуністычнай маралі, аб тым, якім павінен быць савецкі чалавек. Для сцвярджэння палітычных ідэалаў ён знаходзіў часам самыя фантастычныя сітуацыі і сюжэты. Напрыклад, у 1929 годзе з друку выйшла яго казка «Пекла» (новы ва-рыянт яе датуецца 1966 годам). У ёй чытачы разам з героямі байкі Юркам і Янкам адпраўляюцна... у пекла. Безумоўна, можна паставіць пад сумненне неабходнасць такога маршруту ў дзіцячай кнізе, але Янка Маўр дара-жыў гэтым творам. «Байка «Пекла» (раней твор меў такую назву. — М. Я.), — гаварыў пісьменнік, — хітрая. У ёй амаль без змен выкарыстана рэлігійная легенда аб замагільным жыцці чалавека, але ў легенде гэтай шмат недарэчнасцей, на выкрыцці іх і пабудаваны ў асноўным твор».

Янка Маўр не абмежаваўся выкрыццём бібліі, ён доказна засведчыў антыгуманны характар рэлігійнай маралі. Чаго, напрыклад, варта ўсёдаравалы-іасць царк-вьк нават лютаму злачынцу яна абяцае адпушчэнне гра-хоў, калі той будзе старанна маліцца і папросіць літасці ў^ бога. Таму ў пекла не трапілі бандыты-забойцы, вора-гі Савецкай улады. Яны «пакаяліся, прычасціліся» і тра-пілі са святымі ў рай, а забітыя імі камсамольцы апыну-ліся ў пекле, бо не маліліся, на споведзі не былі. Гэтага не могуць зразумець піянеры Юрка і Янка: «Значыцца, такім чынам, усе жулікі, зладзеі, разбойнікі пойдуць у рай, а добрыя людзі ў пекла?»

У з’едліва-сатырычным тоне выкрываюцца і іншыя

123

хггрыкі закона божага. Цікава, напрыклад, што ў пекле амаль няма багатых. Юрка і Янка ізноў здзіўляюцца: чаму? Аказваецца, «калі бядняк памрэ, хто будзе за яго маліцца? ён пават часцей за ўсё і паспавядацца не пас-пее. А багаты, калі дасць грошы царквам, папам, манас-тырам, жабракам, дык за яго дзень і ноч маленне ідзе... А калі ён яшчэ набудзе якую-небудзь царкву, дык ужо лічыцца амаль святым» (4, 276). Яму адчынена дарога Ў рап.

Багатая фантазія, пачуццё гумару дапамаглі пісьмен-ніку ў дэталях апісаць чысцец, пекла, паказаць у дзеян-ні чарцей розных гатункаў, якія чыняць расправу над людзьмі. Выкрываючы недарэчнасці свяшчэннага пісан-ня, Янка Маўр гаворыць з саркастычнай усмешкай нра тое, што колькасць чарцей не мяняецца, а грэшнікаў усё больш і больш трапляе ў пекла. Даводзіцца чарцям неш-та выдумляць. Не «напасешся» агню для таго, каб на-граваць патэльні, якія ліжуць грэшнікі, таму пліты, на якіх стаяць патэльні ў пекле, — электрычныя. Аўтама-тызаваны і працэс пакарання грэшнікаў віламі ў бок, і працэс пакарання абжор... Усё апісваецца з гумарам, мноствам дэталяў, удакладненняў. Напрыклад, у згіос-ках пісьменнік дае тлумачэнні асобных слоў («меса — каталіцкае набажэнства»), спасылкі на канкрэтныя кніжкі («Гэтыя лічбы ўзяты з кніжкі I. М. Верына «Аб інквізіцыі») і раптам знаходзім зусім нечаканае ўдак-ладненне ў сувязі з апісаннем чорта — начальніка чы-гуначнай станцыі. «Тоўсты чорт з казлінай бародкай і казліпымі капытамі, — піша Янка Маўр. — Рогі яго былі закрыты форменнай шапкай. Доўгі хвост — засунуты за пояс». У зносцы ўдакладняецца: «Пры выкананні служ-бовых абавязкаў чэрці заўсёды павінны так трымаць своіі хвост» (4, 273).

У неіснуючым пекле,' адзначае Я- Маўр, усё шэрае, тут няма ніводнай яркай плямінкі.

Як жа па кантрасту з гэтай цьмянасцю ярка вылуча-юцца вобразы піянераў Янкі і Юркі, якіх у пекла скіра-вала цікаўнасць!

Савецкія піянеры не толькі носьбіты жыцця, але нось-біты маралі сацыялістычнага свету, носьбіты справяд-лівасці, дабрыні, чалавечнасці.

Рыхтуючы казку да ўключэння ў двухтомнае выданне Збору гвораў (1966), Янка Маўр значна яе дапрацаваў: выкінуў малавыразныя эпізоды, дапоўніў твор запамі-

124

нальнымі гумарыстычнымі дыялогамі і сітуацыямі, па-глыбіў казачны элемент, зрабіў казку больш блізкай сённяшняму чытачу. Былі ўнесены змены і ў кампазіцыю твора: у ім не восем, як раней, а сем раздзелаў. Некато-рыя з іх атрымалі новыя назвы: шосты раздел «Пекла» цяпер называецца «Экскурсія па пекле», сёмы — «Гар-мідар у пекле» мае назву «Пераварот у пекле» і г. д. Значна скарочана і перапрацавана ўступная частка.

Заменена крыху назва казкі. Цяпер яна называецца не «Пекла», а «Падарожжа ў Пекла», зменены прозвіш-чы герояў твора.

Пад новай назвай твора даецца болып акрэсленае вызначэнне яго жанра — казка.

У тэксце новага варыянта казкі ўдакладнены шмат-лікія лічбы і вылічэннІ. I зроблена ўсё гэта з гумарам, з трапнымі саркастычнымі заўвагамі чалавека, якому агідныя ілжывыя пропаведзі царквы. Чытачы сапраўды бачаць, што рэлігійныя кнігі і вучэнні блытаныя, незра-зумелыя. Парадкі ж у пекле, як і ў краінах, дзе існуе несправядлівы лад, трымаюцца на эксплуатацыі, прыні-жэнні, здзеках...

Таму і не вытрымліваюць Янка Гуж і Юрка Пыж — наводзяць парадак у пекле.

Янка Маўр прапануе юным чытачам праверыць вера-годнаць таго, пра што ён расказаў. ён нават дае «дак-ладны» адрас пекла: трэба ісці «спачатку проста на поў-нач, потым — направа, далей — налева, затым — зноў направа, тады — зноў налева і ўрэшце яшчэ раз налева.

I праз семдзесят сем крокаў вы акурат трапіце пад той дуб, адкуль пачынаецца дарога ў гіекла» (4, 314).

Нягледзячы на самыя неверагодныя пякельныя гіры-годы і сітуацыі, казка не мае нічога містычнага, у ёй па-мастацку рэалізавана ідэя чалавечнасці. Куды б ні за-неслі пісьменніка крылы яго бязмежнай фантазіі, ён жыве зямнымі клопатамі, клопатамі свайго народа і ўсяго чалавецтва.

Пра гэта сведчыць і фантастычная аповесць «Фанта-мабіль прафесара Цылякоўскага», якая з працягам дру-кавалася ў № 9, 10 часопіса «Маладосць» за 1954 год і ў № 1 за 1955 год.

Аповесць гірысвечана тэме фантастычных падарож-жаў па зорках і зямных кантынентах. Як подступ да гэ-тай тэмы ўспрымаецца невялікая фантастычная казка Маўра «Вандраванне па зорках», якая была апубліка-

125

вана яшчэ ў 1927 годзе ў № 10 часопіса «Беларускі пія-нер». 3 яе фактычна і пачынаецда ў беларускай дзіцячай літаратуры тэма космасу.

Адрозненне казкі «Вандраванне па зорках» ад апо-весці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» не толькі ў памерах, у маштабах раскрыцця тэмы касмічных па-лётаў, а і ў адной вельмі важнай дэталі. У фантастычнай казцы «Вандраванне па зорках» перамяшчэнне з зоркі на зорку адбывалася пры падкрэслена казачных абста-вінах: перад героем твора Юркам нечакана з’явіўся дзед з белай барадой, у белым адзенні, ён выканаў жаданне хлопчыка лётаць з хуткасцю думкі. Зрабіў ён гэта, як звычайны казачны чараўнік: махнуў рукой — і герой ужо на адной зорцы, зноў махнуў — і той імгненна тра-піў на другую зорку.

У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» Святлана і Святазар адпраўляюцца ў падарожжа на міжпланет-ным караблі, які сканструяваў іх дзядуля, савецкі вучо-ны, прафесар Пётр Трафімавіч Цылякоўскі. Гэтая пры-гожая зграбная чырвоная машына «з маленькімі пра-пелерамі спераду і ззаду і маленькімі крыламі, болын падобнымі да птушыных», прыводзіцца ў рух сілай ча-лавечай фантазіі. Пісьменнік раскрывае магчымасці бяз-межнай фантазіі чалавека, яе дзёрзкае пранікненне ў невядомае, непазнанае. Ен падкрэслівае, што «фантазія ёсць найвышэйшая каштоўнасць» (У. I. Ленін).

Герой аповесці Янкі Маўра прафесар Цылякоўскі, у адпаведнасці з вядомымі выказваннямі Леніна пра фан-тазію, гаворыць: «Фантазія — вялікая сіла! Без фанта-зіі самы светлы розум быў бы сляпы. Чалавек бачыў бы толькі тое, што ў яго перад вачыма, да чаго ён можа дакрануцца рукою, а фантазія асвятляе шлях наперад на такую адлегласць, на якую не дасягне ні адзін пра-жэктар... Фантазія — ёсць вышэйшая ўласцівасць, якую ва ўсёй прыродзе мае толькі чалавек. Мы павінны гэтым ганарыцца» (1, 266).

Увасабленнем творчай думкі чалавека з’яўляецца ў аповесці міжпланетны карабель — фантамабіль, на якім можна трапіць на любую планету ці зорку, на любы кантынент і нават у мінулае ці будучае.

Пісьменнік уключае ў сваю аповесць вялікі пазна-вальны матэрыял. Разнастайныя навуковыя звесткі, ліч-бы, даты не ўскладняюць сюжэт, бо надаюцца ў працэсе апісання захапляючага палёгу Светазара і Святланы па

126

планетах і кантынентах. Трапляюць, напрыклад, героі аповесці на Месяц і весела забаўляюцца скокамі, бо на Месяцы, паведамляе аўтар, усё ў шэсць разоў лягчэйшае, чым на Зямлі. Чытачы даведваюцца, што за двухтыднё-вы доўгі дзень паверхня Месяца награецца да +120°, што на мяжы паміж Зямлёй і Месяцам зусім няма пры-цягнення і тэмпература паверхні Мяркурыя +413°, Неп-туна — 180° і г. д.

Падрабязна знаёмяцца чытачы з рэльефам, прыро-дай Марса, зразумела, звесткі гэтыя адпавядаюць дасяг-ненням навукі ў той час, калі пісалася аповесць. Дарэ• чы, прыгадваюцца Янкам Маўрам кніжкі вядомых су-светных фантастаў — Ж. Верна, Г. Уэлса, а таксама аповесць А. Талстога «Аэліта». Пісьменнік абуджае ў дзяцей цікавасць да гэтых твораў, гаворыць пра розныя гіпотэзы, розны падыход да распрацоўкі касмічнай тэмы і тым пашырае ўзнятую праблему.

Тэму падарожжа па зорках і кантынентах Янка Маўр вырашае не толькі ў мэтах папулярызацыі навуковага матэрыялу і выдатных твораў навуковай фантастыкі. Сюжэт аповесці звязан з сацыяльнымі праблемамі, пісьменнік гаворыць аб супярэчнасцях капіталістычнага свету, выносіць на ўсеагульнае асуджэнне яго заганы. Некаторыя старонкі аповесці публіцыстычнай страстнас-цю выкрыцця капіталізму нагадваюць надзённыя палі-тычныя памфлеты. Напрыклад, расказваючы пра зна-ёмства Светазара і Святланы з сучаснай Амерыкай, Ян-ка Маўр трапна, з сарказмам высмейвае славуты амеры-канскі дэмакратызм і так званую свабоду, якая там існуе.

Пісьменнік гаворыць пра жахлівае становішча дроб-ных фермераў, пра становішча неграў, пра жорсткія пра следаванні свабоднай думкі, высмейвае захапленне ка-піталістычнай Амерыкі сенсацыямі і рэкламай.

Капіталістычнаму свету, яго воўчай маралі супраць-стаіць у аповесці савецкі лад. Светазар і Святлана — пасланцы Савецкай дзяржавы, яны носьбіты гуманізму і справядлівасці. Палітычная свядомасць іх дастаткова высокая, яны добра арыентуюцца ў складаных сітуацы-ях, ведаюць норавы капіталістаў і іх паслугачоў.

Савецкія піянеры ўсюды, куды трапляюць, імкнуцца дапамагчы пакрыўджаным, заняволеным. Гэтай сваёй актыўнасцю, гатоўнасцю нават ахвяраваць сваім жыц-цём, каб толькі дапамагчы тым, хто чакае дапамогі, Све-

127

I I

тазар і Святлана вельмі нагадваюць Юрку і Янку з каз-кі «Падарожжа ў пекла». Такое падабенства тлумачыц-ца тым, што ўсе.яны кіруюцца ў жыцці аднымі і тымі ж прынцыпамі, бо выхаваны ў Савецкай краіне. Піянеры не могуць застацца раўнадушнымі да несправядлівасці, бо дзейнічаюць па законах піянерскай узаемнай пад-трымкі і дружбы.

У гэтай аповесці можа больш, чым у якой іншай, вы-явіліся бязмежныя магчымасці маўраўскай фантазіі, яна спалучана з навуковай эрудыцыяй пісьменніка, з фантастычным светам дарагіх яму з дзяцінства выдат-ных твораў навуковай фантастыкі.

Разделы аповесці пра падарожжа герояў на Месяц і на Марс найбольш цікавыя, але мы ведаем цяпер да-кладна, што жыцця на Месяцы няма. У той час, калі Ян-ка Маўр пісаў сваю аповесць, пытанне гэта заставалася яшчэ спрэчным. Пісьменнік-фантаст насяліў Месяц дзіў-нымі істотамі яхамі. Узровень цывілізацыі іх вельмі ніз-кі: звычайны ліхтарык, запалка выклікалі іх здзіўлегінз і жах.

У гэтым творы адчуваюцца традыцыі аповесці «Ча-лавек ідзе». Яхі такія ж бездапаможныя, як і першабыт-ныя людзі на пачатку свайго жыццёвага шляху. Света-зар і Святлана прыйшлі ім на дапамогу, навучьглі іх валодаць агнём, захоўваць яго, яны падтрымалі пакрыў-джаных яхаў і наладзілі нармальныя адносіны іх паміж сабой.

Усюды Светазар і Святлана адчуваюць сябе паслан-цамі сваёй краіны. Яны мараць даць адкрытым імі акі-яну і рэчцы савецкія назвы, скажам, так: Камсамольскі акіян, а рэчка — Піянерка.

Безумоўна, не з усімі фантастычнымі ўяўленнямі пісьменпіка можна пагадзіцца. Мы ведаем, напрыклад, што вяртанне з Месяца на Зямлю, якое яшчэ нядаўна лічылася немагчымым, здзейснена.

Аповесць раскрывае магчымасці прагрэсу, стымулюз творчую думку, фантазію дзяцей, прымушае іх разва-жаць, спрачацца, цікавіцца, прьцумваць свае гіпотэзы.

Аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» засгалася незакончанай. Аўтару былі зроблены заўвагі, пасля якіх ён спыніў работу над творам.

Тэму фантастычных палётаў у касмічныя прасторы, заснавальнікам якой у беларускай дзіцячай літаратуры быў Янка Маўр, прадоўжыў М. Гамолка. Зараз най-

128

больш плённа працуе ў навукова-фантастычным жанры Ул. Шыцік.

У палітычным памфлеце «Некалькі слоў пра мараль» пісьменнік выкрыў норавы амерыканскіх імперыялістаў, згодна з якімі ашуканства, забойства мільёнаў бязвін-ных людзей не лічацца ганебнымі з’явамі. «Сёння най-культурнейшыя атамшчыкі» мараць аб тым, каб «знайсці такую бомбу, якая не знішчала б матэрыяльных каш-тоўнасцей, а толькі.адных людзей» (4, 351). Гэтыя рад-кі Маўр пісаў яшчэ ў 1947 годзе, калі атамная істэрыя ў лагеры імперыялізму толькі пачыналася. Зараз, калі істэрыя «культурных атамшчыкаў» набыла новую сілу, стала адкрытай, нахабнай, творы Янкі Маўра, у якіх выкрываецца антыгуманная агрэсіўная сутнасць капіта лізму, асабліва актуальныя. Як ідэал пісьменнік сцвяр-джае тыя законы і маральныя нрынцыпы, па якіх жыве яго вялікая краіна.

Яфімава, М. Б. Цэлы свет – дзецям : творчы партрэт Янка Маўра / М. Б. Яфімава. — Мінск : Выд-ва БДУ імя У. І. Леніна, 1983. — 136 с.

Мюр Фарыдовіч (Васіль Дранько-Майсюк), Ася Паплаўская "Дзевяць прычынаў, каб любіць беларускую літаратуру" «Літаратурная Беларусь» №1(65) ад 27.01.12 г.

Не Усе, вядома, прадбачыў пісьменнік з дакладнасцю ў будучых днях пры сацыялістычным ладзе жыцця. Само жыццё потым зрабіла і робіць пэўныя папраўкі ў яго прадбачанні. А шмат што з таго, аб чым расказаў Янка Маўр у 1930 годзе, стала або становіцца зараз явай у нашых перадавых калгасах і саўгасах. Амаль не поўная замена ручной працы машынамі ўжо нікога з нас не дзівіць, як ае дзівіць апісаная лекцыя па тэлебачанні, пра якое тады яшчэ ніхто і не чуў. Гэта была ў той час толькі прыгожая мара, фантазія.

Магчыма, пазней аўтар эрабіў бы некаторую пераацэнку другой частка аповесці, сёе-тое паправіў бы і ў змесце, і ў мове, што ён рабіў з першымі творамі пры іх перавыдакні. На жаль, «Аповесць будучых дзён» не перавыдавалася, засталася ў першай аўтарскай рэдакцыі.

Суровая праўда і крылатая фантазія (Алесь Якімовіч)

***

«Аповесць будучых дзён» (1930)

У 1930 годзе на рэспубліканскім конкурсе на леп-шы твор для дзяцей яна атрымала першую прэмію. Аповесць складаецца з двух вельмі кантрасных час-так. Першая прысвечана жыццю працоўных Заходняй Беларусі пад панскім прыгнётам. Яна падана ў рэа-лістычным плане. Другая частка — фантастычны во-браз светлай будучыні Савецкай Беларусі. Мары аб та-кой будучыні нарадзіліся ў пісьменніка на пачатку пе-рабудовы сельскай гаспадаркі на новы, калгасны лад.

Далёка не ўсё прадбачыў пісьменнік у будучыні пры сацыялістычным ладзе жыцця. Асабліва гэта тычыц-ца сацыяльных аспектаў жыцця. Ал'е шмат што з тых тэхнічных вынаходак, пра якія пісаў Маўру 1930 годзе, даўно стала рэчаіснасцю. Сёння ўжо нікога не дзівіць амаль не поўная замена ручной працы машынамі ў сельскай гаспадарцы, як не дзівіць тэлебачанне, пра

27

якое тады ніхто, акрамя некаторых навукоўцаў, нічога не ведаў*.

Магчыма, пазней аўтар грунтоўна перапрацаваў бы другую частку аповесці, што ён рабіў з першымі творамі пры іх перавыданні. На жаль. «Аповесць бу-дучых дзён» ніколі не перавыдавалася, таму яна заста-лася ў першай рэдакцыі.

*Першыя эксперыменты ў галіне тэлебачання рабіліся перад Першай сусвстнай вайной. Але толькі пасля таго як Уладзімір Зварыкін стварыў у 1931 г. іканаскоп (перадаючую трубку), адкрыўся шлях да практычнага тэлебачання. Сыстэмагычныя тэлевізійныя перадачы пачаліся з 1936 г. у Англіі і Нямеччыне.

А. Мінскі. Янка Маўр

***

Взять, к примеру, повесть Янки Мавра «Аповесць будучых дзён» 1932 года. В ней автор описал недалекое утопичное будущее Советской Беларуси, в которой на колхозных полях работают автоматы, а сами колхозники живут во дворцах (Владимир Садовский)

***

https://fantlab.ru/blogarticle56285

***

Jan Maur. Opowieść przyszłych dni: [przekład z białoruskiego] Mińsk : Wydawnictwo Państwowe Białorusi, Sektor Narodowościowy, 1934...Янка Мавр. Повесть будущих дней (перевод с белорусского) Минск. Издательство государственное Беларуси. Сектор национальных меньшинств. 1934...Обложка — 1934. Титул — 1931. Премирована на всебелорусском конкурсе детской книги 1930 г. Стр. 3-199. Мягкая обложка. 3000 экз. 145х220 см

Развёрнутая рецензия в книге Маргарыты Яфімавай "Цэлы свет — дзецям: Творч. партрэт Я. Маўра". Мн. 1983:

Поспехі, дасягнутыя савецкім народам у галіне бу-даўніцтва сацыялізма, веліч задач, намечаных гіершым пяцігадовым планам', перспектывы, што адкрыліся перад. нашай краінай, вызначылі кірунак новых творчых пошу-каў гіісьменніка. У 1932 годзе асобным выданнем вый-шла кніга Янкі Маўра «Аповесць будучых дзён», урыўкі з якой друкаваліся ў часопісе «Іскры Ільіча» ў 1930— 1931 гадах. У гэтым творы,— што, дарэчы, падкрэсліва-ецца і яго назвай,— аўтар імкнуўся даць абрысы буду-чага Савецкай краіны, зазірнуць у яе жыццё на некаль-кі дзесяцігоддзяў наперад. Найбольш удалыя старонкі— гэта апавядашіе пра жыццё Заходняй Беларусі, у іх ува-соблена шчырае спачуванне нашых людзей родным бра-там, што пакутвалі пад прыгнётам польскіх паноў і капі-талістаў.

Пісьменнік гаворыць аб непамерна цяжкай працы ся-лян былой Заходмяй Беларусі, плён якой плыве ў панскія палацы. Сапраўдныя ж гаспадары ўсіх багаццяў — пра-цоўны люд—галадае, жыве ў брудных сырых бараках, дзе нават дыхаць няма чым: «Густое дуншае наветра гіры-ціскае грудзі; нават рванае рыззё, у якое яны (батракі.— М. Я.) загарнуліся, душыць, бы камень.г I ад цяжкага дыхання, здаецца, варушыцца чорны дах і белыя сце-ны» 1.

3 едкай іроніяй піша Янка Маўр пра некаторыя «культурныя зрухі» ў буржуазнай Польшчы. Так, у бруд-ныя баракі батракоў пана Загорскага праведзена элек-трычнасць, але гаспадар эканоміць электраэнергію, і таму лямпачкі гараць настолькі слаба, што людзі ледзь-ве бачаць адзін аднаго; ёсць у бараках і радыё, але яно часцей за ўсё перадае набажэнствы з Варшаўскага ка-федральнага сабора і сістэматычна гаворыць аб тым, што Польшча — самая вялікая і магутная дзяржава ў свеце.

Калі не лічыць гэтых «культурных дасягненняў», дык у жыцці працоўных Заходняй Беларусі і праз некалькі дзесяцігоддзяў усё засталося па-ранейшаму.

1 Маўр Я. Аповесць будучых дзён.— Мн., 1932, с. 3—4.

Асноўны герой твора — чатырнаццацігадовы хлопчык з Заходняй Беларусі Юзік. Чытачы даведваюцца, што бацьку Юзіка, Міхася, белапалякі ў часе свайго адступ-лення прымусова пагналі з сабой у якасці фурмана. Яны гналі яго аж да Варшавы, дзе ён і вымушаны быў застац-ца адрэзаным ад радзімы.

Сям’я Міхася знаходзіцца ў гэткіх жа ўмовах, як і тысячы да яе падобных. Але ніхто не траціць надзеі на хуткае вызваленне. Жаданай марай людзей з’яўляецца ўз’яднанне з Савецкай краінай, аб якой яны чулі столькі цікавага і незвычайнага. Шмат чуў аб Савецкім Саюзе і Юзік; вельмі хацелася хлопчыку сваімі вачыма паба-чыць, як жывуць савецкія людзі. Зусім выпадкова жадан-не хлопчыка здзейснілася: ён трапіў у Савецкі Саюз.

Прыезд Юзіка ў Краіну Саветаў, знаёмства яго з са-вецкай рэчаіснасцю складае змест другой часткі аповесці.

Аўтар малюе камуністычнае грамадства, дзе няма класаў, канчаткова знішчана розніца паміж фізічнай і ра-зумовай працай. Моладзь нават зусім не ведае такіх слоў, як «вёска», «селянін». Вось, напрыклад, Юзік шукае вёс-ку Курычы:

«— Ці не ведаеш, братка, як прайсці да вёскі Куры-чы?..

— Вёскі? — са здзіўленнем пытаецца хлопчык.

— Але.

— А што гэта такое «вёска»?

— Ну, дзе людзі жывуць...

— Дык вось яны тут і жывуць.

— Мне трэба вёска, дзе жывуць сяляне.

— А што такое «сяляне»? 1

Тое ж самае адказвае Юзіку і дзяўчына:

«—- Чаго, хлопчык, шукаеш? — спыталася яна ла-годна.

— Калі ласка, скажыце, як прайсці ў вёску?—узрад-ваўся Юзік.

— Якую вёску? Што гэта значыць?

— Ды вёску Курычы.

— Вось гэта Курычы і ёсць.

— Мне трэба ў вёску, а не сюды,— паўтараў Юзік і яшчэ болын здзівіўся, што і дзяўчына бадай таксама га-ворыць, як і той хлопчык» 2.

1 Маі)р Я. Аповесць будучых дзён, с. 108.

2 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 109.

7*

99

Янка Маўр расказвае пра вялікія гаспадаркі, дзе лю-дзі жывуць у шматгіавярховых добраўпарадкаваных да-мах, разам сталуюцца, разам адпачываюць, усе прыгожа апрануты. Юзік ніяк не можа зразумець: казалі, што ў Савецкім Саюзе няма паноў, а тут усе паны... Як жа быў здзіўлены Юзік, калі даведаўся, што гэтыя «паны» пра-цуюць хто даяркай, хто свінаркай, хто гной убірае ў ку-ратніку...

Дзеці жывуць у асобным будынку. Тут створаны ўсе ўмовы для таго, каб яны раслі дужымі, здаровымі. Для іх зроблены вялізны басейн, ёсць зімовы сад, у любы месяц года дзеці могуць загараць... Усе людзі вучацца, для іх існуюць спецыяльныя універсітэты па радыё. На-вука цесна злілася з вытворчасцю. «Некаторыя мала-дзейшыя, напрыклад, вучыліся не менш як на доктара ці на прафесара, і гэта зусім не перашкаджае ім араць зямлю. Наадварот, яшчэ дапамагае», — піша аўтар.

Безумоўна, у «Аповесці будучых дзён» Янку Маўру ўдалося многае прадбачыць з таго, чым характарызуец-ца наш сённяшні дзень: гэта шырокае прымяненне аўта-матычных прыстасаванняў, новых машын, цеснае ўза-емадзеянне навукі і вытворчасці, высокі ўзровень матэ-рыяльнага дабрабыту і культуры савецкіх людзей і г. д.

I ўсё ж уяўленне аўтара аб грамадстве будучага вельмі агульнае; і зусім не таму, што аўтар забег напе-рад і паказаў, што ў 50-я гады ў нас ужо пабудаваны камунізм. Справа ў тым, што само камуністычнае гра-мадства паказана ў творы даволі схематычна і павяр-хоўна.

Метад сацььялістычнага рэалізму, як вядома, не вы-ключае права пісьменніка заглядаць у будучышо. Наад-варот, гэта адна з істотных задач нашай літаратуры. Але заглядаць у будучыню мы павінны на падставе сённяш-ніх здабыткаў і глыбокага разумення законаў і шляхоў далейшага развіцця сацыялістычнага грамадства. Янка ж Маўр паказвае грамадства будучага ў асноўным па сваіх уласных меркаваннях і ўяўленнях.

Калі чытаеш другую частку кнігі, міжволі ўспаміна-ецца чацвёрты сон Веры Паўлаўны з рамана Чарнышэў-скага «Што рабіць?». Сваё ўяўленне аб будучым грамад-стве Чарнышэўскі падаў у форме чароўнага сну Веры Паўлаўны, гэтым апраўдваецца рамантычная ўзнёсласць і неакрэсленасць будучага ў рамане. У Янкі Маўра гра-мадства будучага паказана як рэальнасць і менавіта та-

100

му гэтая рэальнасць патрабуе больш акрэсленага, больш яркага і глыбокага раскрыцця.

У «Аповесці будучых дзён» аўтар праводзіў так зва-ную тэорыю адмірання школы, якая была папулярная ў пачатку 30-х гадоў сярод буржуазных педагогаў краін Захаду. Згодна з ёй, праца вучняў павінна была прахо-дзіць без непасрэднага кіраўніцтва настаўніка. Некато-рыя педагогі некрытычна пераносілі гэтую форму рабо-ты ў савецкія школы пад назвай брыгадна-лабараторнага метаду, які прадугледжваў калекгыўііую працу вуч-няў у брыгадах. ГІры такой арганізацыі вучэбнага пра-цэсу болыпасць вучняў не атрымлівала патрэбных ве-даў — шкоднасць гэтай тэорыі відавочная. Сам Маўр як педагог не прытрымліваўся тэорыі адмірання шко-лы, але лічыў, што ў камуністычным грамадстве яна маг-чыма.

У «Аповесці будучых дзён» даецца наступнае апісап-не працэсу навучання: «...У адным пакоі дзве дзяўчынкі і хлопчык сядзелі над адной кнігай, нешта ў ёй разбі-раліся, запісвалі сабе ў сшыткі, спрачаліся. У другім пакоі, абсталяваным, як аптэка, тры-чатыры чалавекі нешта гатавалі... У трэцім пакоі важдаліся з нейкімі машынамі, а далей відаць была майстэрня. Адным сло-вам, тут было ўсё, апрача партаў, лавак і ўсяго таго, што вызначае школу. Адна толькі рэч, вялізная чорная дошка ў кожным пакоі, крыху нагадвала школу.

— Гэта і ёсць школа? — спытаўся Юзік у Кіма.— А дзе ж паргы, вучні, настаўнік?

— Вучні, бачыш, займаюцца, а настаўніка пашукаем. ён гіавінен быць недзе тут...» 1

ГІа Усебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі ў 1930 го-дзе «Аповесць будучых дзён» атрымала прэмію, аднак прыкметнага следу на творчым шляху Янкі Маўра яна не пакінула. Гэта быў своеасаблівы эксперымент, пошук но-вых тэм, іювых форм асэнсавання сацыялістычнай рэ-альнасці.

1 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 145.

..........

У МУРОХ ТРЫВЕЖУ

ВІЛЬНЯ, 8 ЛЮТАГА 1933 Г.

Перада мною распрасьцёрлася ў начной цемнаце глыбокая і прасторная надазёрная даліна вялікага загадкавага луннага гораду Трывежу.

Горад спаў. Не відалася на ім аніякага блеску агнянога сьвятла. Толькі на выпнутым у возера тупым накале1 невысокага гладка абмурованага берагу сьвяцілася нейкае невыразнае серабрыстага колеру сьвятло, асьвятляючы сіваватае надузьберажжа чарнаводнага возера.

2

А зблізіўшыся да гэтага сьвятла, — аказалася, што на беразе возера над самаю вадой стаяў круглы ценкі і ня надта высокі стоўп, а на гэтым стаўпе ўгарэ, зь лейкавастым расшыраным да нізу рэфлектарам, — зьвісаў і сьвяціў электрычнага тыпу ліхтар.

3

А па-за гэтым ліхтаром, непадалёку, стаялі тры невялічкага росту шэранькія чалавечыя фігуркі жывых людзей, якія былі апрануты ў нейкую караткавую сівую вопратку. На галовах іхных відаліся касматааколушыстыя, з пэрамідальнымі верхамі, круглыя шапкі. А на нагах нешта ў родзе касматых панчох. З адобы2 ж, наколькі відзілася, былі цьмянатварымі і круглалікімі.

4

Навотдалі ад берагу на чорным фоне паверхні возера відалася нейкая сіваватая плямка, а над ёю, праменямі ўгору — фасфарычнае сьвятло.

5

А за возерам дзесь далёка-далёка ў цемнаце нешта бліснула ясна чырванаватым залацістым сьвятлом раз па разу тры разы, як быццам ад патройнага выстралу зальпам.

6

А прыгледзеўшыся да асьветленай зь берагу ліхтаром нягладкай чорнай паверхні азярной вады, я заўважыў, што вада гэтага глыбокадаліннага возера хоць у запраўнасьці і як быццам не фалявалася3, аднак жа мела ўздоўж берагу з напрамкам з захаду на ўсход нейкія віруючыя рухі, ад якіх па возеру паўзьлі, віруючы, акругляставерхія фалі, быццам чорныя сьпіны ныркуючых у вадзе бэгемотаў (гіпатамаў).

7

Задаўшыся думкаю цікавасьці, што прадстаўлялі і што сабою завершавалі тыя высачэзныя вастраверхія тры вежы, якія я бачыў раней над нейкай не разгледжанай мною добра будоўляй, — і я зараз жа апынуўся ў нейкіх старадаўнейшых сьмяных катакомбах, дзе каля сьцен на нейкіх прымурках ляжалі ў парадку разложанымі парудзелыя напаўстлелыя чарапы галоў чалавечых, а пад імі і ля іх рэшта іншых недатлелых касьцей галёнак, плечавіц, кульшавіц4 і г. д.

ТРЫВЕЖ. ПАНАРАМА МЕСЯЧНАГА ГОРАДА. 1932–1933

8

Ня будучы задаволеным ад віджанага, бо спадзяваўся на нешта іншае, на аглядзіны нутра велічава ўзьведзенага харому, і я ўзнова направіўся пад гэтыя вежы і замейсц велічавай прыгожай нутрыхорамнай архітэктуры з аркамі ды кальлёнадамі, — я ўба[чы]ў узнова блізка, што такія самыя катакомбы, як і ў папярэдні раз, і толькі зь не са старымі напаўстлелымі касьцямі людзей, а з цэлымі, зь неразрушанымі шкілетамі.

Шкілеты гэтыя не ляжалі, а стаялі каля сьцен у нейкіх шыракаватых папеляхага колеру скрынках. І добра заўважыў іхні невялічкага росту склад, нічым ня розьнючы па свайму выгляду ад складу касьцязбораў зямнога чалавека, хіба толькі па грубаце, бо ў прапорцыі да велічыні росту косьці гэтых нябожчыкаў паказаліся мне занадта далікатнымі, цянклявымі. А чарапы — кароткагаловымі і з досыць высокімі выпуклястымі ілбамі. Пры гэтым заўважыў, што галовы гэтых нябожчыкаў, бадай што, ува ўсіх, былі пахілены на правае плячо, робячы ўражаньне, вызываючае пачуцьцё не адпіхаючага страху, а нейкага жалю.

9

У трэцьці раз пасьля віджанага ў мяне не знайшлося жаданьня на далейшае адшукаваньне таго, што хацеў знайсьці і ўбачыць пад гэтымі велічава ўзносістымі трыма вежамі. І са словамі: «Вечны ім пакой і сьветлая памяць між жывымі», — я адляцеў ад гэтага хораму разьвітаных з жыцьцём — у бок новага гораду, з пэўным жаданьнем [убачыць]5 найпрыгажэйшы з будынкаў гэтага гораду, а перадусім хоць са два абразкі з жыцьця жывых людзей гэтага пакрытага цемраю вялікага чужасьветнага гораду.

10

І я апынуўся ў нейкім беласьценным, досыць прасторным, але безваконным памяшканьні.

У адным з кутоў гэтага памяшканьня стаяў нізкаваты, вышынёй як у аршын, прастакуцісты стол. На стале гэтым сьвяцілася бела-сярэбрыстым сьвятлом круглаклёшавая6, на цянклявай высакаватай ножцы тыпова электрычная лямпа. А перад лямпаю ў канцы столу на нізкаватым сяджэньні сядзела буйнаватагаловая схілёная, абернутая ка мне профілем фігура чалавека.

ГОРАД ТРЫВЕЖ І ЯГОНЫЯ ВАКОЛІЦЫ. ПЛАН З ПАМЯЦІ. 1932

Па выгляду з твару ён быў чарнявым, цьмянаскурым, бязвусым, безбародым, паўнашчокім і як быццам крыху азызлаватым. З чала выпуклясталобым. З носа акругчатаносым. З губы паўнавусным і з моцна разьвітымі караткавымі, але касьцістымі падбародкам і сківіцамі.

На вачах ягоных круглавацелі досыць буйныя выпуклястыя акуляры, празь якія наўскось блішчэлі нейкім асаблівым чырвоным блескам ягоныя досыць буйныя акруглястыя цёмна-карыя вочы.

Відочна, што гэта быў нейкі майстра, рамесьнік, які зь цярплівым супакоем і любоўю да свайго рамясла сядзеў і парадкаваў нейкія дробныя рознавыглядныя разложаныя на стале мэталёвыя струмэнты.

11

Абярнуўшыся ўлева, я ўбачыў, як у белай таўшчэзнай мураванай сьцяне адчыніліся вузкаватыя дзьверы, а ў дзьвярах зьявілася невысокая, апранутая ў белую палотняную тогу, фігура цьмянатварага круглалікага чалавека, які тут жа прызастанавіўся і глянуў у мой бок, а ягоныя ня то ў акулярах, ня то безакулярныя вялікія круглыя вочы засьвяціліся нейкім таямнічым фасфарычным сьвятлом.

ТРЫВЕЖ. АДВАРОТНЫ БОК ПАЛАТНА. 1932-1933

12

А праз пару сэкунд пасьля бачанага я ўжо быў на пазасьценьню ў побачлежным слаба асьветленым памяшканьні, якое прадстаўляла сабою відочна ня што іншае, як сталовую і кухню.

ТРЫВЕЖ. АДВАРОТНЫ БОК ПАЛАТНА (ФРАГМЕНТ). 1932-1933

На нейкім цёмначыгунавастым стале ці то пліце стаяла нейкая цёмнамэталічная глыбокая лейкавастабокая пасудзіна, як нешта ў родзе рондля або глыбокай з расшыранымі высокімі берагамі патэльні, якую можна дастасоўваць да любой велічыні кухоннаплітавых адтулін, гледзячы паводле колькасьці стравы і патрэбнай на яе гарачыні, праз апусканьне то глыбей, то мяльчэй у гарон плітавога вогнішча. Але самае цікавае тое, што ў гэтай смажаўні я ўбачыў тое, чым кормяцца, чым харчуюцца тутэйшыя луніды-трывяжане. І аказалася, што яны тут такія ж самыя мясаедныя, як і наагул усе нашыя зямляне.

Са дна гэтай лейкавастабокай смажаўні вытаркаваліся тры нейкія ўсмажаныя пячонкі. Дзьве з гэтых пячонак былі невялічкімі, велічынёю з кулак. А адна зь іх — велічынёю з добрую абскубленую, выпатрушаную і засмажаную курыцу. Ды і выглядам сваім пячонка гэтая прадстаўляла сабой ня што іншае, як тулава запечанай усмажанай птушкі.

Толькі празь некалькі хвілін пасьля бачанага я пераканаўся, што запечаная на пячонку птушка не была птушкай, а нейкім бесскрыдлатым скакуном, галаскурым земнаводнікам.

13

Вандруючы далей, ужо не па лёхах і падстольлях таўстасьценных муроў гэтага загадкавага старадаўнейшага чужасьвецкага гораду, а па ўзьбярэжнаму надазернаму шырокаму і гладкаму бяздрэўнаму бульвару і як быццам праходзючы міма каля тунэлястай шырокаскляпеністай брамы нейкага цёмнага дому, я заўважыў, як раптам унутры гэтага тунэлю засьвяцілася нейкае жаўклявае сьвятло нейкай лямпы. На дне гэтага тунэлю відалася пацяглаватай формы зь пясочнымі берагамі лужа вады. А на берагу гэтай лужы сядзела, абярнуўшыся перадам да таго агню і лужы, нейкая прынізістая пясочнага колеру галаскурая, дзівачнага выгляду жывёліна, велічынёй з двухкілёвую абяспушаную курыцу. А па выгляду з галавы прыпамінала вадзяную жабу, а з тулава, асабліва ж з хрыбта і хваставой часьці, — маладую аскубленую курыцу. З ног жа была падобна на нашага лугавога траскунчыка-скакуна, казельку.

ПЛАН ЛУННАГА ГОРАДУ ТРЫВЕЖА. 1932

Убачыўшы гэтага дзівачнага земнаводнага скакуна, мне адразу прыпомнілася Краіна задымленага неба, што на поўнач ад цёмнай плямы так званым у астраноміі Морам Няпэўнасьці, і тая палявая дарожка непадалёку гор Чорнага Валу, на якой мне давялося аглядаць такога ж самага выгляду, толькі як быццам крыху рыжэйшага і нашмат меншага, скакуна, які тут на Месяцы замяняець сабою і птушак, і рыбу, ды, магчыма, што і штучна разводзіцца тутэйшымі жыхарамі-лунідамі, так як у нас кролікі, — на мяса.

14

Вандруючы далей па ўзьберажжу возера, на захад, і перабраўшыся перак7 нейкага вылогавістага пусткуючага мейсца, якое знаць што дзяліла сабою горад Трывеж на два месты, на старое і новае места, і хоць уночы, пры ня надта ясным, цьмянаватым тут земнасьвеце, труднавата было штось-колечы разгледзець, але, прыгледзеўшыся добра, я замеціў, што будынкі новага места былі нашмат буйнейшымі, прасторнейшымі ды, магчыма, што і прыгажэйшымі за будынкі старога места.

І на жаданьне маё пабачыць самую найбольшую і найпрыгажэйшую будоўліну з будоўлі гораду Трывежу я ўбачыў даўгі раўнасьценны нейкі дом зь велічэзнаю чырвонаю готыцкага выгляду брамаю ў сьцяне. А асобныя сьцены гэтага дому былі ашалёваны ў лажмавым парадку бліскучымі бледна-жоўтымі і зь зеленаватымі штрыхамі паліванымі, глязураванымі кафлямі — з выглядам аднолькавамернай дробнакалібэрнай цэглы.

На гэтым і закончылася мая пазапрасторная вандроўка на чужасьветны таямніча-загадкавы лунны горад Трывеж.

Куце.

З аблічча.

Не хвалявалася.

Сцегнавыя косці.

У рукапісе прапушчана слова, хутчэй за ўсё — “убачыць”.

З круглым абажурам.

Упоперак.

***

ІМБРЫЯ1

Бачыў у сыстэматычным шляхавым парадку цэлыя мілі краявідаў з высокімі стромкасьцяністымі чорнымі гарамі, з глыбокімі пустыннымі пласкадоннымі далінамі, са страшна глыбокімі, бяздоннымі, як ад землетрасеньня, лопаўкамі скаліста-чорнага дна некаторых з гэтых далін, якія цягнуліся цэлымі мілямі. Бачыў прасторныя даліны і цэлыя палі раўнядзяў, якія былі пакрыты таўстымі сівымі слаямі нейкай перасохшай патрэсканай у дробныя пакрыжованыя лопаўкі і лопавачкі сьветла-папеляцістай гразі. Бачыў у гарах глыбокія падскальныя гроты з выплываючымі зь іх вадападзістымі руччамі і рэкамі ляніва цякучай крынічнай вады. Бачыў цэлыя рэкі ў далінах між гор цякучай вады, з адмелістымі чарназемнымі ды камяністымі берагамі. Бачыў таксама ў некаторых далінах дзе кустамі, а дзе цэлымі парасьнікамі тамтэйшую расьліннасьць, якая ў большасьці сваей складалася найболей зь мясісталістых, як нешта ў родзе нашых агаў ды альвасаў. Бачыў і пааддзельныя рыжакорыя дрэўцы са звычайналісьцястых лістазьменных, якія прыпаміналі па форме свайго агульнага выгляду нашыя вішні.

Але ня бачыў я там ані якіх жывёл, ані якіх жывучых істот, а перадусім тамтэйшага высокакультурнага жыхара-чалавека, праца рук якога напатыкалася мне чуць што ні на кожным кроку. Але, на вялікі жаль, у запусьцелым, знаць, акінутым, апушчаным, зруйнаваным выглядзе, як у вымершым сьвеце.

Бачыў штучна абладжаныя наскрозь скал гротавыя праходы.

Бачыў штучна праложаныя тэрасістыя сьцегі-дарогі ў горных далінах, — але ўсе яны пазапярэкаваны2 мейсцамі абваламі скал і пазастаюцца так нерасчышчанымі, бо ўжо некаму, як відаць, хаджаваць.

Бачыў высокія вялічэзныя муры, якія можна назваць хіба толькі дварцамі, і ўсе яны апушчаны, акінуты людзьмі, пустуюць, руйнуюцца, абрастаючы плясьнівага колеру мохам ды папеляцістым зельлем.

Бачыў вялічэзны і маляўнічы ў прасторнай даліне, асьветленай сонцам, беламармурны з ружаватымі водценямі горад з кубавастых плазкаверхіх муроў, сярод якімі ўзвышалася высокая ружаватая вежа, якая калісь, як відаць, упрыгажала сваею маляўнічаю веліччу цэлае места. А цяпер на ёй, як і на бальшыні рэшта будоўлі гэтага маляўнічага места, рысаваліся сьляды руйнуючай старасьці і пусткі.

Магільнік, які бачыў я ў гэтай чужасьветнай таямнічай краіне, — гэта цэлае поле беласьнежнай скульптуры. Галерэя мастацкай працы рук тамтэйшага чалавека. Ці аглядаець там цяпер хто яе?

Ці ёсьць каму там яе аглядаць?.. Магчыма, што ёсьць… Бо бачыў, як нейкі мастак, знаць, вандроўнік, турыст, самабытны тыпічнарасавы лунід зь ветаховай паўкулі, маляваў тут, у гэтай краіне, таўстасьценную браму старадаўнейшага нейкага муру замчышча.

І

Два разы бачыў тут, у гэтай краіне, вялічэзную, прасторную, як у некалькі вёрст, паволі схонавастую ў бок да земнасьвету плошчу, усеяную, усаджаную бязьлікай множасьцьцю беласьнежных мармуровых фігур чалавечых.

У першы раз на жаданьне маё зьведаць: “Ці ёсьць там якое-небудзь жыцьцё або хоць бы якія-небудзь па ім прызнакі”, — і я ўбачыў пры чорным начным небе і ясным серабрыстым земнасьветным сьвятле ўстаўленае беласьнежнымі асобамі людзей цёмна-шэрае поле.

Асобы гэтыя мелі выгляд не аднолькавы — і большыя, і меншыя, і найболей у стаячай позе.

А распакладаліся яны досыць рэдкавата, але ў пэўным парадку.

І кожная з гэтых беласьнежных асоб, судзячы па пахілу галоў, як відалася, была зьвернута тварам у бок нашай зямлі, у бок земнасьвету.

У другі ж раз, у наступны, на пажаданьне маё пабачыць на Месяцы самыя найбольшыя, калясальныя працы рук тамтэйшага чалавека — і я ўбачыў вялічэзную цёмна-карычневую мураваную абгародную бязьвежную сьцяну, якая абгараджавала сабою вялікі абшар нейкага пласкаватага схону адгор’я.

А па-за гэтаю сьцяною, у абгародцы апошняй відалася ўстаўленае беласьнежнымі незварушнымі асобамі людзей прасторнае пахілястае ў бок нашай зямлі, у бок земнасьвету, загадкавае поле скульптуры. І кожная з гэтых, знаць, разьбаваных зь беласьнежнага мармуру асоб была зьвернута перадам таксама ў бок нашай зямлі, у бок земнасьвету.

Па агульнаму ўражаньню ўсё гэтае поле, якое прадстаўляла зь сябе ў гэтым надземным зь бязвоблачным небам міры вялічэзную галерэю мастацкай працы рук тамтэйшага чалавека, як прызнаку высокай культуры і здольнасьцяў тамтэйшай людзкасьці, было ня чым іншым, як нейкім патрыярхальным магільнікам. А разьбованыя асобы людзей, зь якіх, на вялікі жаль, ані адну зь іх не давялося падробна зблізку разгледзець, магчыма, што прадстаўлялі зь сябе партрэты адыйшоўшых на вечны супакой на ўласных іхніх жа магілках, — як памятнікі.

Па агульнаму выгляду здалёку — тут было, відалася не прымітыўнае, а запраўднае, удасканаленае разьбярскае мастацтва, якім маглі абладаць старадаўнейшыя грэкі.

ІІ

Бачыў тут, у гэтай вялікай прасторнай краіне суседняга нам сьвету, вялічэзныя шэрыя сьцены зруйнаваных муроў, нейкай шырачэзна-прасторнай і высокай будоўлі, прыпамінаючай безваконную абваленую сьцяну нейкай крэпасьці бязь вежаў. Вуглавыя часьці гэтай будоўлі былі зруйнаваны дашчэнту. А ад самога аснаўнога чатырохкутнага корпусу яе пазаставаліся толькі адны высокія і таўстыя безваконныя шчыты бакавых сьцен на раўнядзі нейкага цёмна-шэрага поля.

ІІІ

Бачыў таксама ў гэтай жа самай таямнічай краіне, з нутра нейкага прасторнага чатырохкутнага панадвор’я, вялічэзныя роўнасьценныя чатырохстольныя3 папелятага колеру муры, якія замыкалі ў сабе гэтае панадвор’е, прыпамінаючы сабою муры нашых зямных старадаўнейшых кляштараў.

Агромністыя прастакутныя прабоіны вокан гэтых муроў, якія выхадзілі, як відалася, толькі ў нутро, на заросшы нізкаватарослымі таўстымі шэрымі пухавацісталістымі дрэвамі дзядзінец, былі прыгожа, па-мастацку ашалёваны з арнамэнтаванымі формамі контураў гладкім белым мармурам, які прыгожа выдзяляўся на папеляцістым фоне роўных і гладкіх сьцен высокага муру. Хоць па выгляду як папелятыя сьцены, так і абрамоўка вакон былі гладкі і цэлы, аднак жа ад іх веяла нейкімі таямніча-загадкавымі пусткамі.

У вокнах не відалася ані шкла, ані рам, ані якіх заслон, а замейсц усяго гэтага зіяла толькі чорная цьмяран пусткуючых нутроў муру.

Нанізе па падсьценьню замейсц сьцежак-дарожак ляжалі цэлыя крушні ці то каменнага, ці то шэрацэглянага грузаўя.

А на самым версе, на грыве вяночнай сьцяны, рысаваліся беспарадкавымі зубцамі руйнація верхніх паверхаў.

А з па-над зруйнаваных уверсе гэтых высокіх шэрых сьцен відаўся дзесь наводдалі чырванаватаю акругляста-пірамідальнаю плямай сымэтрычнаконтурны шчыт яшчэ вышэйшага за гэтыя сьцены нейкага высокаўзносістага муру.

ІV

Бачу і адчуваю, што я знахаджуся пры ясным серабрыстым дзённым сьвятле на дзядзінцы нейкага магутнасьценнага старадаўнейшага замчышча. Зьлева і справа ценевацелі высокія папелятыя зьнізу таўсьцейшыя, а ўгору цянейшыя шырокаадкосістыя сьцены безваконнага муру.

А насупраць магутнасьценная чатырохкутная брамавая вежа з глыбокім круглаватаскляпеністым брамавым тунэлем, зьнізу, як бытцам высечаным ня ў штучна ўзьведзенай вежы, а ў нейкай прыроднай сівавата-папелятай скале.

А на асяродку дзядзінца гэтага замчышча стаяў чалавек невысокага, але моцнага складу. Плячысты, грудзісты, з буйным пацяглаватым загарнага колеру тварам. З высокім выпуклястым чалом. Зь нешырока займаючай на галаве цьмянай шэвэлюрай. З густымі растучымі наўперад броўмі. З глыбакавата засеўшымі цёмнымі веямі. З пацяглаватым роўным і неканцястым носам. З шыракаватымі пацяглаватымі данізу паўнаватымі шчокамі і з пацяглаватым да грудзей падбародкам, творучымі абрыс твару ў профіль пад лінію дрэўца стралецкага луку або маладзіковага серпа.

Апранут ён быў, як відалася, у даўгую, паніжэй калень, белую зь сіваватым водценем палатняную кашулю. А цераз плячо зьвісала, як нешта ў родзе тогі, таксама белая палатняная тканіна.

Ён стаяў і, павяртаючы твар і зрок свой то ў бок гэнае брамы, то перад сабою пад праворна-рухлівыя рукі, якімі, як відалася, нешта рабіў на нейкай мэталічна-серабрыстага колеру ценкай дошцы.

Відавочна, што гэта быў нейкі турыст, вандроўнік і мастак, які заносіў на малюнак у свой падарожніцкі альбом гэную масіўную манумэнтальную старасьвецкага выгляду браму замчышча.

А ў ягоным здаровым цьмяназагарным з буйнымі авальнымі рысамі твару сьвяцілася нейкая паважная дабрародная прастата з дабрадушшам і натхнёнасьцю любві да сваей працы.

***

І адчувалася мне, што я апынуўся на паўночна-заходнім (ветаховым) акрайцу вялікай цёмнаплямнай краіны, так званай Marе Imbrium, у нейкіх высокіх чорна-папелятых скалістых гарах, асьветленых ясным серабрыстага колеру сьвятлом ні то ад нашай зямлі, ні то ад самага сонца, але з надта ж цёмнага, аж чорнага неба, так што трудна было спанатраваць4 адразу, ці гэта быў дзень, ці гэта была ноч. Судзячы па яснаце таго сьвятла, якім былі асьветлены тамтэйшыя горы і даліны, — здавалася, што гэта быў ясны сонечны дзень. Але, прыгледзеўшыся да чорнага неба і да аб’інівацелага, абшэрашэўшага сьнегам ценкага зьвісаючага гольля кустоў і дрэвак тамтэйшай расьліннасьці, — гэта быў ня дзень, а запраўдная земнасьветная лунная ноч, калі на абернутым да нашай зямлі месяцавым баку пачынаецца раніца дня-лета, маладзік, а водсьвет ад сонца на Месяц нашае зямлі яшчэ ў поўні і сьвеціць на Месяц поўным сьветам сваім. Тады на Месяцы, у бачанай мною гэтай краіне, ужо па поўначы і ў высокіх гарах ды на ўзвышах гэтае краіны, дзе паветра шмат радчэйшае, чымся ў глыбокіх далінах ды на нізінных раўнядзях, пачынаець зімнець, халадаць, і мароз забіраець свой верх над цяплом, пакрываючы ініем сьнегу ня толькі расьліны, але й менш нагрэтыя сонцам у працягу страшна доўгага луннага дня-лета тамтэйшыя ўзвышастыя грунты ды ценявыя бакі горных скал, асаджаючы вільгаць з паветра ў крышталы беласьнежнага шэрашу на ценкае гольле расьлін і астыўшыя скалы.

Пры наступленьні ж тамтэйшага страшна даўгога, чатырнаццацьдзённага луннага дня-лета, пад уплывам доўгатрывалых і пякучых лучоў тамтэйшага на бязвоблачным небе вечна яснага сонца награваюцца грунты і скалы, і сьнежны шэраш, які пакрыў іх сабою ў працягу двухтыднёвай начы, растаіваець, абяртаючыся ў непрыкметны туман і ўсплываючую вільгаць — ваду.

Ад стáяўшага на ўзвышшах сьнежнага шэрашу адвільгачаваецца і гусьцеіць тамтэйшае радкаватае паветра. Ад яго папаўняюцца цякучыя воды горных руччоў. Ён жа папаўняець сабою скрозь скалы праз шчэлкі лопавак падскальныя лёхі крыніцы падскальнай вады, зь якіх выцякаюць і цякучыя воды гэных горных руччоў. Ім жа жывяцца і тамтэйшыя мяйсцовыя расьліны, для якіх ён адвільгачаваець грунт, замяняючы сабою дажджы. Ад яго ж тут і ўсе цякучыя воды, якія вільгаць заносяць і туды, дзе няма маразоў і ён сам не бываець.

Сьнежны шэраш у гарах — гэта жывіцель луннага міру.

Ад яго леднікі на вельмі высокіх гарах. Але ад яго рэкі, руччы і азеры вады з-пад гэных леднікоў, якія ён там панакрышталізавоўваў.

Ад яго росы, туманы, вятры. Празь яго і дажджоў на Луне не патрэбна.

Дзеля звароту вады на Месяцы сьнежны іній (шэраш) — гэта тое самае, што й на нашай Зямлі — выпар нашага мора. Ня будзь у нас выпараў мора — не было б дажджоў, а без дажджоў усе нашыя сушы — пустыня. Тое ж самае і на Месяцы: ня будзь там па начах шэрашу як дабывача вады з паветра — крынічна-кратэрных вод не хапіла б. А бяз сталага пэрыядычнага звароту высыхаючай вады з паветра не было б аніякай там расьліннасьці. А калі б і была, то хіба толькі невялічкімі аазамі, як у тэй пустыні Сахары, — каля крыніц ды ў цырках з ваданоснымі кратэрамі, якія мне ўжо давялося аглядаць, адзін каля Трывежу, другі каля шляху з Трывежу на Арыяпаль, а трэцьці на арэне вялічэзнага цырку, апісанага мною “Ў чорным лябірынце”.

***

Апынуўшыся ў глыбакаватай і цеснаватай міжгорнай даліне, я пачаў аглядацца.

Кругом мяне высока ўзнасіліся гладкаватыя стромкія беласьнежныя, аб’інівацелыя сьцены гор. Толькі к паўдню, у бок земнасьвету, скрозь высокую міжгорную браму адчынялася воддаль зь ясна асьветленай міжгорнай даліны з чорна-сызаватаю зьверху павалакаю земнасьветнага луннага неба.

А па глыбокаму беласьнежнаму дну гэтай даліны віхлілася чорнаю стужкай камяністадонная рэчка незамёрзлай цякучай вады.

Непадалёку ж мяне, нанізе, у нейкім трохсьценным закутку аб’інівацелых скал цемнавацела нейкая дугавастая адтуліна шырынёй як у пару сажон падскальнай нары.

А з адтуліны гэтай цёмнай нары бясшумным лянівацечным вадападам выплывала далінная рэчка вады.

А па-над цёмнаю адтулінай гэтай падскальнакрынічнай нары нахіляліся, зьвісаючы пухавастымі сьнежна-белымі паяскамі, даўгое ценклявае аб’інівацелае гольле нейкай гібкай травяністай расьліны. А зьвісаючы, кланяліся, як бытцам ад павеву з нутра гэнай нары нейкага ветру.

Глыбокая міжгорная даліна, якая пачыналася рэчкай з-пад абшэрашэўшага сьнежным ініем міжскальнага куту крынічнага гроту і аддалялася на паўдзён ці то на юга-ўсход у бок к земнасьвету, — штораз, чым далей, шырэла і штораз, то ніжэй спускалася, пераходзячы з пааддзельных міжгорных лагчын у шырокую і даўгую, як у некалькі міль даўжынёю, прасторную, плескадонную даліну, абнесеную з усходу высокаю цёмна-папелятаю сьцяною спрасной скалы.

А ўдоўж гэтай скалы, па падсьценьню, цягнулася гладкаватая, крыху тэрасістая штучна аблажаная дарожка. А побач з гэтай дарожкай, усьцяж, цягнуўся праз усю гэную даліну, уздоўж скальнай сьцяны, не шырокі, як у некалькі сажон шырынёю, глыбокі, са столь абарвістымі чарнаскальнымі берагамі цёмны роў, які прыпамінаў сваімі канцястымі брыжамі і вуглястымі павароткамі бяздонную лопаўку чорнай скалы.

Акінуўшы глыбокі між[с]кальны аб’інівацелы кут крынічнага гроту і трымаючыся напрамку к паўдню (на юг), я напаткаў на сваім шляху цэлы рад міжгорных лагчын з аб’інівацелымі парасьнікамі расьліннасьці з дрэваросьляў, зь якіх найболей мне ўрэзалася ў памяць беласьнежная брама з дрэваросьляў, даўгія ценклявыя гібкія галінкі які[х] угарэ перапляталіся між сабою і ўтваралі зь сябе прыгожае зь беласьнежных паяскоў брамавае скляпеньне, бытцам у нейкай фантастычнай альтане.

Памінуўшы гэтую браму з аб’інівацелых дрэваросьляў, я апынуўся ў нейкай прасторнай міжгорнай лагчыне, дзе ўжо не відалася абшэрашэўшых сьнежным ініем ані скал, ані дрэваросьляў. Насупраць мяне стаяла вышынёю з нашую вішэніну ценклявае, крываватае, пахілае на захад, з даўгім ценклявым выцягнутым на захад гальлём рудакорае дрэва. А на адным з даўжэйшых галін гэтага дрэва зьвісала некалькі пажоўклых, знаць, захопленых зімою луннай ночы, невялічкіх вузкаватых чаўнакавастай формы лісткоў, якія, зьвісаючы наніз, краталіся ад нейкага павеву, сьведчучы аб тым, што тут было густаватае паветра, і нават зь ветрам.

А падаўшыся яшчэ далей, я апынуўся ў нейкай міжгорнай лагчыне зь незаслоненым высокімі гарамі паўднём і ўсходам, дзе зусім не відалася абшэрашэўшых сьнежным ініем скал, нават самых высокіх, аднізу…

А па дну гэтай лагчыны, па чорным, як смоль, грунце, расла ўраскідку паасобнымі кустамі вечназялёная расьліннасьць, як нешта ў родзе нашых зямных агаў, прынізістых бясстволых альвасаў і некаторых кактусаў. Між якімі выяўней разгледзеў з прыгожаформнымі выкройчатым[і] контурамі буйна растучае ўгору даўгое мясістае лісьцьцё цёмна-зялёнай расьліны, надта ж падобнай да нашай зямной апунціі.

Перанёсшыся яшчэ далей на паўдзён, я апынуўся ў нейкім цьмяна-папелятым голым ад усялякай расьліннасьці міжгор’і, а перада мною раскрывалася, адыходзючы ўдаль, глыбокая вузкаватая, штораз шырэючая наводдаль пустынная папелятаскальная залітая ясным земнасьветам даліна. А па дну гэтае даліны цемнавацела адыходзючая ўдаль уздоўж адвесістай зьлева сьценавастай папелятай сьцяны — вузкаватая бяздонная яр-лопаўка.

А побач з лопаўкаю гэнай па падсьценьню скалы відалася нейкая вузкаватая тэраска з прызнакамі штучна аблад[ж]анай на ей пешаходнай дарожкі, паперарыванай мейсцамі папелятымі аскялепкамі скал з абвалаў тэй скальнай сьцяны.

Найменне краіны Імбрыі паходзіць ад назвы аднаго з мораў на Месяцы — Marе Imbrium (Мора Дажджоў).

Перакрыты ўпоперак.

Чатырохпавярховыя.

Сцяміць, зразумець.

***

АЎРЫЯ

ВІЛЬНЯ, ВОСЕНЬ 1932 Г.

1. Найпершы абразок, які наймацней уразіўся мне ў памяць з майго тэлевізійнага[1] падарожжа па Краіне Аўрыя[2], — гэта залітая яркім сьвятлом перадпаўднёвага сонца даліна пралому для чыгункавага шляху наскрозь нейкага ня надта высокага, але скалістага ўзгор’я.

Даліна гэтая была абвянечана хоць і ня надта высокімі, але вельмі прыткімі, аж навісаючымі, сьценамі горных узвалаў, мейсцамі сьветла-шэрымі, сіваватымі, а мейсцамі жаўтаватымі і нават рыжаватымі масівамі горнакаменнай пароды.

Скрозь адвесныя сьцены гэтых мысіваў то там, то сям праглядавалі брамы кароткіх і даўгіх пласкадонных завулкаў і задворкаў, якія, як відалася, прадстаўлялі зь сябе ня што іншае, як выемкі з-пад капалень нейкіх горных парод, дабываных рукамі працавітых лунідаў.

У вадным з такіх закатулкаў даліны, цераз пласкаверхі масіў наддаліннага ўзвалу відалася шырокая чырвона-буравая дуга ня то мосту, ня то падыёмнага крану, — але досыць таго, што ўсё гэта сьведчыла аб удзеле тут працы рук чалавека.

А на ўзбліжжу, пад маімі нагамі, на сіваватым грунце пласкадоннай даліны відалася рыжаватая, крыху заіржавелая, з высокім устоем і кантавастым верхам падкалёсься зялезная рэйка чыгункавага шляху.

2. Па агледзінах гэтай цікавай і прыгожай даліны я пачаў аддаляцца штораз то далей на ўсход сонца і апынуўся ў нейкім міжгор’і, над нейкаю агромыністай кубавастаю штучна выбранай копанай ямай, на дне якой відаліся ўскопаныя скібы сырога, вільготнага, супескаватага глею.

3. Не затрымаўшыся над гэтым глінішчам доўга, я пабрыў ад яго па міжгор’ю на паўночны ўсход і апынуўся на прыхадзе нейкай асьветленай сонцам аграмаднай шырокай і даўгой, карытавастай лагчыны-капальні. Капальні, але чаго — мо якога мэталу, чыгуннай руды? Серабра або нікелю ці медзі? Не, ані серабра, ані нікелю, ані медзі, а проста звычайнага дробназярністага, пухляцовага, ясна-жаўклявага пяску.

Удоўж асяродку гэтай лагчыны відаліся рэйкі чыгункавага палатна, а побач яго відаліся ўскопаныя гурбы пяску.

4. Вяртаючыся з капальні пяску, я апынуўся ў памяшканьні нейкага тутэйшага людзкога селішча. Гэта быў досыць вялікі, кубічнай формы, з высокай плаской стольлю, беласьценны, слаба асьветлены пакой.

У пакоі гэтым не відалася ані сталоў, ані якіх іншых рэчаў з умэбліроўкі, і замейсц усяго гэтага стаяла ля аднаго з кутоў, канцом да сьцяны, нейкая шырокая абабітая каляроваю тканінай мяккая канапа без апор і адвалу. А каля канапы тэй знаходзіліся тры жывыя фігуры людзей ніжэй сярэдняга росту, па агульнаму выгляду свайму яны прыпаміналі нашых зямных невялікага росту жанчын.

І ўсе тры яны былі апрануты ў аднолькавую сіваватую вопратку, якая складалася з доўгападолістай кашулі ці то спадніцы і вязанай з таўстых пушыстых, знаць, суконных, нітак безрукаўкі.

Адна зь іх сядзела на канапе. Другая стаяла па-за канапай, абярнуўшыся тварам у кут, а сьпінай на хату. А трэцьцяя, як быццам крыху меншая і шчуплейшая, стаяла ля самага куту з тварам на хату, з розьнятымі нарозмаш голымі рукамі.

Колер скуры рук, як відалася, быў чыста белы, але са значным прызнакам крывістасьці або чырванаты ад сьвежага апалу сонцавым праменьнем. А па форме выгляду свайму ейныя рукі былі зусім малападобнымі да формы рук нашых жанчын і выглядалі як надта ж ценкія, са слабаразьвітымі цяглічнымі ўвыпукленьнямі і з надта ценкімі касьцямі.

Рысаў жа твару дэтальна разгледзець не давялося з прычыны слабаватага сьвятла. Адно толькі тое падмеціў, што ўсе яны, тут бачаныя, былі круглагаловы, цёмнавалосы, авальнатвары і круглалікі, ды наогул рабілі ўражаньне ня дзікае, адпіхаючае, а свойскае, як нешта простае, лагоднае, далікатнае і наагул сымпатычнае.

5. Пабыўшы зь мінуту гасьцём у хаце спакойных лунідак-аўрыянак, я ўзнова направіўся ў дарогу, але ўжо ня з захаду на ўсход, а ў адваротным напрамку, з усходу на захад, і, як адчувалася, на самы асяродак Аўрыянскага шляху, па-над шырокую далінную раўнядзь.

Тут перада мной раскрылася шырокая, хоць і рашоная якой бы то небудзь расьліннасьці, але маляўнічая, зь ясна-сызымі грунтамі і зь ясна-серабрыстым небам, ярка асьветленая праменьнямі сонца пустынная раўнядзь.

А на гэтай раўнядзі, каля чыгункавага шляху, маляваліся плямы, знаць, станцыонных будоўляў з высокаю круглай, увенчанай каронаю байнічных зубцоў, сьветла-крэмавага колеру мураванай вежай, з выразна заметнай цемнаю шчэрбай на ўсход у кароне.

6. А лявей гэтай вежы відаліся ў пэўным плянавым парадку прыгожыя жаўтавата-крэмавыя і чырванаватыя сыльвэты[3] невысокіх аднолькаватыпных, нейкіх тэрасістых, знаць, двухстольных[4] дамоў асабнякамі нейкага невялічкага, але ладам пабудаванага, знаць, яшчэ новага, бо не абнесенага аніякімі стратэгічнымі мурамі, гораду. Гораду — цэнтру гэтай, хоць і пустыннай, але знаць што багатай, калі не транзытам, то нетрамі гор краіны.

7. Неўзабаве я ўжо знаходзіўся на юга-захадзе ад гэтага гораду — цэнтру Аўрыі — над нейкай мейсцамі шэрай, а мейсцамі зелянеючай і цямнеючай цемна-зялёнымі ды чарнявымі лясамі[5], з напрамкам як быццам удоўж нейкага чыгункавага шляху, які адвятляўся ад агульнай Аўрыянскай чыгункі.

МАПА АЎРЫІ. 1932

Пералятаючы па-над нейкай міжлеснай палянай, я пачаў прыглядацца наніз і ўбачыў вось такі абразок: пада мной расьсьцілалася досыць шырокая і роўная папелятага колеру паляна, а перак[6] гэтай паляны, зь цёмнага ў цёмны пералесак, цягнулася наводдаль просталінейнай жоўтай паласой досыць шырокая дарога. А калі я стаў прыглядацца да гэтай дарогі з зацікаўленьнем, чаму яна так груба розьніцца сваім жоўтым грунтам ад папелятага грунту паляны, дарога гэтая пачала кратацца і паўзьці ўздоўжам наперад.

Гляну на паляну, гляну на дарогу — паляна ляжыць, ані кранецца, а дарога паўзець і паўзець, выразна віджу, што паўзець.

Я й туды, я й сюды — а дарога паўзець і паўзець, сунецца.

Толькі зьмяніўшы пункт зроку свайго з надпэрспэктыўнага аддаленьня гэтай паўзучай дарогі ў старану, і толькі адтуль я пачаў заўважаць, што не дарога паўзець, сунецца, а нешта-нейкае па дарозе. А прыгледзеўшыся добра, я выразна пачаў разразьняць даўгія, цесна счэпленыя, скрынявастыя плятформы нейкага даўгога, вельмі даўгога цягніка, нагружанага транспартам пяску.

8. А памінуўшы гэты цягнік зь вялікім транспартам пяску, я апынуўся на нейкім плаўнасханавастым адгор’і нейкай узвышы, на якой ценявацеліся нейкія цёмна-папелятыя сьцены нейкіх будынкаў. А з-пад тых высокіх сьцен папелятых спускалася з гары на лог па шэраму адкосу адгор’я жаўтаватая паласа нейкая.

А прыгледзеўшыся да гэтай жаўтаватай паласы, яна аказалася паласою наноснага пяску, па якому паціху сучылася, ссуваючыся з гары ценкім слоем, мутнаватая вада, зносячы пясок на лог у даліну.

А ў даліне на самым лагу відалася цэлае поле наноснага пяску. А на асяродку гэтага пясочнага поля відаўся нейкі быццам зруб студні — дзеля зьбіраньня сплываючай вады, каб адвясьці яе дзе ў іншае мейсца, ці што…

***

Вось на гэтым пустым, апусьцелым ад золата, перапалосканым вадою залатаносным пяску і закончылася вандроўка мая па дзіўнай, хоць і пустыннай, але багатай краіне Аўрыі, дзе золата рыюць у гарах, а залатаносныя пяскі за сотню вёрст адвозяць на прамыўку туды, дзе найболей вады, бо на Луне гэта ня тое, што ў нас тут, на нашай Зямлі, і перавозка пяску там ня надта вялікі цяжар.

P. S. Наастатку да ўсяго гэтага мушу дадаць, што апісаны тут мной Аўрытанскі чыгуначны шлях значна розьніўся ад нашых зямных чыгунак тым, што ня меў ані тэлеграфных стаўпоў з дротамі, ані розных знакаў з нумарацыямі, ані якіх табліц з напісамі.

Жаль, што не давялося мне тут пабачыць пасажырскіх цягнікоў тутэйшага луннага тыпу, а галоўнае — як выглядаюць іхнія тутэйшыя паравозы.

Судзячы па напрамку, Аўрытанская чыгунка гэта ёсьць ня чым іншым, як северна-ўсходнім астаткам прадоўжаньня колішняга вялікага Трывескага скрозьгорнага чыгункавага шляху, які пачынаўся на югу ад г. Трывежу, ідучы на север праз скрозьгорны пралом з тунэлямі далінамі ды тэрасамі падгор’я, проста на север, і, дайш[оў]шы да адгор’я з Антрацытоваю пяшчэрай, зварачываўся на севера-ўсход перак Маладзіковай краіны Аўрыі і Аўроры на той бок Месяцу.

Судзючы ж па выгляду станцыонных веж, Аўрытанская чыгунка — зусім адменны, незалежны ад Трывескага, самастойны чыгункавы шлях. Бо станцыонныя вежы Трывескага скрозьгорнага шляху, якія давялося бачыць над Трывежам, у даліне Аркадзіі і непадалёку Антрацытовай пяшчэры над узьберажжам ракі, мелі выгляды чорнакаменных прынізістых чатырохкутных фортафікацыйных брам, з выкрылястымі байнічнымі зубцамі. Вежы ж Аўрытанскай чыгункі, як відалася на станцыі ля гораду Аўрыі, высокі, кругласьценны, бледнакаменны і з простымі стацявымі[7] байнічнымі зубцамі ў кароне.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне. Паводле Я. Драздовіча, Аўрыя — адна з шэрагу краін на Месяцы. Сілуэты. Двухпавярховых. Відаць, прапушчана нейкае слова. Упоперак. Вертыкальнымі.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне.

Паводле Я. Драздовіча, Аўрыя — адна з шэрагу краін на Месяцы.

Сілуэты.

Двухпавярховых.

Відаць, прапушчана нейкае слова.

Упоперак.

Вертыкальнымі.

***

ЖЫЦЦЁ НА МЕСЯЦЫ

АБРАЗКІ ЖЫЦЬЦЯ НА МЕСЯЦЫ Ў ХРАНАЛЯГІЧНЫМ ПАРАДКУ

УРЫВАК З РУКАПІСУ “ЖЫЦЬЦЁ НА МЕСЯЦЫ”

ВІЛЬНЯ, ВОСЕНЬ 1932 Г.

Калі і што дзе віджана

І

У Маладзіковай краіне, на поўнач ад экватару, каля вялікай круглай цёмнай плямы над левай броўю ілюзійнага Месяцавага ліку[1].

Пясочнага колеру сьцега-дарожка, каля дарожкі парослы дробнаю травою ўзьмежак, па-над узьмежкам разьмяжованая пад простую лінію мяжою ніва, парослая дзівочнымі нізкарослымі расьлінамі.

Справа ад мяжы парасьнік чырвонабылістай, з гарахавастым цёмна-зялёным лісьцьцём, — як нешта падобнае да нашага палявога, што расьцець па ўзьмежжу жвіраватага ніўя, — чарнабыльніку.

А зьлева ад мяжы шарава-зеленькавая густавятлістая парасоніста-вершалістая расьліннасьць, вышынёю як у мэтар, прыпамінаючая японскія вазановыя карліковыя хвоі.

ІІ

Шырокая — з аранжавымі грунтамі ды шэра-зеленькавымі плямамі на ім — раўнядзь. Даль сьцеліцца адкрытай аж да гарызонту. А па гэтай раўнядзі там ды сям малююцца вузкаватыя роўналінейныя рыжаватага колеру дарожкі.

Колер неба ўгарэ шэра-стальны і як быццам пацягнуты лёгкай павалокай бураватага дыму. Колер жа неба на небасхіле — невысокай вузкаватай стужкай над гарызонтам — бледна-серабрысты.

Сьвет Сонца, якое сьвяціла з 30 % вышыні, — бледны, белы, яркі, але бескалёрны.

Зьлева на воддальлі цягнулася ў даль, на поўнач, невысокай, але стромаю сьцяной голая, уцёсістая, чорна-сызаватая гара.

ІІІ

У адным мейсцы гэтага чорнага, як смоль, і з сызаватымі плямамі ад сьвятла Сонца скалістага стоць[2] адкосістага горнага валу чарнавацела на прыслані нейкая трохкутная нара ўваходу, які вёў, як відалася зблізку, пад гару ў нейкую пяшчэру. А насупраць уваходу ў гэтую пяшчэру красаваўся гарод, густа засаджаны нейкай нізкарослай буйналісьцястай гароднай расьлінай.

Колер лісту гэтай расьліны — як у націны нашых буракоў, цёмна-зялёны, чырванаваты. А форма лісту — як у нашага хрэну.

ІV

Непадалёку тэй чорнай пяшчэры сярод роўнага поля стаяла нейкая кубавастая печ, як нешта ў родзе наськай кухоннай пліты. А над гэтаю печчу стаяла, нахінуўшыся, апранутая ў даўгую, аж да долу, жаночую шэрую вопратку таўстакаватая нізкаватага росту чалавечая фігура.

НА СТАНЦЫІ “ARIAPOLIS”. 1932

А прыгледзеўшыся бліжэй, удалося заўважыць толькі адно, як таўставатыя цёмназагарнага або засівярэўшага колеру поўныя рукі гэтай фігуры з асьцярожна-павольным лянівым рухам перанасілі трыманы ў правай руцэ нейкі з авальна-пласкаватым дном цёмна-шэры коўш зь нейкім празрыстым ружаватым полымем бяздымнага агню.

Коўш гэты па выгляду свайму прыпамінаў нашыя старасьвецкія шыракадонныя славянскія бражныя каўшы. А выкут быў гладка і ценка зь нейкага бліскучага цьмяна-сіваватага мэталу, прыпамінаючага нашую плятыну. Як выглядала з адобы[3] свайго твару гэтая чалавекападобная асоба, — так і не ўдалося заўважыць.

Нябаўна[4], празь нейкую хвіліну, непадалёку першай асобы зьявілася і яшчэ другая, падобная ей. Яна прынесла ў руках сваіх два невялічкія чырвоныя, знаць, гліняныя жбанкі зь нечым і, паставіўшы іх на зямлю, выпрасталася і растапырыла рукі.

Апранутая яна была, як відалася, у нейкую цьмяна-шэрую, быццам суконную, даўгую, аж па пяты, сарочку зь нешырокімі рукавамі, безь ніякіх упрыгожаньняў.

На галаве сваёй, як заўважалася мільгам, здаецца што мела нейкі цёмна-шэры капішон. Але твару ейнага, які быў зацянёван ад сонца капішонам, разглядзець не давялося. А давялося разгледзець толькі некаторыя асаблівасьці ейнага складу. Росту невялікага, каля двух аршын вышынёй. Стан умеркаваны. Рукі караткавыя, таўставатыя. Далані рук шырокія, караткавыя. Пальцы таксама караткавыя, з шыракавата-пласкаватымі канцамі і мала розьнючыя між сабой па даўжыні. Цэвачныя суставы паказаліся мне занадта тоўста-выпуклястымі, гузаватымі на адваротнадалоннай старане.

У рухах ейных адчувалася нейкая марудна-лянівая нясьпешнасьць. Бо й пашто рабіць хуткія рухі — сьпяшацца, — будучы лунідам. Дзень вялік, аж цэлага паўмесяца дзень. Усялякую работу зрабіць да вечара — пасьпееш. Няма чаго й сьпяшацца, а тым болей з самай раніцы.

V

Тут жа, непадалёку гэтай кухні, стаяла на зямлі нейкая пасудзіна, а над ёю нейкі сівавата-шэранькі зьвярок, велічынёю з нашую лісіцу, — заняўшыся ежай. З галавы і морды ён быў падобен да нашага ката. З кругла-лапушыстых вушэй — на нашую абязьяну галаго. А са сьпіны і шэрсьці — на маладога ваўчанёнка.

VI

Задаўшыся пытаньнем: з чаго і чым яны тут жывяцца? Адкуль ваду сабе бяруць, якой нідзе тут не відаць, і дзе яны тут ад пякучага летняга сонца хаваюцца ды халодную і даўгую ноч, ноч-зіму каратаюць? У адказ на гэта мяне паўлякло ў бок чорнага высокага валу гары.

У паўдарогі да чорнага горнага валу я напаткаў сьвежаўспаханую ніву. На гэтай ніве стаяла, зарыўшыся ў цёмна-шэры грунт сваімі дробнымі шматлікімі лемешамі, нейкая дзівачная земляробная прылада зь нейкага чорнага, як чыгун, неіржавеючага мэталу, бо не відалася іржы на ёй ані прызнаку. Прылада гэтая складалася зь нейкага даўгога, каля сажню даўжынёй, палукружнага гарызантальнага сашчэту, у сваім версе, які знаходзіўся на паўаршыннай вышыні па-над паверхняю грунту, трымаючыся на ўходзючых у грунт крываватых пласкаватых лямешаках таўшчынёй як у паўтара пальца, а шырынёй — як у тры. У што ўпрагалася і чым, якой сілай валаклася гэтая аднарадналямешная крываватая баразна, — прыкмеціць не давялося.

Празь нейкую хвіліну я прызастановіўся ля нейкай ледзь заметнай даўгаватай улогавіны, з буйным, голым, быццам угладжаным, буйнавірыстым, пясчанага колеру вільготным грунтам. Грунт гэты складаўся з буйнога, дробнакаменьчатага, як гарох, жвіру і жарствы з-пад раздробленага, знаць, чырвонага граніту.

У вадным найвільгатнейшым мейсцы гэтага жвіру, з прыхаду, вылязалі, вытаркаваліся буйныя расткі нейкай дзівачнай празрыстасочнай расьлінкі.

Вышыня расткоў гэтай расьлінкі была як у пядзю. А таўшчыня кругленькіх, сочна-празрыстых, пяскаватага колеру расткавых ножак — як у таўшчыню палачкі звычайнага алаўца або дрэўца сьвірэпніку. А на вершалінках гэтых расткоў распушчаліся з пахілам да сонца, таксама як і ножкі, празрыста-сочныя пясочнага колеру кубкавастыя кветкі, якія па сваёй велічыні і форме выгляду прыпаміналі нашыя вясенныя баравыя сонькі.

Непадалёка падгор’я чорнага горнага валу я наўрэў[5] на невялікую лужу крынічнай вады.

Вада гэтая здалёку мне здавалася зусім не вадой, да выгляду якой я прывык на Зямлі, дзе кожная ціхая вада, як люстэрка, адбівае ў сабе сіняватае сьветлае неба, — а тут яна паказалася мне проста нейкім дзягцярным цёмна-бурым алеем. Але, бліжэй прыгледзеўшыся, гэты дзёгаць аказаўся звычайнай чыстай празрыстай на цаглянага колеру чырванаватым голым грунце крынічнай вадой.

У беразе вады гэтай, знаць, адмелістай лужы-крыніцы стаяла група, штук каля дзясятку, чырвоных гліняных паліваных прыгожага мастацкага выгляду глякоў і жбанкоў невялікіх памераў, як на два ці на паўтара літра вады.

Тут былі і з ручкамі, па дзьве з бакоў, былі і бяз ручак, і ўсе яны мелі прыгожыя формы зь ня надта шырокім дном і горлам угору расшыраных пузаценькіх ваз.

Адно, што мяне тут зьдзівіла, гэта тое, чаму яны тут, тутэйшыя луніды, так скупы на велічыню ваданоснай пасуды.

Наастатку я апынуўся ў нейкім цёмным тунэлі тэй уцёсістай чорнай гары, зь якога прабраўся празь нейкія нізкаватыя дзьверы ў сьветлую прасторную хату, сьцены якой былі пабелены бледна-крэмаваю фарбай ці то белай жаўтаваю глінай. Падлога зь нейкай шэрай пліты. Столь высокая, круглавата-скляпенчатая, з аркавага карактару на ёй выступамі і зь некаторымі тэндэнцыямі на гатыцкія формы. У хаце гэтай было пуста-парожна, не відалася аніякіх дадатковых рэчаў, як сталы, ложкі, крэслы, зэдлі, тапчаны. Нават печы — і тэй не відалася, а замейсц абстаноўкі ўдоўж сьцен па прысьценьню прахадзіў невысокі, вузкаваты, як для седні, прымурак.

СКРОЗЬГОРНЫ ШЛЯХ. АБЛЕДЗЯНЕЛЫ МОСТ-АРКА. 1932

А ў таўстой сьцяне бакавой, якая, як відалася, выходзіла заадно з узбоччам гары, убок поля, — сьвяцілася шырокае і досыць высокае, сажаннае адкрытае вакно, празь якое відалася поле, залітае серабрыстым сьвятлом раньнявясеньняга сонца.

VII

Па агледзінах пяшчэрнай летняй хаты я апынуўся дзесь далёка-далёка, сярод нейкага пачынаючага зелянець земляробнага поля, празь якое прахадзіла вузкаватай жаўкляваю стужкай пешаходная дарожка, па якой там ды сям бадзяліся нейкія рыжаваценькія, велічынёю з кулак, камянькі. Я прызастанавіўся, каб прыгледзецца да гэтых рудаватых глыжоў, зь якой яны пароды, і направіў свой [позірк] на адзін зь іх, які аказаўся ў запраўднасьці не глыжом, а падобнай на глыж жывою істотай, зашчытнай масьці пад колер тутэйшага рудаватага, знаць, сугліністага грунту.

Гэта быў караткаторсы, камкавасты, бясскрыдлы скакун-казяўка, вельмі падобны па формах свайго складу на нашага сухалужнага казельку-траскунчыка, які, як відалася, выскачыў аднекуль з нары на рыжаватую, як і ён сам, дарожку і супакойна ўсеўся на ёй, грэючыся на прыслоне цяпла вясеньняга сонца.

VIII

Па аднэй са сьцежак праз поле прахадзіла, рэзва ступаючы, нейкая невялічкага росту, як наш сямілетні падуростак, шэранькая чалавечая фігурка, апранутая ў даўгую, аж да пят, шэрую вопратку, якая служыла ёй, як відалася, заадно і пакрыцьцём галавы ад пякучага сонца. Яна прайшла перада мной, справа налева, на адлегласьці не далейшай, як на сем крокаў, аднак жа разгледзець падробны выгляд ейнага твару цалкам, які напалову быў прыкрыт пакрыцьцём, так і не прышлося, а давялося ўгледзець толькі частку, левую шчаку і левае вока.

Колер скуры твару, як відалася, судзячы па колеру левай шчакі, — бела-румяны. Колер жа воч — ясна-сіні.

Бачыў, як гэтая шэранькая чалавечая фігурка пайшла ў напрамку скрозь поле да таго чарнагорнага пяшчэрнага паселішча земляробаў-лунідаў.

На поўнач ад так званага “Мора Небаспэк” (Заўв. Я. Драздовіча).

У сваіх тэкстах Я. Драздовіч, згадваючы гэтае мора (так называюць запоўненыя зацвярдзелай лавай нізіны на Месяцы, некаторыя з якіх можна разгледзець з Зямлі нават няўзброеным вокам як цёмныя плямы на месяцовым дыску), паслядоўна ўжываў менавіта гэткую арфаграфічную форму (“небаспэк”). Наколькі можна зразумець, гаворка ідзе пра Мора Небяспек (больш пашыраная назва — Мора Крызісаў).

Вертыкальна.

Выгляд, вонкавае аблічча.

Хутка, неўзабаве.

Натрапіў.

***

ЦЫРК ПЛАТОНА

УРЫВАК З РУКАПІСУ “Ў ЧОРНЫМ ЛЯБІРЫНЦЕ (У ЦЯСЬНІНАХ ЦЫРКУ ПЛЯТОНА[1])”

…Не даходзячы да самага канца шляхавой заходнясьценнай тэрасы, на якой я знаходзіўся, я раптам апынуўся ў нейкай цьмянай чарнасьценнай чатырохкутнай пяшчэры і пачаў яе аглядаць. Справа ў чорнай сьцяне ад цясьніны сьветлавацела адтуліна невялікага вузкаватага стоць[2] чатырохкутнага бязрамнага вакна.

А насупраць на роўнай гладкай чорнай падлозе ціха пасіджвала сямейка неапранутых, зусім голых бела-чырванаватаскурых лунідаў.

Большасьць гэтай, як відалася, небагатай, убогай сям’і складалася зь невялічкіх ростам — знаць, дзяцей і падуросткаў, якія, паашчэпліваўшы голымі рукамі сабе голыя калені, знаходзіліся правей у пацёмку, і каб разгледзець іхны выгляд падробна, — не давялося.

Удалося разгледзець выгляд толькі аднаго, большага, знаць, старэйшага, ростам мала меншага за сярэдняга росту зямлян, які сядзеў на асьветленым праз вакно мейсцы сярод хаты.

Па агульнаму свайму цялеснаму складу, на першы погляд, ён, бадай што, нічуць ня розьніўся ад нашых беласкурых паўнакроўных, але хударлявых зямлян.

Цела чыстае, белае, паўнакроўнае, але надта ж хударлявае, са слабаразьвітай мускулятурай.

Скура гладкая і, як відалася, далікатна-ценкая, празь якую прасьвечвалася кроў, — а праз гэтае ён і выглядаў на паўнакроўнага.

Сядзеў ён, абярнуўшыся ка мне левым бокам, ашчапіўшы сваімі худымі цянклявымі рукамі свае таксама худыя прыкорчаныя аж да падбародку калені.

Профіль галавы і твару ягонага паказаўся мне на першы пагляд зусім свойскім, зусім не такім адлюдным[3] […] Чало меў досыць высокае, адсядзістае назад.

Форма галавы пацяглавастая, адсядзістая ў патыліцу.

Вочы невялічкія, з касаватымі проразямі нарозбач, але ня кверху, як у манголаў, а, наадварот, кнізу.

Пераносіца ўгнутая. Нос караткаваты, трохкутнікам.

Вушэй, валос і шчакавых скул добра не заўважыў. Толькі адно, што добра заўважыў, што мне рэзка кінулася ў вочы, чаго нідзе ніколі ня бачыў у нашых зямлян, ані ў аднэй расе, — гэта адсутнасьць у паднасовай часьці твару губы (роту). У гэтага ж — знаць, выключнай, асаблівай расы чалавека-луніда не відалася губы. А замейсц губы з вуснамі ў ягоным падносьсі апускалася ўніз на даўгі, клінаватай формы падбародак роўна-гладкае мейсца безь ніякіх прызнакаў ані вуснаў, ані бязвуснавай губавой проразі.

А ягоны даўгі, роўны, безь ніякіх заметных выпукласьцяў, клінаваты падбародак спускаўся данізу, як быццам нейкая надточка да звычайнага падбародку.

Як бы ні дзіка, ні адмоўна, на наш зямны погляд, яны тут не выглядалі, аднак жа, усё ж ткі яны людзі. Людзі тутэйшага самабытнага луннага міру, якія тут, магчыма, што таксама, як і мы, зямляне, белыя, чарнявыя, жоўтыя, бронзавыя, чырвоныя, карычневыя ды чорныя, — таксама дзеляцца калі не на каляровыя, то на разнародныя, разнавыглядныя расы.

Цыркамі на Месяцы называюцца круглыя раўніны, акаймаваныя кальцавымі горнымі хрыбтамі. Цырк Платона знаходзіцца крыху вышэй за так званае Мора Дажджоў і ў дыяметры дасягае амаль 100 км.

Вертыкальна.

Тут — у значэнні “дзікі”, “нялюдскі”.

***

ЖЫЦЦЁ НА МАРСЕ

УРЫЎКІ З РУКАПІСНАЙ КНІГІ “ЖЫЦЬЦЁ НА МАРСЕ”

ВІЛЬНЯ, ЛЕТА 1932 Г.

У КРАІНАХ ЛЮДЗЕЙ-МАРСІЯН ДРАБНАРОСЛАЙ РАСЫ

Над узьберажжам мора (між краінамі Hesperis і Libia)

Ціхая цёплая летняя марсіянская ноч над узьберажжам кутаватай лукі супакойнага мора.

Зьлева нізкі сухі прыступісты бераг, а па-над берагам высокае, пакрытае высокімі сьценамі цёмнага лесу ўзмор’е. Справа ж, што крутая сьцяна непрыступістага замку, узвышаецца над цёмнымі водамі ціха сьпячай глыбі лукамор’я вельмі стромкі, круты касагор увенчанай ценямі буйнарослага цёмнага бору высокай гары — сталагор’я.

А па-за борам, на фоне зеленькавага ўсыпанага дробнымі, як быццам брыльянтамі, зыгацячымі зоркамі залачаючага[1] доднікам[2] неба, дзесь далёка-далёка й высока малявалася цёмна-сызаю плямай, горда ўзносячым зрок свой на неба сьфінксам высакачэзная пакрытая лесам гара, напамінаючая контурам формы сьценю[3] свайго сьцень лежачага бокам з высока ўзьнятым да неба, справа налева, у бок залачаючага неба, на ўсход, чалом галавы гіганцкага сьфінкса.

На цёмным фоне міжгорналеснага — кутом — лукамор’я белавацеў касячком спушчанага з высокай цененькай макшты[4] парус, які знаходзіўся на прыстаўленым да прыступістага берагу на начны адпачынак нейкага лёгкаплаўкага даўгаватага, але вузкага, высокаапушыстага[5] бледна-жаўтавага чаўна-карабельчыка.

А вобак з гэтым чаўном-карабельчыкам плавала, варушылася бледнаю плямай на цёмнай паверхні вады і яшчэ нешта, нешта ў родзе тупаканчастага чаўна, але ня човен, а скарэй, што нейкі сплецены зь ценкага пруцьця белай лушчанай лазы кораб-карзіна, у якой плавалі, капашыліся, папіраючыся ў дно адмелістага берагу ценкімі шасткамі, дзьве нейкія маленькага росту, такога, як нашыя сямілетнія дзеці, круглагаловыя і каранастыя, апранутыя ў шэрыя вопраткі фігуркі чалавекападобных істот.

Ля самага берагу там ды сям вытаркаваліся рэдзенькія групкі драбнарослага чароту.

Кругом было ціха, спакойна, усё спала кругом. Ціха спаў цёмны бор, што сабою тварыў магутныя цёмныя сьцены надгорнага лесу. Ціха-ціха спала вада лукамор’я, ціха спаў, не хістаўся і гэты захудалы чарот, толькі золак усходняга неба ня спаў, зелянеў, расьсьвятляўся, ды ня спалі дзьве гэтых істоты з драбнарослых людзей-марсіян…

У мармуровай пустыні

Пераляцеўшы, перанёсшыся думковым зрокам па-за горы, лясы і даліны з-над узьберажжа штучна ўтворанага мора на далёкую і шырокую нейкую ўзвыш-раўніну, я апынуўся на шырачэзнай і роўнай, як стол, жаўклява-пясчаністай з ружаватымі плямамі марсіянскай пустыні [...]

На самым прыхадзе на гэтай пустыні, дзе цягнулася перак[6] лініі зроку тэрасістая лагчына, на дне якой невыяўнымі лініямі ні то прысыпаныя пяском чыгуначныя рэйкі, ні то — проста калавіньне звычайнай калёснай дарогі. У адным мейсцы ля гэтага невыразнага шляху… відалася наводдалі ў нейкай выемачнай лагчыне між гурбамі пяску — пясочнага колеру нейкая прынізістая зямляначнага тыпу будыніна. А на побліжжу відаліся выразна дзьве нейкія стугаравастыя[7] кучы каменьня. Адна з гэтых куч, крыху меншая і далейшая, складалася з насыпанага стогам дробнага ружаватага каменнага аскялёп’я. А другая куча, крыху большая і бліжэйшая, складалася з буйнога, даўжынёй каля паўмэтру, а шырынёй і таўшчынёй каля чвэрць мэтру, гладка ачэсанага на кант, канцястага, як цэгла, бледна-крэмавага, ружаватага штучна абробленага каменачосамі каменьня, якое было скінута, зьвернута ў беспарадкавую стугарастую кучу вышынёю ў сажань.

КРАІНА HESPERIS. 1932

Неўзабаве на вершаліну аскялёпачнай кучы пасыпаўся кінуты аднекуль град аскялёпкаў. А на вершаліне кучы часанага каменьня паявілася некалькі штук сьвежаўскінутых некім з-за кучы цаглявастых камянёў.

З усяго віджанага тут адчувалася, што тут нейкая з рухам працы каменаломня, а па-за гэтымі каменнымі кучамі сядзяць і работаюць каменачосы.

ВЕЧАР У ПУСТЫНІ НА МАРСЕ. 1932

КАМЕНАЛОМНЯ Ў ПУСТЫНІ НА МАРСЕ. 1931 (?).

Скора, нябаўна[8] выйшлі з-за большай кучы, кучы часанага каменьня, тры цёмна-шэрыя сутулаваценькія фігуры невялічкіх чалавечакаў, ростам каля мэтру. Вопратка гэтых чалавечакаў складалася з чыста вадалазьніцкага касьцюму, касьцюму, які ўжываецца нашымі зямнымі маракамі дзеля глыбокага і доўгага ляжаньня пад вадой. Толькі з тэй розьніцай, што не відалася ў касьцюмах гэтых трох маларослых марсіян ані паветразьменных трубак, ані якіх-небудзь кляпанаў, мэталёвых абручоў і розных зашпілек. Ды замейсц круглых вадалазьніцкіх вакон перад вачмі ў шоламе — толькі адно шырокае прастакутнае зацягнутае ці то сьлюдой, ці то гнутым шклом ваконца, празь якое можна глядзець і наўперад, і ўніз, і ў бакі.

З павярхоўнавыглядных асаблівасьцяў тых, якімі б маглі розьніцца ад нашых зямлян гэтыя выразна бачаныя фігуркі людзей маларослай расы, жыхароў Марса, — хіба толькі сваёю маларосласьцю, сутулаватасьцю і невялічкімі караткавымі ступнямі ног. У рухах жа, бадай што, зусім мала розьніліся ад зямлян: паходка лёгкая, скорая, але не парывістая, а мяккая, элястычная.

Яны лёгка і плаўна, без падкульгаваньня і без валюханьня з боку на бок, ціха й роўненька прайшлі адзін за адным па лагчыне і, павярнуўшыся ўправа, перак невыразнага прызнаку праторанай дарогі, направіліся ў той бок, дзе відалася ў нейкай вылогавіне пяскоў мураваная буда, якая, бадай што, і зьяўляецца іхным каменаломніцкім прыстанішчам у гэтай пустыні, багатай плітамі падатлівага ломцы і здатнага да чоскі на будаўнічы матар’ял мяккаватага каменю, прыгожага сваім бледна-ружовым колерам мармуру.

У КРАІНАХ ЛЮДЗЕЙ-МАРСІЯН УМЕРКАВАНАРОСЛАЙ БЕЛАЙ РАСЫ

У паўднёвых лясах вострава (Sirtis)

Цёмна-зялёная пушча магутнарослага густога ігластага лесу, ні то ялавастага, ні то саснавастага бору, пакрываючага плашчагорыстую ўзвыш, раўнамерна паперакрайваную даўгімі роўналінейнымі, побачлежнымі між сабою, страшна глыбокімі крутабярэжыстымі цёмнаводнымі ляснымі азёрамі вады, напамінаючымі сабой некаторыя роўнанапрамкавыя не шырокія, але даўгія і глыбокія скандынаўскія фіёрды, пераквострыя, крутыя, роўныя, сталагорыстыя ўзьбярэжжы гэтых азёр абрасьлі цёмна-зялёным аж да чарнаты густым борам хваявастага лесу, які адбіваецца магутнаю цёмнай сьцяной у гладкіх, што люстра, ціха стаячых водах гэтых нешырокіх, шырынёй як у чвэрць вярсты, даўгіх міжузгорысталесных цёмнаводных лук-фіёрдаў. Толькі там ды сям, як быццам дзеля нейкай разнавыгляднасьці, малююцца сьветла-зялёнымі плямамі на цёмным фоне сьцяны высокага бору, адбіваючыся ў цёмным люстры вады гэтых фіёрдаў, стройнарослыя яваравастыя адзінотныя лісьцястыя дрэвы, быццам нашыя маёвыя бярозкі.

Чым далей на паўдзён ад гэтых цёмнаводных міжлесных лук-фіёрдаў, тым болей, тым часьцей-гусьцей лісьцястага лесу.

На аднэй з палянак лісьцястага лесу сьвяціліся бела-ружаватаю плямай сьцены нейкага невялікага, але прасторнага і прыгожага па форме выгляду сваёй архітэктуры мураванага аднастольнага[9] дому.

Кругом дому зеленавацелі нізкарослыя бухоныя[10] кусты і невысокія лісьцястыя дрэвы нейкага саду. А над домам серабрылася пагоднае марсіянскае неба, у паветры ж адчувалася млява-цёплая лагодная лень вясны.

У бок дому, праз сад, цягнулася шырокая і гладкая пясочнага колеру сьцежка.

У бледна-крэмавых, ружаватага вадценку, невысокіх і гладкіх сьценах гэтага дому цемнавацелі два вялікіх, шырынёй як у сажань, квадратаватых вакны і адны нешырокія, зьлева, ля куту, каштанаватыя дзьверы з прастакутным шырокім ваконцам уверсе. А па-над дзьвярмі ўзвышаўся авальна-прастакуцістым шчытом уверсе франтончык.

Ад вугла дому, дзе былі ўваходныя дзьверы, высоўвалася наўперад нейкая даўгая, даўжынёй каля чатырох ці пяці сажон, такой самай вышыні, як і сьцены дому, глухая, без вакон, бакавая сьцяна нейкай вузкаватакарыдорыстай галерэйкі, канец якой, на ўзбліжжу, заканчваўся такім самым, як і над дзьвярмі дому, гладкасьценным шчытом франтону, у якім прасьвечваўся адкрыты дзьвярны праход, празь які відалася ўсё нутры гэтай галерэйкі, прыпамінаючай нашыя зямныя вэранды або аранжарэі для вазонаў. Бо правая сьцяна гэтай галерэйкі была глухой, безваконнай, а левай сьцяны, якая выходзіла на прыслоньне ў нейкі сад, зусім не было, а ейнае мейсца замяшчалася нейкімі рэдка расстаўленымі чатырохкантовымі, адкосістымі ўнутры, нейкімі чырвонакаменнымі быкамі[11], якія ў сваёй аснове займалі сабой чуць не да асяродку праходу ў гэтым карыдоры.

Як быццам у адказ на зацікаўленасьць ведаць, што там дзеецца ўсярэдзіне гэтага марсіянскага адзінотнага дому, раскрыўся абраз, прадстаўляючы нутро гэтага дому, разам зь ягонымі жыхарамі, у нейкім дзіўным супакойным сьвяточным настроі.

Досыць прасторная, асьветленая зь дзьвюх сьцен, пад кутом, агромнымі вокнамі, гладкасьценная пласкастольная саля[12]. Высокія белыя сьцены гэтай салі аднізу аж пад верх былі абцягнуты, абабіты скрозь, кругом цёмнакалёрыстага тону ўзорыстымі дыванамі. На асяродку гэтай салі стаяў шырокі круглы ці то вельмі васьмінакальны[13] стол, накрыты бледнакалёрыстай з узорамі тканінай, якая зьвісала кругом са столу аж да самага блізка нізу.

Сярод столу стаяў бледна-папеляты, упрыгожаны дробнымі рознакалёрнымі каменькамі стаўбунчык-падбукетнік, над якім красаваўся з ружованькіх, сіняваценькіх і беленькіх дробных кветак букецік. А побач з падбукетнікам стаяла невялічкая белая, як з матованага серабра, упрыгожаная бліскучкамі рознакалёрных камянькоў скрыначка-шкатулка.

А па-за тым круглым сталом сядзелі дзьве белыя, апранутыя ў беласьнежныя ценкатканыя вопраткі, белатварыя, досыць поўныя, умяркованага росту кабеты, галовы якіх былі ўвянчаны нейкімі белымі, зь зелянькавымі і сінявымі каменькамі, дыядэмнымі чапцамі, шмат падобнымі да нашых старасьвецкіх чапцоў, якімі даўней упрыгажалі сабе чало славянскія баяркі.

З усіх павярхоўнавыглядных асаблівасьцяў гэтых дам-марсіянак кідаліся ў вочы… іхныя бязбровыя, ясна-сінія, досыць буйныя, белкаватыя, гледзячыя на поўную раскрытую вясёлку рухавыя вочы, надта ж белыя, далікатнаскурыя, акруглена-поўныя, маладжавыя твары, курнасаватыя, умяркованай велічыні насы, з акругленымі вуснамі вузкаватапроразныя губы, белыя або бледна-папелятыя, пад дыядэмамі, валасы ды надта ж кароткія шыі, робячыя ўражаньне, што іхныя галовы з шыракаватым падбародзьдзем былі прырошчанымі безь ніякай шыі проста да тулава.

Яны непаварушліва сядзелі, пераносячы свой беглы зрок то направа, то налева, і не адна зь іх, з гэтых белых дам, не пакранула галавой, каб павярнуцца ў той ці іншы бок сваім тварам, а толькі вачмі.

У супакойных дабрадушных, а заадно паважных тварах гэтых дзьвюх прадстаўніц людзей-марсіян белай расы адчуваліся нейкая дабрадушная і далікатная прастата і бесклапотлівасьць.

Праз адчыненыя ў куце дзьверы відалася і яшчэ адна невялічкая саля з абцягнутымі, абабітымі скрозь-кругом аднізу аж да самай столі па сьценах цёмнакалёрыстымі бархацістымі дыванамі.

Каля сьцен гэтай салі стаялі ня надта даўгія, але шырокія, безь ніякіх адвалаў, пакрытыя такімі ж самымі дыванамі, як і на сьценах, мяккападушыстыя канапы.

Узоры гэтых дываноў, як давялося да іх бліжэй прыгледзецца, складаліся не з геамэтрычнай, а з крываконтурнай арнамэнтацыі са стылізаванага цёмна-зялёнага лісьця нейкай шырокалісьцястай расьліны з бледна-жаўтаватымі аблямоўкамі на цёмна-вішнёвым фоне.

ШТО БАЧАНА Ў КРАІНАХ ЗВЫЧАЙНАРОСЛЫХ МАРСІЯН БЕЛАЙ РАСЫ ЯШЧЭ

Жывёлы

Бачыў галаву бяспоўстага, галаскурага мядзьведзя: морда караткавая і акруглістая, як у прыгожа складзенага нашага быдловага сабакі; вушы куртатыя, як у мядзьведзя; лоб шыракаваты, акруглясты і выпуклы; вочы круглыя, буравата-шэрыя, без сукосных проразяў, а выраз воч досыць лагодны, або, як кажуць, разумны.

Карак-шыя тоўсты, круглы, як у добра адкормленага асмалёнага парсюка.

Скура зямлістага колеру, зь нераўнамернымі цёмна-бруднымі плямамі на ёй, прыпамінаючая гладкую і таўстую абязшэршчаную скуру заколатага і асмаленага добра адкормленага парсюка, па аскробцы яго ад асмолу.

__________

Гэтакага ж самага, галаскурага, мядзьведзя бачыў і ў другі раз — і цалкам ува ўвесь рост ягоны, але добра разгледзець ягоны павярхоўны выгляд не давялося, бо гэтая жывёла знаходзілася ў нейкім занадта цемнаватым памяшканьні, дзе яна стаяла ў нейкім застойку і нешта ела пастаўленае ёй з карыта, якое знаходзілася пастаўленым не на зямлі, а шмат вышэй, так, каб гэтая жывёліна не патрабавала схіляць сваёй галавы пры ядзе.

Велічыня гэтай чатырохногай жывёліны, як відалася, у вышыню каля мэтра бяз чвэрці, а ў даўжыню каля мэтра зь лішнім.

__________

А побач з гэтым бяспоўстым мядзьведзем, у нейкім іншым цемнаватым памяшканьні, стаяла і таксама ела з узьнятай галавой таксама чацьвяраногая, але нашмат большая за першую, нейкая даўгая чорная жывёла, шмат чым падобная да нашай зямной каровы і тэй даўгой чорнай каровы, якую пазьней бачыў запрэжанай у нейкую шырокую двухколую арбу.

У КРАІНАХ РАСЫ ЧЫРВОНАСКУРЫХ БЕЗВАЛОСЫХ СУТУЛАВАТЫХ БУЙНАРОСЛЫХ МАРСІЯН

Самнамбулістычна-тэлевізійныя[14] эскізы

…Дзень быў пагодны, на воддальлі серабрылася яснае неба.

Між выпуклястымі калёнамі тэй калянаднай бясстрэхай будоўлі бегалі і расхаджавалі, мітусіліся ў руху сваім каранастыя шэрыя фігуры невялічкага росту круглагаловых, круглалікіх, курнасаватых, сьветла-папелятатварых, сіваватавалосых, апранутых у нейкія шэрыя махнатарукавыя каптаны чалавекападобных істот, якія па свайму шалаўліваму руху прыпаміналі нашых школьных дзяцей-падуросткаў у часіну міжлекцыйнай пярэрвы.

МАРМУРОВЫ ПАЛАЦ-ГАЛЕРЭЯ Ў ЭКВАТАРЫЯЛЬНАЙ КРАІНЕ НА МАРСЕ. 1931

Скора, нябаўна ўся гэтая суматошна-рухавая кумпанія раздваілася на дзьве роўныя староны ды, сьпешна разьбегшыся на бакі, сьціхамірыўшыся, расьселася па падкалёньню ў рады і супакойна, уважна зьвярнула свае бледна-папялястыя, як быццам крыху скуластыя круглаватыя твары ў адзін бок, наўперад, на асяродак калянаднай алеі, на якой паявілася досыць вялікая шэрая чалавекападобная фігура, якая ціхай супакойнай хадою ўзыйшла на асяродак шпалеры з пасядаўшымі ў два рады па бакох тымі круглалікімі ліліпутамі, бо ў параўнаньні зь імі фігура гэтага чалавека здавалася проста веліканам.

Яшчэ хвілінка — і я выразна ўбачыў скрозь шырачэзныя квадратныя міжтрымныя адтуліны, як перад маім ваччу прайшоў унізе між калёнамі і пасеўшымі ля іх радамі тымі ліліпутамі агромнага росту сутулаваты чалавек, апрануты ў гладкі шэры безрукавы плашч-ратонду. Фігура гэтага чалавека-велікана прадстаўляла сабой або надта сутулаватага, або зусім бяз шыі.

Колёр скуры ягонага твару быў чырванавата-жоўтым — так, як адваротная мездравая старана сухой старой бяросты. Ён быў даўгалік, даўганос і зусім безвалосым. Ягонае адсядзіста-выпуклае чало было шырокім, але, прапарцыянальна даўжыні твару, не высокім. Ягоныя вочы з гарызантальнымі, але надта ж вузкімі проразямі. Бровы чорныя, ценкія, дугавастыя, як сярпкі ветаха ці маладзіка. А між бровамі і вузкімі проразямі воч — гладкаватыя і шырокія праміжуткі. Нос роўны, на пераносіцы цянклявы, кнізу таўсьцейшы і надта ж даўгі. Проразь губы і таўшчыня вусен умеркаваныя. Але падбародак зусім мала прыкметны. Побач з падбарод[кам] як быццам абвісалі досыць поўныя пацяглавата ссунутыя шчокі. Вушэй жа добра не падмеціў — магчыма, што надта сплошаныя і прылёгшыя.

НА ЭКВАТАРЫ. МАРСІЯНІН-ПЕДАГОГ ЖОЎТА-БРОНЗАВАЙ РАСЫ. 1931 (?).

Скуластасьці твару ды сукоснасьці вачных проразяў, як і броў з узьнятымі вонкавымі накаламі[15], — што можам наглядаць у тыпах нашай зямной жоўтай, т. зв. мангольскай, расы, — не відалася ані крыху.

З валасістага абрасьцьця, як валасы, барада ды вусы, апрыч ценкіх чорных броў, не відалася і прызнаку, як не відалася таксама, ці ягоная галава мела хоць бы кароткую шыю, на якой бы магчыма было паварачваць галаву незалежна ад тулава, ці была проста прыросшай да апошняга безь ніякай шыі.

Рух паходкі ягонай быў ціхі і роўны, паважны і да таго плаўны, што корпус ідучага рабіў уражаньне не як ідучага, а як плывучага стоючы на ціха плывучым чаўне.

У выразе твару гэтага дзіўнага задумчывага чалавека сьвяціліся прызнакі адсутнасьці нястрыманых корцяў, уступіўшых сваё мейсца супакойнай паважнай сталасьці, цярплівасьці і розуму глыбока мысьлячага чалавека.

Як ні экзатычнымі здаваліся рысы твару ягонага, аднак жа ў міне ягонай адчувалася нешта свойскае, далікатнае, сымпатычнае.

Ад “залачаць” — світаць.

Досвіткам.

Ценю.

Мачты.

Высакабортнага.

Упоперак.

Падобныя да стагоў.

Хутка.

Аднапавярховага.

Пышныя.

Прамежкавымі апорамі.

Зала.

Васьмікутны.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне.

Куткамі.

***

АСЯРОДКАВЫ КРУЖНІК САТУРНА

УРЫВАК З РУКАПІСНАЙ КНІГІ “ЖЫЦЬЦЁ НА ПЛЯНЭЦЕ САТУРНЕ”

ВІЛЬНЯ, ЛЕТА 1932 Г.

ЖЫЦЬЦЁ НА АСЯРОДКАВЫМ КРУЖНІКУ САТУРНА

САМНАМБУЛІСТЫЧНА-ТЭЛЕВІЗІЙНЫЯ[1] ЭСКІЗЫ

На Брылявіку[2]

Магутныя, таўшчэзныя, высокія і роўныя ствалы шматвяковых лісьцястых дрэў дубаклёну. Дзіўная дубрава. А па тэй дубраве там ды сям паміж дрэўя параскідаліся ў адзіночку шырокія прынізістыя пласкаватастрэхія сіваватыя дзераўляныя будоўлі, з усіх бакоў абвянечаныя шырокімі цяністымі вэрандамі, на гладкім і сухім цьвёрдым грунце, паросшым густою, мяккаю пырнікаватаю зялёнаю травой. А між тымі будоўлямі — што грасованыя[3] ў добраагледжаным парку, гладкавытаптаныя пясочнага колеру сьцежкі-дарожкі ў розных кірунках па тым лесе-дубраве.

Надвэранднае падстрэшша, якое ўтваралася з надпускаў пляскаватай чатырохсхоннай страхі ў тых будоўлях, апіралася на нетаўстыя чатырохкантовыя дзераўляныя стаўпцы, якія зьнізу былі пазлучаваныя вышынёй як у паяс нейкімі выплятанымі зь дзераўлянага паплёту рашоткамі.

А на тых вэрандах, як відалася ў некаторых гэтых абвэранджаных дамах, аддыхалі, як відалася здалёку, нейкія ў сіваватых жаноцкіх вопратках чалавекавыглядныя істоты.

Бачачы гэтую лясную калёнію, паселішча жывых людзей, зусім ня верылася, што ўсё гэта дзесь там, далёка-далёка, на бязьмерных адлегласьцях ад нас, у пазавоблачных прасторах, на нейкім абадзе кружніка плянэты Сатурна, а ня ў нас тут, на Зямлі, дзесь у Скандынавіі ці якойсь Канадзе летняю парой. Але крыху пазьней, празь нейкую хвілінку, прыйшлося пераканацца, што ўсё тут віджанае ў запраўднасьці ж ня нашае зямное.

Пагодная летняя ціхая раніца. На вершалінах высокіх і бухонавяхацістых[4] дрэў негустога, рэдкага лесу ружавацеюць сьветлыя плямы праменьня ўсходзячага сонца.

Непадалёку тэй лясной калёніі, ляснога людзкога паселішча, разьляглася шырокая, роўная, пакрытая аксаміцістым дываном з маладой зялёнай пырнікавастай травы зялёная палянка. А на гэтай палянцы, непадалёку ад гладка пратаптанай сьцежкі, сядзела-паседжвала на зялёным траўніку невялічкая ростам, як нашыя зямныя сямілеткі, дзіўнай красы, прыгожанькая, што русалачка, русакудрая дзяўчынка, якая, не спускаючы вочак сваіх, з радасным выразам міны пазірала на першыя праменьчыкі сьвету ўсхадзячага сонца, якія прабіваліся скрозь падгальлё акружаючага лесу.

КУРОРТНА-ДАЧНЫЯ БУДЫНКІ САТУРНЯН НА БРЫЛЯВІКУ. 1931

Дзяўчынка гэтая была апранута ў сьветлакалёрыстую, лёганькую, зь ценкай, быццам батыставай, далікатнай тканіны вопратку з шырокімі зьвісаючымі рукавамі і зь безкаўнерным горсікам[5]. Каля горсіку кругом шыйкі і на рукавах у аблямоўцы паблісквалі нейкія серабрыстыя і ружаваценькія бліскучкі.

А на тканіне ейнай вопраткі маляваліся бледнакалёрыстыя ружовыя, белыя і сьветла-гранатавыя дробненькія ўзоры, якія складаліся з разнаформных дробных плямак, кропак і маладзічкоў.

У міне ейнага ўмяркована акругленага маладога белага ружаватага тварыку, з досыць высакаватым прыгожанькім чалом, роўным носікам, умяркованымі неадутліватымі шчочкамі ды невялічкай, з прыгожанькімі вуснамі, губай, сьвяцілася нейкая незразумелая і сталасьць, і пэўнасьць розуму дарослых людзей, а разам і дзіцячая жыцьцярадаснасьць.

Зь ейных пазіраючых на поўную круглату вясёлкі кругленькіх воч, якія здалёку здаваліся быццам акуляры, павеявала чымсьці таямніча-загадкавым, унушаючым да ейнай асобы нейкае эстэтычнае пачуцьцё і павагу, як да прыгожанькай істоты з высокім інтэлектам.

Адкуль яна, чыя яна і хто яна такая? Бо ў рысах асобы гэтай пекнай маленькай істоты як быццам нешта-нейкае знаёмае.

Прыгледзеўшыся да ейных акругленых сінявата-шаравенькіх воч, аказалася, што ейныя вочы зусім ня так збудаваны, як нашы. Кругом звычайнага, як і ў нашых вачах, кругленькага зрэнка расходзілася каляровымі (сіня-сінявымі і зелянькавымі) праменьчыкамі шырокая круглая вясёлка, якая занімала сабою блізка тое, што ўвесь вачны яблык, не пазастаўляючы на ім мейсца для бялка. А кругом вясёлкі, у сваю чаргу, правідловым[6], як з-пад цыркуля, кружком ахілялі вока павекі, абрамляючы вясёлку, ні то ў сваіх берагах, ні то ў самой вясёлцы, якая наводдаль ад зрэнка здавалася цямнейшай — нейкім вузенькім цёмным кружком, выразны цёмны абадок.

Яшчэ дзьве асаблівасьці: не відалася, каб гэтая прыгожанькая істота хоць бы раз кранула павечкамі ды сплюскаватымі вачмі — як быццам зусім не былі яны ў яе рухомы, — гэта адно; а другое — гэта тое, што не відалася вушэй, якія або былі гладка прыкрытымі зьвісаючымі аж да плеч гладзенькімі космамі сьветла-русых валасоў, або гэтая незямнога паходжаньня прыгожанькая істотка зусім іх ня мела.

А ня маючы вушэй, — значыць быць бяз слуху. А быць бяз слуху — значыць не абладаць і дарам мовы ды сьпеву, як у нас глуханямыя. Але нашая глухата — нямыя, ня маючы з прыроды іншага дару для паразуменьня зь іншымі, паразумяваюцца ўмоўнымі знакамі праз рухі, як кажуць, “на мігі”. Але тут, як мне давялося заабсэрваваць[7], — зусім штось іншае. Гэтая прыгожанькая, як ружа, істота, як мне здавалася, бачыла мяне як нейкія зданкі, і гэта яе зусім ня толькі не перапудзіла, а нават ня надта ўзьдзівавала, і глядзела на мяне зусім проста, як на яву, дый нават даючы мне адчуць празь нейкія таямнічыя павевы ад сініх воч, што я ёй зусім ня страшан, а камічан. Асабліва здаваліся ёй сьмешнымі мае вушы і ногі ў калошах нагавіц, як зашытыя ў нейкія вузкія чорныя паласкаватыя мяшкі.

Уражаньне агулам такое, што тутэйшыя людзі бяз слуху і бяз мовы, а гавораць між сабою вачмі — праз зрок, нейкім магнэтычным друг друга адчуваньнем, а ня нашымі ўмоўнымі праз нутрагубныя прыцяскі языком з учасьцьцем вусен і зеву гарляковымі гукамі, якімі мы можам карыстацца як штучнымі выразамі нашага рассудку, безь ніякага ўчасьцьця ў іх свайго натуральнага шчыра-праўдзівага пачуцьця, як кажуць, “з чыстай душой і ад шчырага сэрца”.

Непадалёку тэй зялёнай міжлеснай палянкі, на якой любавалася золакам прыгожага раньня русакудрая круглавоканькая красавіца-дзяўчынка, адкрываўся чыста надморскага характару краявід. Краявід загадкавага ўзмор’я. На ўзбліжжу ценявацела цёмна-сызая, шырокая, пласкаватастрэхая, акружаная кругом крытымі вэрандамі нейкая дзераўляная будыніна. Перад гэтай будынінай зеленавацелі паразьдзяляныя роўналінейнымі гладка выграсаванымі пясчанага колеру дарожкамі зялёныя траўнікі. А па-за гэнай будынінай ценявацеліся скрозь туманаватае ранічнае паветра цёмна-зялёныя сыльвэты[8] разьвесіставяхоцістых дрэў нейкай абсады. А па-за подгальлю дрэў гэнай абсады тут жа, блізка, як у некалькі крокаў за ёю, вырысоўваўся цьмяна роўналінейны бераг нейкага сіняга, адбіваючага ў сябе нябесную сінь, ціхаводнага мора. Дрэвы тэй надузьберажнай абсады, якія здалёку здаваліся шырокаразьветлістымі каштанамі, зблізку ж аказаліся зусім не лісьцястымі, а іглястымі цёмна-зялёнымі вілаватастволістымі гіганцкіх памераў ялаўцамі.

У накале[9] траўніку, які знаходзіўся між шпалераю гэтай надузьберажнай ялаўцовай абсады і абшырным вэрандзістым домам, над крыжоўкаю дзьвюх просталінейных, знаць што выграсаваных, роўненькіх і гладкіх пясчаных дарожак, стаяў тоўсты, высакаваты, ні то мураваны, ні то дзераўляны ды памалёваны, чырвоны васьміграністы стоўп. Верх гэтага стаўпа завяршаўся васьміграннай пірамідкай. А кругом вершаліны гэтага стаўпа, трымаючыся на рамёнах, відаліся два агромныя гарызантальна распаложаныя адзін над адным цяжкарабрыстыя шыракаплецістыя ўшыр чырвоныя кругі.

Верхні зь іх быў большым, плазамі[10] шырэйшым, а ніжэйшы — меншым і плазамі крыху вузейшым за верхні.

А пад тымі кругамі на стаўпе з чатырох бакоў, па тры, адзін над другім, белавацелі, сьвецячыся ўва ўсе чатыры бакі сьвету, дванаццаць чарапоў галоў чалавечых.

НАД БЕЗДАННЮ… ЗНАК ПЕРАСЦЯРОГІ НА КРАІ КАЛЬЦА САТУРНА. 1931

Чарапы гэтыя, якія па тры, адзін над другім, былі напалавіну ўсаджаны патыліцамі ў плаз стаўпа, мелі выгляд зусім мала чым розьнячых ад чарапоў з галоў людзей зямнога паходжаньня: чало кубаваста-авальнае, выпуклае і па прапорцыі адносна цэласьці твару досыць высокае. Скулавыя лучайкі, сківіцы, падбародак і зубы — бадай што, такія самыя, як і ў нашых белых эўрапейцаў арыйскага паходжаньня. Толькі вось бровачныя дугі ды вачныя гнёзды — занадта акругленыя, як пад цыркуль. А косьць пераносіцы была роўная і даўгая, як відалася, павінна была даходзіць аж да самага канца носу, замяняючы сабой насавыя храшчы, якія пасьля сябе ў чарапах нашых зямлян пазастаўляюць вялікую адтуліну, а ў гэных чарапах такой вялікай адтуліны не відалася.

Чарапы гэтыя былі белымі, як сьнег, а выпукласьці на іх былі бліскучымі, як глязураваны фарфор. А ад гэтага страшнага чырвонага стаўпа з кружнікамі ды чарапамі чалавечых галоў адходзіла грасованая дарожка ў бок недалёкага паросшага буйнаю травой берагу таго сіняга валшэбнага мора, завяртаючыся ў алею ялаўцавастых дрэў надузьберажнай абсады.

_____________

Непадалёку лясной калёніі і тэй надпропаснай[11] кліматычнай станцыі, дзе стаяў чырвоны стоўп-глёбус з дванаццацьцю фарфоравымі лямпачнымі клёшамі[12] — чарапамі чалавечых галоў, як знак надпропаснай перасьцярогі для гасьцей тамтэйшага ляснога надузьберажнага кліматычнага курорту — як відалася.

Углыб краіны ад таго надпропаснага ўзьбярэжжа, дзе ўжо распачыналіся гладка-роўныя палявыя прасторы, усаджаныя раскінутымі ў адзіночку бахмацістымі дрэвамі ды садамі невялічкіх людзкіх паселішчаў, відалася ўзвышаючаяся над рэштам высокая й шырокая кубічнага выгляду нейкая глухасьценная крывава-чырвоная, як кажуць, нялюдзкая, жудаснага выгляду будыніна. Будыніна гэта ня мела ні страхі, ні вокан, ані нават дзьвярэй, як відалася, ейныя роўныя і гладкія, глухія, цёмна-чырвоныя, крывавага колеру сьцены, якія, як відалася, былі пакрыты нейкаю глязур’ю, бо блішчэлі, рабілі вельмі напружанае ўражаньне, прадстаўляючы зь сябе нешта жудаснае, адмоўнае, страшнае і незразумелае. Што гэта? Хорам — ня хорам, маўзалей — не маўзалей, турма — не турма, а мо і турма, страшная, цямнічная, сьмяротная турма, узьнесеная, узбудаваная на крыжуючых дарогах сярод гладкага роўнага поля нейкім валадаром-тыранам, на пострах сваім падданым, як страшылішча.

АСТРАН — АБСЕРВАТОРЫЯ З КВАДРАНТАМ НА КАЛЬЦЫ САТУРНА. 1931

Падаўшыся зрокам на ўзбліжжа да гэтага крывава-чырвонага безваконнага страшылішча, я пачаў яго аглядаць. У верхнім правым куце канцавой сьцяны, якая блішчэла, бо была асьветлена сонцам, аказалася невялічкае вузкаватае стацявое[13] ваконца, як ядыная адтуліна, прапускаючая ў нутро гэтай агромнай цямніцы праменьчык сьвету і без таго маласьветнага сатурнянскага сонца.

А што калі я гляну скрозь гэтае ваконца ў нутро гэтай хатушні, дзе, магчыма, што як і ў нас, на нашай грэшнай Зямлі, у старадаўнейшыя часы ў падвалах гішпанскай інквізыцыі гараць распаленыя печы агню, вісяць ланцугі з наручнікамі ды нашыйнікамі, стаяць набітыя зялезнымі шпілямі ловы, напякаюцца ў тых печах зялезныя клешчы, зялезныя пальчаткі ды гішпанскія боцікі, круцяцца зубчастыя касьцяломныя машыны дый шмат якія іншыя “высокай тэхнікі” старадаўнейшых часоў “вынаходкі”. А каля сьцен, кругом сядалішча высокапастаўленага тамтэйшага судзьдзі і пракурора, вісяць падвешаныя за рукі ды прывязаныя да іксавастых крыжоў, корчучыся ад болі калоцьця, біцьця ды прыпёкаў на дапросе, грэшныя прыступнікі, чараўнікі, чарнакніжнікі, бязбожнікі, вераадступнікі, непачытацелі ўлад і рознага роду адшчапенцы і вальнадумцы, як нашыя Бруно з Галілеем.

Узьняўся ды й глянуў. І што ж я там убачыў?! А роўна што й нічога, — апроч выглядаўшых праз ваконца, пазіраючых угору на неба, на якім сьвяцілася сонца, пары буйнаватых і круглых безьбялковых нейчых вачэй ды цемнаты, — нічога-анічагусенькі не пабачыў.

Для чаго б мог служыць гэтае чырвонае страшылішча, — я так бы і не дазнаўся. Але адзін з маіх землячкоў, вясковы інтэлігент, мой добры знаёмы[14], які ня менш мяне цікавіцца касмалёгіяй, дапамог мне ў гэтым:

— Ды гэта ж старадаўнейшага тыпу бестэлескопная астранамічная абсэрваторыя з квадрантам, — заўважыў мне мой госьць, разглядаючы альбом маіх зарысовак. — Вось праз гэтае ваконца, што ў сьцяне, яны глядзяць на неба.

Тэлевізійны — ад лац. televisio — далёкабачанне.

Хаця яшчэ ў ХІХ ст. было даведзена, што кольцы Сатурна не ёсць суцэльнай паверхняй, а складаюцца з мноства паасобных дробных часцінак, Язэп Драздовіч прытрымліваўся іншага меркавання. Ён лічыў, што ў кружніку Сатурна ёсць і “суцэльнацелыя абручы”, і “разрозненацелыя”.

У сваёй кнізе “Нябесныя бегі” Драздовіч надаваў “суцэльнацелым абручам” адмысловыя назвы: “Для нутранога, найбольш шырокага, брылявастага, — Брылявік; для вонкавага, брыжавастага, — Брыжавік, а для ягонага агбавога, абадавастага брыжу, — Абадніца, або проста Брыж”. Драздовіч лічыў, што на гэтых, суцэльнацелых, кольцах Сатурна можа — і нават павінна быць — “нармальнае жыцьцё, шмат чым падобнае да нашага зямнога”.

Грасаваць — рыхліць, матычыць.

З пышнаю кронай.

Ліфам (верхняя частка жаночага адзення).

Дакладным, правільным.

Назiраць.

Сiлуэты, абрысы.

У куце.

Плошчаю.

Надпрорвавай.

Абажурамі, каўпакамі.

Вертыкальнае.

Аграном і пісьменьнік Я. П-ка (заўв. Я. Драздовіча).

Маецца на ўвазе Янка Пачопка (1890–1977) — пісьменнік, фалькларыст. Акрамя вершаў, апавяданняў (друкаваліся ў “Нашай Ніве”, “Маланцы”, “Калосьсі”, “Хрысьціянскай думцы” і г. д.), камедыі “Гурток”, напісаў шэраг кніг на сельскагаспадарчыя тэмы, адну з якіх — “Пчолы і як вадзіць іх у рамовых вуллях” (1923) — праілюстраваў ягоны блізкі сябра Язэп Драздовіч.

https://drazdovich.by/article/all

Міхась СКОБЛА

ПАДАРОЖНІК ПА СУСВЕЦЕ

Язэпа Драздовіча можна назваць першым беларускім касманаўтам. Яшчэ на месцы касмадрома Байканур пасвіліся дзікія суслікі, яшчэ ў правінцыйнай Калузе стары школьны настаўнік Цыялкоўскі толькі накрэсліваў праекты першых касмічных караблёў, а летуценны мастак з засценка Пунькі на Віленшчыне ўжо апісваў убачаныя ім краявіды — на Месяцы, Венеры, Сатурне. Апісваў дэталёва знешнасць лунідаў і сатурнянаў, апісваў падрабязна расліны на гэтых планетах, маляваў тамтэйшыя экзатычныя пейзажы.

Пра касмічны турызм свет загаварыў у пачатку ХХІ стагоддзя. Тады ж з’явіліся і першыя касманаўты-турысты — усмешлівыя амерыканскія мільянеры, якія за некалькі галавакружных кульбітаў у стане бязважкасці гатовыя паражніць свае важкія кашалькі. Аднак першая «касмічная тарпеда» для міжзорных бізнес-ваяжоў была прыдуманая не ў сучасным канструктарскім бюро, а ў міжваеннай Вільні, у няпаленай майстэрні самадзейнага мастака, які мусіў маляваць насценныя дываны за кавалак хлеба ды начлег у цяпле.

У падарожжы на іншыя планеты Язэп Драздовіч выпраўляўся, як на пагасціны да суседа. Занатоўваў убачанае там без асаблівага здзіўлення, нібы апісваў суседскі падворак: «З пятніцы на суботу я меў шчасце зрабіць гадзінную вандровачку на Месяц. Тускласветная папялятая ноч. Ляту і аглядаю з птушынага палёту… Бачыў шмат крутагорых вадападаў, цяснін, астравоў. Пралятаў скрозь залацістабазальтавы грот. Бачыў гарачакрынічныя вадамёты — фантаны… Учора гадзіне а 12-й ночы бачыў на маладзіковым акрайцы Месяца пры ўзыходзячым сонцы вялікі і пекны горад… У міжгор’і чорнага вала ў краіне задымленага неба бачыў штучна пасаджаныя расліны, якія прыпомнілі мне наш хрэн і салату…

Што бачыў на Марсе. Роўная сцяна нейкіх скал, адгор’я. А ў сцяне — прастакутнія адтуліны дзвярэй і акон, з якіх даносіліся таемныя меладычныя гукі, якія прыпаміналі музыкальныя тоны струн цытры, а заадно і жураўлінае з выраю курлыканне… А па віджаным, падаўшыся ўглыб міжскальнай цясніны, я напаткаў стаячую пад шэрай скалой невялічкую камлюкаватую фігурку голага чарнаскурага чалавека. Ён меў досыць буйную, выпукласталобую і зусім безвалосую галаву, паўнашчокі акруглясты твар і нізкарослую фігуру…

Вяртаючыся з засаджанага парасоністымі дрэўцамі поля, бачыў чатырохногую пачвару — кот не кот, яшчар не яшчар, скура чорная, як у жука, тулава худое і доўгае, ногі кароткія, а галава круглая, як качан, рот шырокі, без носа, а вочы круглыя, вялікія — па яблыку, і блішчаць…

А хто гэтаму не верыць, хай праверыць праз тэлескопы, і я пэвен, што бальшыну таго, што мной апісана, убачыць як на далоні…»

Як гэта важна для мастака — быць пэўным у сваім бачанні свету і Сусвету! Такой бяды, што і сам Язэп Драздовіч свае касмалагічныя візіі «праверыць праз тэлескопы» не мог — уваход у абсерваторыю Віленскага універсітэта імя Стэфана Баторыя быў платным, а мастак часам не меў за што здаць паліто ў гардэроб.

Зорнае неба над намі… Чым яно вабіць чалавека, якую сілу мае над ім? Язэп Драздовіч у сваім спасціжэнні космасу кіраваўся найбольш інтуіцыяй, узыходзіў на свае арбіты ў снах, з заплюшчанымі вачыма, як той памесяўнік па страсе, якога аклікаць нельга — ачнецца і зваліцца долу. А мастака да будзённай рэчаіснасці вяртала шмат што. Вяртаў клопат пра хлеб надзённы. Вяртала беспрытулле і бесхацімства. Вярталі замкі і гарадзішчы, якія мусіў замалёўваць для нашчадкаў. Вярталі кепікі сяброў і знаёмых, якія на сур’ёзнае зацікаўленне мастака глядзелі як на вартае жалю дзівацтва.

Максім Танк у «Лістках календара» 7 траўня 1938 года зрабіў гэткі запіс: «Драздовіч падараваў мне сваю кнігу «Нябесныя бегі». Не знаю, які з яго астраном. Мне здаецца, што ён не праз тэлескоп, а праз бутэльку глядзеў на нябесныя бегі планет…» Дзеля справядлівасці ўсё ж адзначым, што мастацкі талент Драздовіча паэт прызнаваў, а ягоныя дываны называў «рэдкім скарбам, якому некалі і цаны не будзе».

Але хапала абыякавасці і няўвагі. У 1932 годзе Язэп Драздовіч закончыў напісанне навуковай манаграфіі «Гармонія планет Сонечнай сістэмы». Паслаў у Менск, у Акадэмію навук, зазначыўшы ў суправаджальным лісце: «Я знайшоў тлумачэнне паходжання планет і іх самакручэння…» Адказу так і не атрымаў. Пройдзе семдзесят шэсць гадоў, і ў цэнтры Еўропы навукоўцы збудуюць вялікі адронны калайдэр з тою самаю мэтаю — каб даведацца, як усё ж утварылася Сонечная сістэма. Каб жа падобны калайдэр меў у сваім распараджэнні ў засценку Пунькі самадзейны астраном Язэп Драздовіч! Глядзіш — і таямніцы Сусвету адкрыліся б чалавецтву значна раней.

Язэп Драздовіч, нібы ў чароўнае люстэрка, заглядаўся ў поўню, якая — не толькі апошняя квадра месяца, але і шматзначны панятак-вобраз у сусветнай культуры. І калі ўдзень, паводле вызначэння Максіма Багдановіча, «нам сонца асляпляла вочы», то начною парою таямнічы Сусвет прамаўляў да мастака галасамі найбліжэйшых зорак і паказваў яму фрагменты надрэальных косма-візіяў на круглым экране поўні.

У сусветнай мастацкай культуры найбліжэйшымі Драздовічу бачацца мне дзве постаці — літоўскі мастак Мікалоюс Чурлёніс і польскі паэт Канстанты Ільдэфанс Галчынскі. Паглядзіце на Чурлёнісаву «Санату зорак» — хіба не гучыць яна ва ўнісон з Драздовічавым «Космасам»? А з Галчынскім беларускі мастак хадзіў па адных і тых жа віленскіх вуліцах, яны маглі нават сустракацца на супольных беларуска-польскіх культурніцкіх вечарынах. Гэта даволі лёгка ўявіць, бо польскага паэта і беларускага мастака натхнялі тыя самыя рэчы і вобразы. Так, прачытаўшы лекцыю пра свой чарговы «палёт» на каляземныя планеты перад уяўнымі слухачамі, Язэп Драздовіч запісвае ў дзённіку фінальную фразу: «Месяц — гэта мір вечнапагоднага неба». А паглядзіце — «ніч яка місячна» на ягоных маляваных дыванах! Здаецца, месяц з палотнаў Драздовіча перавандраваў у вершы яшчэ аднаго памесяўніка — Галчынскага — і загаварыў там ад першай асобы:

Механізмам патайным рухомы,

Я плыву ў хаціны і харомы.

Дзіўна — пасля нашае сустрэчы

Ажываюць нежывыя рэчы.

Горад вымер пад маім паглядам

І абвіўся дзікім вінаградам.

Прыхавае цемра шпіль ці комін –

І туды дастане срэбны промень.

Хто ж такі я? Вам адкрыўшы душу,

Я па-польску развітацца мушу.

Рэчы мілыя, мой свеце ясны,

Добрай ночы ўсім, я хутка згасну.

Як памру — не плач, маё каханне,

Я вярнуся да цябе пад ранне,

Вытру слёзы, зазірну у вочы:

«Гэта я. Твой месяц. Сэрца ночы».

Літовец Чурлёніс, паляк Галчынскі і беларус Драздовіч — тры мастакі, тры песняры зорнага неба, з’яднаныя адной — віленскай — зямлёй пад нагамі. З усіх трох беларус у Сусвет узлятаў мо найдалей, адухаўляючы пэндзлем неабжытыя планеты, насяляючы іх жывымі істотамі. А калі не было за што купіць фарбаў і палатна, браў у рукі пяро і працягваў нястомна-захоплена паэтызаваць космас. «Віталёткі — аўрорынкі, якія кожную раніцу выходзяць са сваіх хатаў (на Месяцы — М.С.) на павітанне ўзыходзячага сонца, з распрасцёртымі рукамі, як да ўзлёту крыламі» — чытаем мы ў Драздовічавым дзённіку. І што з таго, што амерыканскія астранаўты пабывалі на Месяцы і не пабачылі там аніякіх віталётак? Яны проста перабраліся на іншую планету. Можа быць, на тую, дзе жыве Маленькі Прынц…

У чытача можа скласціся ўражанне, што Язэп Драздовіч быў гэткім сабе небажыхаром, які на зямлю апускаўся толькі вады папіць ды скарынку хлеба з’есці. Зусім не. Сваю Бацькаўшчыну, найперш Віленшчыну ды Віцебшчыну, ён схадзіў упоперак і ўдоўжкі. І, ад прыроды летуценнік, умеў прынесці людзям і практычную карысць.

З падказкі Янкі Купалы аздобіў вокладку першай кнігі Канстанцыі Буйло «Курганная кветка».

Для Віленскай беларускай гімназіі намаляваў першы ў гісторыі жывапісны партрэт Францішка Скарыны.

Вучыў беларускіх падлеткаў нялёгкаму рамяству мастака — у Вільні, у Радашковічах, у Беластоку. На старым фотаздымку пад імклівай Пагоняй — мастацкая секцыя Радашковіцкай гімназіі. Сорак два юныя мастакі! Сорак трэці — сам настаўнік, заклапочана-задаволены: столькі таленавітай моладзі нараджае беларуская зямля!

На просьбу землякоў распісаў сталоўку ў мястэчку Лужкі. Людзі абедалі, а вока ім цешылі яркапёрыя птушкі, што, нібы ў вырай, прыляцелі на зямлю з Марса ці Венеры. Але прыехаў нейкі чыноўнік, роспіс загадаў замаляваць, а на яго месца павесіць копію карціны Шышкіна.

І адкуль у нас гэткая паталагічная нелюбоў да свайго і гэткае пакланенне перад чужым? У суседзяў жа нашых сістэма каштоўнасцяў не парушаная. Гэтым летам мне давялося пабываць у Траццякоўскай галерэі. Сярод сотняў і сотняў выдатных і знакамітых мастакоў — толькі два беларусы: Станіслаў Жукоўскі і Вітольд Бялыніцкі-Біруля. І ўсё. Расейцам цікавае найперш сваё, а нам… Ці варта падлічваць, колькі выставачнай плошчы займае беларускае мастацтва ў нашым Нацыянальным мастацкім музеі?.. Да нядаўняга часу там Драздовіча ў экспазіцыі зусім не было. Дзякуй Богу, цяпер некалькі палотнаў з’явілася, хоць пад Драздовіча не шкодзіла б адвесці цэлую залу...

Я люблю спыняцца ў гэтым музейным закутку — перад «Зімовым сном» Бялыніцкага-Бірулі і «Пагоняй Ярылы» Язэпа Драздовіча. Першая карціна — супакойвае, даводзіць душу да малітоўнага стану. Другая — наадварот, бадзёрыць, узнімае дух. Славутая Багдановічава «Пагоня» біла ў сэрцы нас, біла мячамі. Драздовічава — рассейвала змрок нябыту зыркай паходняй. І абедзве — не давалі «чужынцамі быць». Дарэчы, сваёй Пагоняй мастак (рэдкі выпадак!) ганарыўся, як, мабыць, ніводным уласным творам. У 1921 годзе ён пісаў у Беларускі музей імя Івана Луцкевіча ў Вільні: «Не зважаючы на недастатак матэрыялаў, я ў працягу гэтага лета змог вымаляваць адзін абраз сімвалічнай пагоні — «Пагоня Яра (Ярылы)». Можа, няварта занадта хваліцца, але я ўжо заўважыў, што гэты мой абраз рабіў на адведаўшых мяне інтэлігентаў-беларусаў досыць моцнае ўражанне».

Заўважыў і я: сучасныя маладзёны стараюцца непрыкметна для наглядчыцы сфатаграфавацца на фоне Драздовічавай Пагоні, перапісваюць у нататнікі накрэслены на палатне дэвіз: Vita, Albarussia, Libertas — Жыццё, Беларусь, Свабода.

У свой час мне давялося быць рэдактарам альбома-манаграфіі «Язэп Драздовіч», выдадзенага выдавецтвам «Беллітфонд» у шматспадзеўнай серыі «Мастакі Беларусі». Памятаю сваё ўзрушэнне: больш-менш знаёмы мастак аказаўся яшчэ і выдатным разбяром, і таленавітым пісьменнікам. Вось, напрыклад, толькі адзін нешматслоўны абразок, па якім пазнаецца не толькі музычны густ Драздовіча, але і тагачаснае палітычнае ўладкаванне Еўропы: «Хадзілі да братоў нябожчыка ксяндза-беларуса Рамейкі новае радыё паслухаць: з Масквы — «аб калхозах», з Менску — «Лявоніха», з Варшавы — батлейка, з Будапешта — опера, з Прагі чэшскай — усялякага роду музыкі, з Берліна — апроч адных і тых самых маршаў — нічагусенькі».

Уразілі ў тым самым альбоме (каля трохсот твораў!) і драўляныя фігуры Божай Маці, святых і анёлаў, зробленыя для прыдарожных каплічак і ўкрыжаванняў. Колькі іх мокла пад дажджом і калела ў зімовыя сцюжы на дарогах Дзісеншчыны, Меншчыны, Віленшчыны — па ўсёй Заходняй Беларусі!

У рупліва сабраным музеі Язэпа Драздовіча ў Германавічах (хвала яго стваральніцы і апякунцы Адзе Райчонак!) сярод іншых дзівосных экспанатаў пабачыў я кій з фігурным навершнікам. Падобныя кіі вырабляў мастак на продаж, яны добра набываліся ў Вільні замежнымі турыстамі. На адным з кіёў, які так і хочацца назваць посахам, Драздовіч выразаў аблічча біблейскага Майсея, якога любіў «за маладцаватасць» і за галоўны пастулат у ягонай тэорыі стварэння свету: «Бог стварыў чалавека на свой вобраз і падабенства». Каму служыць сёння той посах, каго выводзіць «з няволі егіпецкай», каму некалдобістую дарогу намацвае?

Свае касмалагічныя відзежы Язэп Драздовіч старанна пераносіў на палатно, почасту матэрыялізуючы на ім сваю зямную мару пра гарманічны свет. Польскія ўлады зачынялі беларускія школы на «крэсах всходніх» — мастак станавіўся за мальберт і пісаў «Марсіянскую школу пад адкрытым небам». Распарадзіўся Віленскі магістрат адабраць майстэрню ў мастака Рафала Яхімовіча — сябра Язэп тут жа на палатне выбудаваў свой «Артаполіс» (горад мастацтва), дзе хапіла б месца ўсім беларускім творцам.

Шкада, што адну сваю відзежу Драздовіч так і не перанёс на палатно. Вось яна: «Назаўтра раніцай, ужо дзяньком, мне прывідзеўся сон — быццам я знаходжуся на тым месцы, дзе малюю (Францысева гумно), стаю, гляджу ў бок Князь-возера і віджу: ідзе наш спрадвечны Настаўнік — Хрыстос. Спачатку ён паказаўся мне звычайнай дзераўлянай фігурай, якіх мы нярэдка спатыкаем у старых уніяцкіх касцёлах, у пабочных алтарах — твар белы, барада і валасы шэрыя, кашуля цемнавата-белая з чырвоным прасцірадлам цераз плячо, а на галаве — чарнаватая, цярністая карона. І калі праходзіў Хрыстос міма мяне, я не заўважыў у твары Ягоным ані ценю, патрабуючага рабапрэклонства. Аблічча Ягонае было чыстае ад усялякай пагарды да асобы чалавека… Я ўкланіўся Яму…»

Аляксандр Іванаў пісаў сваё «Яўленне Хрыста народу» ажно дваццаць адзін год! Пісаў, жывучы ў Італіі, на беразе цёплага мора, адасобіўшыся ад паўсядзённых і будзённых турботаў. Ці мог Язэп Драздовіч гэтак жа самазабыўна адплысці ў свет мастацтва пад ветразем натхнення? Нават адчуўшы ўнутраны покліч, нават атрымаўшы знак звыш — не. Акадэмік жывапісу Іванаў атрымліваў ад дзяржавы пенсію (пачынаючы з дваццаці чатырох гадоў!), а ганарарам Язэпа Драздовіча мог пазайздросціць хіба жабрак на цвінтары.

Вось ён, няпоўны пералік «заробкаў» мастака за вясну, лета і восень 1934 года: «Для Ядзькі ў Лазовіках 1 дыван — за пяць аршынаў кужалю. Для Эміліі Янцэвічанкі ў Наваполлі — за гасцінства. Для Домценькі Няміры ў Юркаве — за гасцінства. Для паненак Юшкевічанак з Войткава 2 дываны — за пяць аршынаў кужалю. Для паненкі Сарафімы Мятлянкі ў Кухцінцах 1 дыван поўны — за два злотых. Для Ядзькі Фурсянкі ў Заполлі дыван у адну столку — за тры злотых… Ой, як трудна грош даецца!»

І ўсё ж, нягледзячы на «трудны грош», мастак ішоў ад засценка да засценка, ад вёскі да вёскі, ад мястэчка да мястэчка і рабіў сваю малааплатную працу — «дзеля развіцця мастацкага густу ў народзе той краіны, дзе радзіўся і вырас».

Адвечны спакой пануе на касмічных палотнах Язэпа Драздовіча. І моры там не ведаюць штормаў, і сады зацішныя, і кактусы стаяць нязрушна, як мармуровыя калоны.

А на зямлі ягоная ўлюбёная стыхія — вецер. (Калі, вядома, мастак не змалёўвае старое гарадзішча, архітэктурны помнік ці адметны тыпаж сялянкі ў народных строях.) На графічным аркушы «Святар-мудрэц» прысутнасць ветру адчуваецца ва ўсім — у павеўных валасах старога, у крылата напятым адзенні, у пульхнаватай кнізе, якой так і не церпіцца хутчэй гартацца, у прыгнутых вяршалінах дрэваў (улюбёны вобраз Драздовіча). Гляджу на ягоныя «ветравейныя» працы і міжволі прыходзяць на памяць радкі ўкраінскай паэткі Ліны Кастэнкі:

Якщо не можна вітер змалювати,

Прозорий вітер на ясному тлі, –

Змалюй дуби, могутні і крислати,

Котрі од вітру гнуться до землі.

Магутнага духам сваім крывіцка-беларускім Язэпа Драздовіча сагнула доля ў шэсцьдзесят шэсць няпоўных гадоў. І пахварэў нядоўга. Памёр ён у 1954 годзе, спачувальна, без злосці прамовіўшы да сваіх землякоў: «Вы пра мяне яшчэ згадаеце…»

Праз тры гады пасля смерці мастака ўзляцеў на каляземную арбіту першы штучны спадарожнік. Праз сем гадоў свет вітаў першага касманаўта — Юрыя Гагарына са Смаленшчыны. Праз дзевятнаццаць гадоў у космасе пабываў Пятро Клімук з Берасцейшчыны. Праз дваццаць тры гады блакітнай зямлёй з касмічных вышыняў любаваўся Уладзімір Кавалёнак, які нарадзіўся на Меншчыне.

Усе яны па-свойму расказалі пра ўбачанае. А Клімук нават захапляльную кнігу «Зоры — побач» напісаў, падлеткі да гэтай пары зачытваюцца.

Але першыя аповеды пра космас беларусы пачулі ўсё ж ад Язэпа Драздовіча. І не толькі пачулі, але і пабачылі незямныя краявіды, што ў самнамбулічных снах уяўляліся мастаку. І таму ён назаўсёды застанецца для нас першаадкрывальнікам таямнічай касмічнай прасторы.

http://media.catholic.by/nv/n46/art24.htm

1. Янка Маўр асуджаў запалоханую большасьць, якая бяздумна выконвае злачынныя загады аднаго чалавека.

10 траўня спаўняецца 135 гадоў з дня нараджэньня Янкі Маўра. Ці ня самы папулярны беларускі пісьменьнік сярэдзіны XX стагодзьдзя засмучаўся, што афіцыйная крытыка замоўчвала яго знакамітасьць.

«Чаму „неприличным“ упамянуць, напрыклад, што „Амок“ (і „Пекла“) выйшаў ва Ўкраіне, друкаваўся ў Амэрыцы? Чаму сорамна адзначыць, што „Сын вады“ друкаваўся ў Чэхаславакіі, а „Сьлёзы Тубі“ ў Англіі? Ёсьць пераклады на польскую і літоўскую мовы. А што ганебнага, скажам, у тым, што беларускія чытачы ў розных канцах Саюза шлюць мне пераклады на расейскую мову /.../? А чым не цікава, што ў адным партызанскім атрадзе на Палесьсі адзінай і галоўнай кнігай былі „Палескія рабінзоны“? /.../ Адзін капітан у Маскве казаў, што ён вывучаў беларускую мову толькі для таго, каб мець магчымасьць прачытаць кнігі Маўра. Вось дзе беларусізацыя!» (зь ліста да Алеся Якімовіча, 13 сакавіка 1945 г. / Янка Маўр. «Выбраныя творы». 2016).

2. У дзяцінстве конь адкусіў яму палец

«Я захварэў на воспу, маці панесла мяне ў бальніцу. /.../ Пазьней яна перад усімі хвалілася, што, нягледзячы на лячэньне дактароў, яна ўсё ж такі выратавала мяне. Асноўнае лячэньне было — кампрэсы. І вось аднаго разу маці бачыла, як у суседняга дзіцяці зьнялі з твару кампрэс, а разам зь ім выкаціліся і вочы. Тады мая маці стала здымаць зь мяне кампрэс, як толькі доктар адыходзіў, і клала зноў перад яго прыходам. Так і выратавала мяне» (Янка Маўр. Збор твораў у 2-х тамах. 1960).

3. Адзін з самых яркіх успамінаў дзяцінства — як за ім гналася разьюшаная жаба

Ілюстрацыя да аповесьці Янкі Маўра «Сын вады». 1928

«...Паўзе жаба. Я, вядома, ня мог прайсьці міма, спыніўся, паглядзеў, а потым узяў ды затрымаў яе дубцом. Яна завярнулася ў другі бок — я і туды яе не пусьціў. Тады яна кінулася ў трэці бок — і там ходу няма! /.../ Нарэшце надышоў час, калі жаба прыйшла ў роспач: як крыкне сваім хрыпатым голасам ды як скокне, не зважаючы на дубец, проста на мяне! /.../ Ногі мяне несьлі, як крылы, а ззаду гналася разьюшаная жаба. /.../ Я ледзь пасьпеў ускочыць у сенцы... Цяпер я ўжо не шкадую аб гэтым здарэньні: ці многа знойдзецца на сьвеце людзей, якім пашанцавала бачыць разьюшаную жабу?» (Янка Маўр. «Шлях зь цемры». 1948).

4. Не разумеў настаўнікаў, якія злуюць на вучняў-двоечнікаў

З Васем Вясёлкіным. 1963

«Я наогул не разумею, чаму настаўнік злуе, калі вучань чаго не разумее ці ня хоча вучыцца. Не хочаш, дык і не трэба — самому горш будзе.

І наадварот: чаго настаўніку радавацца, калі вучань добра вучыцца? Радавацца павінен сам вучань ды яго бацькі, а не настаўнік».

(Янка Маўр. Збор твораў у 4-х тамах. Том 3. 1975)

5. Калі быў навучэнцам, то захапляўся зброяй і зьбіраў адпаведныя рэклямныя буклеты

Янка Маўр. 1899

«Колькі тут [у буклетах. — В. Дэ Эм.] было ўсялякіх стрэльбаў! Аднаствольныя і дубальтоўкі, з магазынамі і без магазынаў, з простым боем і з цэнтральным, для шроту і для куляў, тульскія і бэльгійскія, з дамаскай сталі і не дамаскай. Асабліва важнымі для мяне былі вінчэстэры і штуцэры. /.../ А яшчэ /.../ разнастайныя рэвальвэры: кольты, пузатыя бульдозікі з барабанамі. Затым ішлі халодныя нажы, кінжалы, корцікі» (Янка Маўр. «Шлях з цемры». 1948)...

https://www.svaboda.org/a/29218757.html

1928 г. на переплёте

1927 г. — титул той же книги

ДЗЯЦІНСТВА і ЮНАЦТВА

Мікалай Іванавіч Гамолка нарадзіўся 11 сакавіка 1922 года ў вёсцы Брынёў Петрыкаўскага раёна Гомельскай вобласці ў сялянскай сям’і. Калі яму было 2 гады, памерла маці. Не стала самага блізкага і роднага чалавека. Часова хлопчыка даглядалі бабуля і дзядуля. У 1927 годзе адбыўся пераезд у суседнюю вёску Найда, што знаходзілася на тэрыторыі нашага, Жыткавіцкага раёна. Там бацька прыстаў да ўдавы ў прымы. “Добра помню гэты пераезд,- успамінаў у сваёй аўтабіяграфіі Мікалай Іванавіч. – Падвода, нагружаная сялянскім скарбам, паволі валюхаецца па вузкай і змрочнай дарозе А абапал – лясы, лясы, лясы… Такі наш край, славутае Палессе“. Пазней ён напіша пра гэты край вось такія радкі:

Я люблю цябе, Палессе…

І паклон кладу табе,

Чалавек тут ходзіць з песняй

Веска Найда Жыткавіцкага раёна

І не ходзіць у журбе.

Па-над Прыпяццю палеткі

Б’юць прыбоем збажыны.

Як змяніўся і палепшаў

Лес палескай старыны!

       Дом, дзе пасялілася сям’я, стаяў на ўскраіне вёскі каля самага лесу. Векавыя дубы і бярозы паважна пакалыхвалі шатрамі над усёй іх сялібай. Вёска была воддаль. Яна вянком нізенькіх старасвецкіх

хат атуляла досыць шырокае возера. З аднаго боку возера было балоцістае, зарослае алешнікам і чаротам.

       “Добра помню і сваю пачатковую школу,- успамінаў у аўтабіяграфіі Мікалай Іванавіч, — дзе навучаў нас, дзяцей, ветлівы і чулы настаўнік Рыгор Мультан. Там, у чацвёртым класе, я і напісаў сачыненне на вольную тэму, якое настаўніку вельмі спадабалася. І той сказаў, што яно больш, чым сачыненне — гэта сапраўднае мастацкае апавяданне”. Ужо тады, у пачатку 20-га стагоддзя, у будучага пісьменніка узнікла вялікая цікавасці да мастацкага слова. Жыццёвая дарога Мікалая Іванавіча Гамолкі не была ўслана ружамі.

Выпалі на лёс нашага вядомага земляка і дні калектывізацыі, якія былі для ўсёй краіны суровымі і горкімі. Сялян трывожылі, палохалі пагрозамі, турмой, Салаўкамі. Хоць бацька яго і запісаўся ў калгас, на сям’ю наклалі “цвёрдае” заданне. А значыла гэта тое, што адным ранкам у двор заехалі дзве падводы, якія суправаджаў упаўнаважаны сельскага савета. Па яго камандзе панятыя хуценька вынеслі з хаты і клеці пудоў 15 жыта, пудоў 15 проса. І пяць чалавек сям’і засталіся без мяшка зярняці. Жыць давялося на адной бульбе.

       Але на гэтым выпрабаванні не скончыліся. У хату прыйшло зноў няшчасце. Па паклёпу мясцовых зласліўцаў быў арыштаваны органамі НКУС бацька. Забіралі яго ноччу, пры вобыску распатрашылі матчын куфар, абшарылі ўсе закуткі. Пазней са смуткам і горкаю крыўдаю Мікола Іванавіч напіша:

“ Аднаму энкавэдысту надта спадабаліся бацькавы новенькія, нядаўна купленыя штаны, і ён іх непрыкметна ўпіхнуў у свой ёмісты партфель”. Сям’я надта перажывала за лёс бацькі. Ён быў прышэльцам у гэтай вёсцы, чужаком, не ўсім падабаўся. Мачыха, Агрыпіна Фёдараўна, кожны дзень насіла Ў Жыткавічы перадачы, моцна плакала, гаравала.

       Праўда, усё абышлося шчасліва. Праз чатыры месяцы бацьку адпусцілі, але жыць у Найдзе ён болей не мог і паехаў на заробкі ў Бабруйск. Там працаваў на дрэваапрацоўчым камбінаце, а потым на гідролізным заводзе. Тым часам хлопчык Міколка вучыўся ў вёсцы Брынёў, дзе закончыў 5,6,7 класы. У 8-мы клас хлопчык пайшоў у Бабруйску. Цяжка было пражыць у горадзе, У магазінах амаль не было прадуктаў. Каб купіць бохан хлеба, даводзілася станавіцца ў чаргу ў 3 гадзіны ночы.

У гэты час у свеце было неспакойна. На захадзе шалеў фашызм, у Іспаніі ішла вайна, у сваёй краіне свірапеў НКУС, вёў барацьбу з так называемымі “ворагамі” народа. Пабыўшы адзін раз у турме, бацька не мог адчуваць сябе спакойна.

Вучань Сярэдняй школы №1 г. Жыткавічы

       Завяршаць вучобу Міколе давялося ў г.п. Жыткавічы. Вучыўся добра, паэтычнай працы не пакідаў. Усё часцей і часцей юнака друкавалі абласная і рэспубліканскія газеты. У 1938годзе ў Мазыры прайшоў творчы семінар маладых пісьменнікаў, куды таксама быў запрошаны Мікола. Тут ён пазнаёміўся з Ус.Краўчанкам і Іванам Мележам. На семінары гаварылі і пра вершы Міколы Гамолкі.

ПАЧАТАК ТВОРЧАСЦІ

Яшчэ жывучы ў Брынёве, Мікола пачаў пісаць вершы. У друку яны з’явіліся ў 1937 годзе. Адзін з яго вершаў “Вясёлы сад” быў надрукаваны ў газеце “Піянер Беларусі”. Жывучы ў Бабруйску, ён супрацоўнічаў з акружной газетай “Камуніст”, якая надрукавала 2 вершы. У гэты ж час малады паэт прабіўся на старонкі рэспубліканскай газеты “Чырвоная змена”, у якой з’явіўся верш “Любімаму Кліму”. Мікола Гамолка быў сынам свайго часу і, зразумела, многае бачыў такім, якім хацелася. Адсюль у яго вершах рамантычная ўзнёсласць, акрыленасць, пафаснасць.

Не абмінуў пісьменнік і нашу раённую газету. У сваіх допісах расказваў пра школу, падзеі ў роднай вёсцы. Усе матэрыялы газета ахвотна друкавала, а вось вершы, колькі ні дасылаў, на старонках не з’яўляліся. Надта крыўдаваў пачынаючы паэт з гэтай нагоды.

“Ну, думаю, — успамінаў пісьменнік, — пашлю ў раёнку цэлы цыкл вершаў. Не можа таго быць, каб цяпер яны не спадабаліся рэдактару. Але адказу не было. Вершы як скрозь зямлю праваліліся. Ды месяцы праз два ў вёску на маё імя нечакана прыходзіць важкі пакет. Калі распячатаў, нямала здзівіўся. Гэта былі мае вершы, што былі дасланы ў нашу райгазету”.

Загадка раскрылася Міколе тады, калі знайшоў ліст-суправаджэнне. “Я аж сцяўся ад нечаканасці, — згадваў пісьменнік. – Калі адгарнуў другую старонку ліста, вочы асляпіў подпіс: “З прывітаннем Якуб Колас”. Ого, аказваецца, рэдакцыя маімі вершамі патрывожыла народнага паэта Беларусі, паслала іх як бы на экспертызу”.

Якуб Колас кожнаму вершу паэта даў сваю ацэнку. Сёе-тое яму спадабалася. Але больш было заўваг і бацькоўская парада не спяшацца, старацца шліфаваць кожны радок паэтычнага твора.

Пісьмо было напісана ад рукі, чырвоным алоўкам. Як прыемна было юнакутады і да болю шкада пасля, што ліст вялікага пісьменніка, у якім выразна і хораша праявіўся клопат майстра слова аб маладой літаратурнай змене, згубіўся ў час Вялікай Айчыннай вайны.

                 СТУДЭНЦКАЕ ЖЫЦЦЁ

У 1939 годзе Мікалай Іванавіч паступіў у Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт на філалагічны факультэт. У Мінску пазнаёміўся з паэтамі Міколам Аўрамчыкам, Аляксеем Коршакам. Часта, сабраўшыся разам, юнакі чыталі свае вершы, дэкламавалі забароненыя творы Сяргея Ясеніна і Уладзіміра Дубоўкі. Ва ўніверсітэце арганізавалі выпуск рукапіснага часопіса “Першыя крокі”. Выйшла два нумары часопіса, а потым Міколу прызвалі ў армію. Вучобу прыйшлося спыніць.

Восенню 1940 года ён апрануў армейскі шынель. Трапіў у войскі хімабароны, дзе праслужыў аж да 1946 года. Напачатку быў салдатам, потым атрымаў лейтэнанцкае званне і стаў камандзірам.

Заканчваў вучобу ва ўніверсітэце завочна ў 1948-1952-м гадах.

ВАЕННЫЯ ГАДЫ

У час вайны Мікола напісаў нямала вершаў. Друкаваў іх у часопісе “Беларусь” і аднаіменным альманаху, які выдаваўся ў Маскве пад рэдакцыяй Пятра Глебкі.

Служачы у арміі, юнаку ўдалося некалькі разоў прыехаць у Маскву. Там адшукаў свайго земляка Усевалада Краўчанку, які ў той час знаходзіўся ў гасцініцы “Якар”. У Маскве ўпершыню сустрэў вядомых паэтаў: Максіма Танка, Пятра Глебку, Васіля Вітку, празаіка Кузьму Чорнага. Пры сустрэчах дзяліліся думкамі і меркаваннямі наконт літаратуры, але найболей горача жадалі хутчэйшага вызвалення роднай Беларусі ад ворагаў. У час вайны Мікалай Іванавіч вёў перапіску з франтавіком Кастусём Кірэенкам, крытыкамі Іванам Кудраўцавым, Рыгорам Шкрабам.

ПАСЛЯВАЕННАЯ ТВОРЧАСЦЬ

Пасля вызвалення Беларусі Мікалай Іванавіч наведаў Мінск, прывёз у выдавецтва сваю першую кнігу вершаў. Яе рэдагаваў Максім Лужанін і выйшла яна ў свет у 1946 годзе пад назвай “Зварот шчасця”.

Дэмабілізаваўся ў 1946 годзе, вярнуўся да бацькоў у вёску Найда. Яе ў сваіх думках ён пранёс праз ліхалецце, пра яе так шчыра напісаў:На свеце белым ёсць крыніца

У ёй крышталь-вада.

Майго дзяцінства ты сталіца-

Далёкая Найда.

Яна пры возеры чароўным

На берагах яго стаіць.

Тут звоняць ланцугамі чоўны

Пад крыллем зараніц.

        Цяжкае і складанае было тут жыццё. Аднаўляўся калгас, абжываліся людзі. Вярталіся дадому з вайны дэмабілізаваныя. Вёска Найда досыць невялікая, але і тут людзі мужна змагаліся з ворагамі. Адзін з іх, Васіль Кот, вярнуўся з вайны з вялікай узнагародай — званнем Героя Савецкага Саюза. Пра яго пазней Мікола напіша нарыс у абласную газету “Бальшавік Палесся”.

Каля сямі месяцаў Мікола Гамолка пражыў у вёсцы. Прыехаў у Мінск у 1947 годзе. . Паступіў на працу ў Дзяржаўнае выдавецтва, дзе прызначаны рэдактарам рэдакцыі, што выпускала кнігі для дзяцей. Шмат пісаў, друкаваўся. Другая паэтычная кніга “Б’юць куранты” выйшла ў свет у 1950 годзе.

У Мінску Мікола Гамолка спаткаў сваё шчасце – жонку Ніну Іосіфаўну. Вяселля не было. Толькі вечарына ў Найдзе. Прыехалі ў вёску. Сабраліся са сваякамі за сталом, пасядзелі, выпілі – вось і ўсё было вяселле. Потым на свет з’явілася дачка Наталля, за ёю- сын Васіль, а потым і трэцяе дзіцятка – дачушка Святлана. Жыццё ішло сваім шляхам.

Тут Мікалай Іванавіч цалкам аддаўся пісьменніцкай працы.

У Мінску побач з ім працавалі Янка Маўр, Алесь Якімовіч. Янка Маўр быў вядомы Міколу сваімі захапляльнымі творамі і падабаўся за прастату і мудрасць. У сваёй аўтабіяграфіі “Мой шлях” Мікола Гамолка напіша: “ Пад уплывам Янкі Маўра, відаць, тады ў мяне зарадзілася жаданне пайсці следам за ім, пісаць для дзяцей.”

І сапраўды, першыя апавяданні з’явіліся на старонках дзіцячай газеты ”Зорка”. А хутка Мікалай Іванавіч адважыўся і на аповесць “Лета ў Калінаўцы”. Аповесць атрымалася дужа ўдалым творам, у многім яна была пабудавана на рэалістычных падзеях. Галоўная гераіня аповесці – Ніна Воранава —   яго жонка. Кніга выйшла ў Маскве ў 1956 годзе.

Так ён стаў, як скажа сам, “ на сцяжыну ўзмоцненага штурму прозы”. Вершы засталіся неяк самі сабой збоку.

Неўзабаве ён паспрабаваў напісаць твор аб школьным жыцці. Гэта была аповесць “Добры дзень, школа!” У беларускай літаратуры на той час такіх твораў наогул не было. У 1952 годзе аповесць была завершана. Мікалай Іванавіч вырашыў звярнуцца да Янкі Маўра, каб той даў ёй ацэнку. Праз два тыдні Янка Маўр пазваніў пісьменніку з прапановаю сустрэцца для гутаркі і запрасіў пачынаючага празаіка дадому.

На аркушах рукапісу былі шматлікія паметкі, была і заключная рэцэнзія. Янка Маўр твор ухваліў, а пра памылкі заспакоіў, што гэта “бародаўкі”, якія лёгка можна выправіць. Выйшла аповесць з друку ў 1953 годзе.

У хуткім часе Мікалай Іванавіч перайшоў працаваць у дзіцячы часопіс “Бярозка”, там атрымаў пасаду адказнага сакратара аддзела. Аднойчы нехта з вучоных, што часта наведвалі выдавецва, прапанаваў надрукаваць што-небудзь з фантастыкі. Падхапіў гэтую думку для сябе пісьменнік. “Няўжо толькі багі гаршкі лепяць?”

А праз паўгода твор быў гатовы. Ён быў пра палёты ў космас, пра нашых савецкіх касманаўтаў. Гэта былі 1953 -1954-я гады. Не было яшчэ аніякіх звестак аб касмічных праграмах – ні нашых, ні амерыканскіх – усё было засакрэчана.

Аповесць пад назвай “За вялікую трасу” была надрукавана ў газеце “Сталінская молодёжь” ў 1954 годзе. Тут жа яе перадрукавалі “Советская молодёжь” (г.Рыга), “Советский патриот” (г. Петрозаводск), “Комсомольское племя” (г.Кіраў).

Праз год друкуецца другая частка аповесці “Цытадэль неба!” У 1959 годзе адразу дзве аповесці выйшлі пад назвай “Шосты акіян” асобным томам. Цікава, што ўсе падзеі новай касмічнай эры, якая пачалася 4 кастрычніка 1957 года, развіваліся так, як было паказана ў навукова-фантастычным рамане Міколы Гамолкі.

Наступнай тэмай, якая зацікавіла аўтара, была тэма Вялікай Айчыннай вайны. У сваёй аўтабіяграфіі Мікалай Іванавіч шісаў: “ Амаль цалкам заснаваную на рэальных фактах, пішу аповесць “Дзяўчына ішла па вайне”. Выйшаўшы з друку, яна прыцягнула ўвагу масавага чытача, гэта мяне ўзрадавала і падахвоціла ў далейшай распрацоўцы ваеннай тэматыкі”.

Доўга працавалася над аповесцю “Лясная крэпасць”. Сюжэт для яе падказаў настаўнік   з г. Старыя Дарогі. Ён партызаніў у час вайны каля возера Чырвонае Жыткавіцкага раёна. Праўда, назва гэтага возера зменена. У творы яно з рамантычна-загадкавым імем Буян-возера. А сюжэт грунтуецца на прататыпах, якія спісаны з землякоў-жыткаўчан. Друкаваць новую аповесць аўтара не прынялі.

Пазней Мікола Гамолка паскардзіўся:

“ Кожны твор мой, не ведаю чаму, у выдавецтве трапляў у рукі рэцэнзентаў, якія ці то не мелі добрага густу, ці знарок гэта рабілі, бо часта атрымліваў не надта зычлівую ацэнку. Так сталася і з “Лясной крэпасцю”. Каб прабіцца ў друк, прыйшлося звярнуцца да народнага пісьменніка Васіля Быкава, які аповесць прачытаў надта ўважліва і ацаніў высока”. Неўзабаве кніга выдадзена для рускіх і ўкраінскіх чытачоў.

Новай, вышэйшай ступенню ў асваенні ваеннай тэматыкі была аповесць “Сокалы-сакаляты”. Праца над ёю заняла не адзін год. Сюжэт аповесці атрымаўся востры, драматычны. І ўся яна заснавана на сімвалічнай разгорнутай метафары. І зноў рэцэнзенты сустрэлі яе ў штыкі. На гэты раз за твор заступіўся Віктар Казько. Яна выйшла на старонках маскоўскага часопіса “Детская литература”, была высока ацэнена крытыкам Гурэвіч Эсфір Саламонаўнай.

У тыя гады многія чытачы прасілі Міколу Іванавіча ў сваіх пісьмах расказаць аб далейшым лёсе мужнай партызанкі Ніны Воранавай з аповесці “Дзяўчына ішла па вайне”, аповед пра якую абрываецца на часе, калі яе вязуць у Германію. Ды смелая дзяўчына з эшалона робіць удалыя ўцёкі.

Роўна праз 17 гадоў просьба чытачоў была выканана – у 1989 годзе выйшла другая частка кнігі пад назвай “Партызанскія сёстры”.

З 1964 года па 1972 год Мікалай Іванавіч пісаў раман “Люблю і ненавіджу”. Болей тысячы друкаваных старонак. Адразу пасля заканчэння работы раман аддаў у часопіс “Полымя”. Яго прачыталі Янка Брыль і Лідзія Верабей. У асноўным раман імі ўхвалены. Але пусціць у друк твор адмовіўся Іван Пташнікаў, тады загадчык аддзела прозы, па той прычыне, што ў творы прысутнічае крытыка Сталіна, паказ незаконных арыштаў бязвінных людзей (гэта былі гады застою, гады Брэжнева). Аўтару прапанавалі перапрацаваць раман, апусціць некаторыя моманты. Правіць твор Мікола Гамолка адмовіўся, і пакладзены быў раман у стол да лепшай пары.

У 1978 годзе аўтар перагледзеў раман, удакладніў і паслаў у часопіс”Дружба народаў”. Водгук, атрыманы адтуль, вельмі ўзрадаваў. Аказваецца, раман прачытаў вядомы маскоўскі пісьменнік Уладзімір Дудзінцаў. Вось урывак з рэцэнзіі: “ Автор решил по-новому осветить уже хорошо отработанный в литературе предмет… “ “ Это – роман о больших нравственных силах, действующих в человеке, об их тонких проявлениях, о чуткости души, о мудрости простого крестьянина…”. “… Роман насыщен яркими эпизодами – в них–то и секрет того, что книжка читается с большим, иногда даже захватывающим интересом…”

Пазней да аўтара звярнулася вядомая беларуская пісьменніца Вольга Іпатава з просьбай даць прачытаць раман. Вось яе кароткі, але лаканічны водгук: “ З цікавасцю і добрым пачуццём чытаеш раман М.Гамолкі. І не толькі таму, што напісаны ён ярка, жыва, што адлюстраваны ў ім падзеі Вялікай Айчыннай вайны, але і таму, што зроблены ён на добрым мастацкім узроўні, ахоплівае мноства падзей і фактаў па-свойму, не перапяваючы таго, што ўжо вядома чытачу”.

Уладзімір Дудзінцаў прапанаваў часопісу “Дружба народаў” надрукаваць раман ў двух нумарах. Рэдакцыя часопіса дарогу ў друк на гэты раз не дала. Зноў лёг раман у пісьменніцкі стол. Зноў аўтару трэба нешта правіць, перапісваць.

Літаратурная біяграфія Міколы Гамолкі будзе няпоўнай, калі не сказаць аб яго працы ў жанры драматургіі. Па просьбе дырэкцыі рэспубліканскага тэатра юнага гледача Мікола Гамолка напісаў п’есу “Бітва ў космасе”, якая была пастаўлена на сцэне ў 1963 годзе. Нідзе не публікаваліся яго п’есы “Сын”, “Прысуд жыцця”.

У 1982 годзе адзначалася 60-годдзе Міколы Гамолкі. У гонар гэтага юбілею выдавецтва “Юнацтва” выдала двухтомнік выбраных твораў Міколы Гамолкі.

Ужо ў свае 70 гадоў аўтар напісаў першую частку рамана “Голуб у акне”. Ён аб жыцці старшакласнікаў, аб першым каханні і аб подзвігах на вайне. Твор так і застаўся незакончаным.

На творчым рахунку нашага земляка – вершы, песні, аповесці, раманы, п’есы, апавяданні, казкі, пераклады. Кнігі яго выдаваліся не толькі ў Беларусі, але і далёка за яе межамі. Выдатна адзываліся пра яго творчасць вядомыя пісьменнікі –У. Дудзінцаў, Віктар Казько, Васіль Быкаў. Але галоўнае – любяць яго кнігі чытачы. Бо ў іх усё хвалююча, запамінальна расказваецца пра нас, беларусаў. Іх хочацца перачытваць. Як сапраўдны аналітык і філосаф, Мікалай Іванавіч імкнецца глядзець у сутнасць з’явы, у яе карані. Яго ўсё хвалюе, пра гэта яму хочацца пісаць, дзяліцца з чытачом сваімі думкамі.На жаль, няма больш з намі Міколы Гамолкі. Але імя яго ўвекавечана ў творах. Мы ганарымся, што ён увайшоў у кагорту вялікіх людзей беларускай зямлі.

Памёр Гамолка Мікалай Іванавіч у 1992 годзе.

ЛІТАРАТУРНАЕ КРЭДА ПІСЬМЕННІКА

У сваёй аўтабіяграфіі Мікалай Іванавіч Гамолка піша:

“ Кожны твор я імкнуўся напісаць старанна і дасканала, для чаго

строга адбіраў з плыні жыцця яркія і пераканаўчыя факты, падзеі.

Вывяраў іх на вагах душы і сэрца. Бачыў заўсёды перад сабой

чытача, клапоцячыся, каб мая проза не аказалася для яго

раўнадушнай. Каб, калі ён узяў у свае рукі маю кнігу, не мог

адарвацца, атрымаў ад яе асалоду і эстэтычнае ўзбагачэнне.

Адным важным фактарам па стварэнні цікавага твора лічу сюжэт. Я

імкнуўся, каб ён быў напружаны, старанна прадуманы і

распрацаваны, а сэжэт будзе якраз такім, калі твор насычаны

барацьбой добрых і злых сіл, калі кожная падзея падаецца ў

непаўторным арыгінальным гучанні.

А яшчэ поспех твора вызначаецца паводзінамі герояў.

Як бачна, архітэктура твора надта складаная, вымагае шмат

працы, вялікага роздуму. Ці не таму я свае творы пісаў не

надта паспешліва, затрачваў на некаторыя з іх аж па дзесятку

гадоў.”

https://sites.google.com/site/mikolagamol...

***

https://fantlab.ru/work598775

Про неё пишут, что дата постановки 1963 год. В этом году было поставлено три белорусских пьесы, из них две не отличались высокими литературными достоинствами (согласно статье в газете "Коммунист Белоруссии"), в том числе и эта пьеса. На пьесу была одна рецензия:

Тарасевiч Г. «Бiтва ў космасе» // Звязда. 1963. 31 лiп.;

Но похоже, что она оказалась неудачной и никогда не публиковалась.

""""

Гомолко Микола

Гомолко Микола (Николай Иванович; 11.3.1922, д. Бринев Петриковского р-на Гомел. обл. — 3.5.1992, Минск), прозаик, поэт, драматург, переводчик. Член СП Белоруссии с 1946 г.

Биография:

Родился в крестьянской семье. Закончил Житковичскую среднюю школу (в 1927 семья переехала в д. Найда Житковичского р-на). В 1936-37 гг. жил и учился в г. Бобруйске. Учился на филологическом факультете БГУ (1939-40 гг., заочно в 1948-52 гг.). В 1940-46 гг. служил в Красной Армии, где прошел от рядового до командира взвода. В 1947 г. поступил на работу редактором в Государственное издательство БССР, в 1948-49 гг. — литсотрудник редакции газеты «Лiтаратура i мастацтва», с 1949 г. заведовал отделом литературы и искусства газеты «Чырвоная змена», в 1951-62 гг. работал ответственным секретарем журнала «Бярозка». С 1967 г. — ответственный секретарь комиссии по Государственным премиям БССР при Совете Министров БССР. В 1970-79 гг. — литературный консультант, в 1980-82 гг. — директор бюро пропаганды художественной литературы СП БССР, литконсультант (1982-1986). Награжден почетной грамотой Верховного Совета БССР.

Первые стихи напечатаны в 1937 г. в Бобруйской окружной газете «Камунiст». Основная тема поэтических сборников «Зварот шчасця» и «Б`юць куранты» — мужество советского солдата в борьбе с немецко-фашистскими захватчиками, радость освобождения Отчизны, вера в счастливое будущее. Работал в основном в жанре прозы. Автор приключенческой повести «Лета ў Калiнаўцы», повести «Добры дзень, школа!», научно-фантастических произведений («За вялiкую трасу», «Цытадэль неба» и др.). Своеобразная черта лучших произведений писателя — особое внимание к делам человека. На стихи М. Гомолки написаны песни.

Работы автора (библиография):

Выбр. тв.: У 2 т. Мн., 1982-83. Т. 1. Аповесцi. 1982; Т. 2. Аповесцi. 1983. Рэц.: Бялкоўская Л. Праўда жыцця // Настаўн. газ. 1983. 29 чэрв.;

Марцiновiч А. Праўда характараў, праўда жыцця // Чырв. змена.1983. 5 кастр.;

Парахневiч М. Усе, што прайшло праз сэрца // Вяч. Мiнск. 1983. 3 лiстап.;

Разанаў I. На строме часу // Мiн. праўда.1983. 2 верас.;

Яго ж. // Дет. лит. 1984. N 1;

Сердзюкоў М. Незвычайнае — за паваротам // Гомел. праўда.1983. 2 жн.;

Хорсун С. На крыльях романтики // Знамя юности. 1983. 21 окт.

Зварот шчасця: Вершы. Мн., 1946. Рэц. Губарэвiч К. Паэзiя маладых // Полымя. 1947. N 1;

Няхай Р. Зварот шчасця // Беларусь. 1947.

Титов К. О двух сборниках // Сталин. молодежь. 1947. 26 февр.;

Шахавец У. У палоне прыроды // ЛіМ. 1947. 15 лют.

Б`юць куранты: Вершы. Мн., 1950. Рэц.: Бурносаў В. Аб адказнасцi перад чытачом // Звязда. 1951. 26 мая;

Бур`ян Б. Тры кнiгi маладых паэтаў // Полымя. 1951. N 1;

Кудраўцаў I. На розным узроўнi // Беларусь. 1950. N 12;

Няхай Р. Творчы рост маладога паэта // Чырв. змена. 1950. 7 снеж.

Лета у Калiнаўцы: Аповесць. Мн., 1950. Рэц.: Язылец Н. Образы комсомольцев и молодежи в детской литературе // Сталин. молодежь. 1952. 10 февр.

Добры дзень,школа!: Аповесць. Мн., 1953. Рэц.: Александровiч С. Нявыкарыстаныя магчымасцi // Чырв. змена. 1953.12 снеж.;

Залескi Н. Недапрацаваная аповесць // Сав. школа. 1953. N 1;

Новыя кнiгi // Настаўн. газ. 1954. 4 сак.

За вялiкую трасу: Аповесць. Мн., 1954. Рэц.: Кiсялеўскi А. Навукова-фантастычная аповесць // Мiн. праўда. 1955. 10 крас.

Лета ў Калiнаўцы: Аповесць. Мн.,1956. Рэц.: Кудраўцаў I. Прыгоды i героi // ЛіМ. 1957. 9 сак.;

Сiўцоў I. Прыгоднiцкая аповесць М.Гамолкi // Полымя. 1957. N 1.

Шосты акiян: Навук.-фантаст. раман. Мн., 1959.

Шлях адкрыты. Апавяданнi. Мн., 1960. Рэц.: Дзюбайла П. Проста i шчыра // ЛіМ. 1961. 3 сак.

Девушка шла по войне: Повесть-хроника. Мн., 1972. Рэц.: Верховский В. // В мире книг. 1973. N 3;

Марцiновiч А. // Чырв. змена. 1973. 3 чэрв.;

Прыгодзiч З. Iшла дзяўчына па вайне // Звязда.1972. 15 кастр.;

Рудаў В. Мужнелi ў паходзе // Настаўн. газ. 1973.1 жн.;

Фомчанка А. Мужнелi характары…// Вяч. Мiнск. 1972. 1 лiстап.;

Цвяткова Г. Чалавек мужнее ў змаганнi // Работнiца i сялянка. 1973.N 8;

Шитик В. Юность мужала в борьбе // Сел. газ. 1973. 26 дек.;

Эвентаў А. Лес Нiны Воранавай // Мiн.праўда. 1973. 6 лют.; 2 изд. Мн., 1976.

Лета ў Калiнаўцы; Добры дзень, школа!: Аповесцi. Мн., 1972.

Лясная крэпасць: Аповесць. Мн., 1980. Рэц.: Вайненка Ю. Тры выданнi // Звязда. 1981.24 верас.;

Герчанка М.Урокi мужнасцi // Вяч. Мiнск. 1981. 11 чэрв.;

Гниломедов В.В жанре приключенческой повести // Знамя юности. 1981.9 июня;

Капусцiн А. Выпрабаванне абставiнамi // Чырв. змена. 1980. 23 снеж.;

Разанаў I. Пра юнага партызана // Мiн. праўда. 1981. 16 лiп.

Сокалы-сакаляняты: Аповесць. Мн., 1987.

Партызанскiя сестры: Аповесць. Мн., 1989.

1938.

Любiмаму Клiму: [Верш] // Чырв. змена. 6 крас.

1939.

Мая радзiма: [Верш] // Бальш. Пал. 2 крас.; Вясна: [Верш] // Там жа. 24 мая;

Мая будучыня // Там жа. 3 лiп.;

Ой, вы, палi калгасныя!: [Вершы] // Там жа. 20 верас.;

Ранкам росным, залацiстым: [Верш] // Чырв.змена. 28 лiп.

1940.

На возеры: [Верш] // Бальшавiк Палесся. 3 лiстап.;

Вясна: [Верш] // ЛіМ. 1 мая.

1944.

Наперад: [Верш] // Беларусь. N 2;

Дарога у Палессе: [Верш] // Там жа.N 3;

Спатканне з борам: [Верш] // Там жа. N 6;

На Беларусь // Звязда. 11 сак.;

Вера; Перад боем: [Вершы] // Бальшавiк Палесся. 13 снеж.

1945.

Наперад; Першы гром: [Вершы] // Альманах 2. Мн.;

На родным шляху: [Верш] // Беларусь. N 1;

Пераправа; На вызваленым полi: [Вершы] // Полымя. N 4;

Спатканне з борам; Магiлы сяброў: [Вершы] // Бальшавiк Палесся. 31 сак.;

Гняздо; Дарогай месяца; Ручаi; Сланечнiкi цвiтуць: [Вершы] // ЛіМ. 22 жн.

1946.

Крынiца; Ценi кленау: [Вершы] // Беларусь. N 4;

Вясной; I колькi хмар на небе, колькi хмар: [Вершы] // Там жа. N 5-6;

Узнiмае вецер сiвы попел: [Верш] // Там жа. N 8;

Асенняя пара: [Верш] // Там жа. N 10;

Б`юць куранты: [Верш] // Там жа. N 11-12;

Сонечныя струны: [Верш] // Полымя. N 1;

Пшанiца: [Верш] // Там жа. N 5;

На Радзiме: [Верш] // Бальшавiк. Палесся. 24 сак.;

Разважанне: [Верш] // Там жа. 19 мая;

Вясновы гром: [Верш] // Гомел. прауда. 21 крас.;

Сцяг; Песня вясны: [Вершы] // За Радзiму. 2 чэрв.;

Мудрасць; Зоры Крамля: [Верш] // Там жа. 13 кастр.;

Варонка: [Верш] // ЛіМ. 20 крас.;

Iдзе баразною араты; Гром у хмарах: [Верш] // Чырв. змена. 11 крас.;

Дзень перамогi: [Верш]// Там жа. 9 мая.

1947.

Б`юць куранты; Маскве: [Вершы] // Роднай Маскве. Мн.;

Маскве:[Верш] //Беларусь. N 9;

Чырвоны Кастрычнiк: [Верш] // Там жа. N 11;

У школе: [Верш] // N 8;

Маскве: [Верш] // Там жа. N 9;

Слауная гадавiна: [Верш] // Там жа. N 10;

Школьнiк: [Верш] // Там жа. N11;

Май:[Верш] //Полымя. N 4;

Вершы Анатоля Вялюгiна: [Рэц. на кн.: Вялюгiн А.Салют у Мiнску. Мн., 1947] // Там жа. N 10;

Пасля жнiва: [Верш] // Работнiца i сялянка. N 8;

Мой родны край, лiкуй: [Верш] // Там жа. N9;

Герой з Палескай вескi:[Нарыс] // Бальшьшавiк Палесся. 22 лют.;

З бальшавiцкай дзелавiтасцю // Там жа. 1 сак.;

Май: [Верш] // Там жа. 25 мая;

На полi; Сiла; Мой год; Вулей: [Вершы] // ЛIМ. 24 сак.;

У пошуках свайго голасу: [Рэц. на кн.: Ковалев Д. Далекие берега. Мн., 1947] // Там жа. 12 лiп.;

Кастрычнiцкi шлях: [Верш] // Там жа. 6 лiстап.;

Маскве: [Верш] // Сав. селянiн. 31 жн.;

Готовы к выходу в поле // Сталин.молодежь. 17 янв.;

Мiнску: [Верш] // Чырв. змена. 3 лiп.;

У добры час: [Верш] // Там жа. 30 жн.

1948.

Сонца: [Верш] // Беларусь. N 1;

Апавяданнi Мiколы Лупсякова: [Рэц. на кн.: Лупсякоу М. Апавяданнi. Мн., 1947] // Там жа. N 5;

Трактарны завод: [Верш] // Бярозка. N 2;

Ля станка: [Верш] // Там жа. N 3;

Пад небам бацькаушчыны: [Рэц. на кн.: Глебка П. Пад небам бацькаушчыны. Мн., 1947] // Полымя. N 1;

Дзеннiк брыгадзiра:[Верш] // Там жа. N 4;

Падзяка: [Верш] // Там жа. N 7;

Б`юць куранты; Беларусi: [Вершы] // Бальш. сцяг. 19 снеж.;

Лiтаратурная моладзь Пiншчыны // ЛIМ. 26 чэрв.;

Кнiгi не даходзяць да чытача // Там жа. 28 жн.;

Гiгант рэспублiкi // Там жа. 6 лiстап.;

Юбiлейныя выданнi // Там жа. 25 снеж.;

Тамара Шкурко: [Верш] // Чырв. змена. 13 сак.

1949.

Дзень перамогi; Май: [Вершы] // Беларуская савецкая паэзiя. Мн.;

Лета у Калiнауцы: Урывак з аповесцi // Бярозка. N 10;

Агiтатар: [Верш]// Полымя. N 4;

Беларуская застольная: [Верш] // Работнiца i сялянка. N 2;

Дзень радасцi: [Верш] // Звязда. 1 мая;

На фронце; У родным сяле; З салдацкага сшытка: [Вершы] // Там жа. 9 чэрв.;

Радасць калектыунай працы // Там жа. 22 лiстап. / Сааут. Д. Кавалеу;

Надзея свету:[Верш] // Там жа. 10 снеж.;

Ля помнiка Ленiна: [Верш] // ЛIМ. 21 студз.;

Домна: [Верш] // Там жа. 26 сак.;

Майскiя сцягi: [Верш] // Там жа. 30 крас.;

Самыя юныя: [Рэц. на кн.: Сiуцоу I. Самыя юныя. Мн., 1949] // Там жа. 11 чэрв.;

Мой родны край, лiкуй!: [Верш] // Палес.прауда. 2 лiстап.;

Прыезд дзядзькi Леанiда: [Апавяданне] // Пiянер Беларусi. 2 лют.;

Камсамолу: [Верш] // Там жа. 30 сак.;

Пушкiну // Там жа. 8 чэрв;

Падарожжа па цудоунаму краю // Чырв. змена. 12 крас.;

Дзень перамогi: [Верш] // Там жа. 10 мая;

Над кнiгамi Пушкiна: [Верш] // Там жа. 2 чэрв.;

Па шляху да вялiкай лiтаратуры: Лiтаратурная моладзь рэспублiкi // Там жа. 21 чэрв. / Сааут. А. Барушка.

1950.

Дзяучаты Трактарабуда: [Нарыс] // Беларускi трактарны. Мн.;

Мы людзi мiрныя; Агiтатар; Iдзе пераможная воля: [Вершы] // На варце мiру. Мн.;

«Прысяга»: [Рэц. на кн.: Панчанка П. Прысяга. Мн., 1949] // Беларусь. N 3;

Вершы Рамана Сабаленкi: [Рэц.на кн.: Сабаленка Р. З родных крынiц. Мн., 1950] // Там жа. N 8;

Чырвоны сцяг: [Верш] //Там жа. N 9;

Апавяданнi для дзяцей: [Рэц. на кн.: Лупсякоу М. Разведчыкi. Мн., 1950];

Зоры: [Верш] // Там жа. N 11;

На лыжах: [Верш] // Бярозка. N 2;

Добры дзень, Першамай: [Верш] // Там жа. N 5;

Токар з Аутаграда: [Апавяданне] // Там жа. N 9;

Кiрау:[Верш] // Бальшавiк Палесся. 1 снеж.;

Дэпутат: [Верш] // Там жа.17 снеж.;

Аутастрада Масква-Мiнск: [Верш] // Вiцеб. рабочы. 19 студз.;

Звязда.2 лiп.; Мы людзi мiрныя:[Верш] // Звязда.19 лiп.;

Чырвоны абоз: [Верш] // Там жа. 13 жн.;

Палова века: [Верш] // Там жа. 31 снеж.;

З трыбуны Кангрэса: [Верш] // ЛIМ. 18 лiстап.;

Агнi Волгi: [Верш] // Мiн. прауда. 13 снеж.;

На першым уроку: [Апавяданне] // Пiянер Беларусi. 30 жн.;

Выдатная кнiга: [Аповесць А.Мусатава «Стажары»] // Чырв. змена. 23 сак.;

Аляксандр Папоу // Там жа.11 мая;

Кузьма Чорны // Там жа. 24 чэрв.;

Колас: [Верш] // Там жа. 11 лiп.;

Iдзе пераможная воля: [Верш] Там жа. 1 жн.;

Незабыуны дзень: [Верш] // Там жа. 3 кастр.

1951.

Кнiга вершау А. Бачылы: [Рэц. на кн. Бачыла А. Подых вясны. Мн.,1950] // Беларусь. N 6;

Зiмовы дзень: [Верш] // Работнiца i сялянка. N 2;

Лешкiны мары: [Апавяданне] // Бальшавiк Палесся. 3 чэрв.;

Маладая зямля: [Верш] // Там жа. 12 снеж.;

Клiменту Варашылаву: [Верш] // Звязда. 4 лют.;

Сустрэча з Горкiм: [Верш] // Там жа. 17 чэрв.;

Калгасная восень: [Верш] // Там жа. 23 вер.;

Старонка аб першай кнiзе: «Аднагодкi»: [Рэц. на кн.: Горулев Н. Сверстники. Мн., 1950] // ЛIМ. 3 сак.;

Зборачны цэх: [Верш] // Мiн. прауда. 2 лют.;

Ленiнскiя горы: [Верш] // Там жа.3 лiстап.;

Думы брыгадзiра:[Верш] // Там жа. 9 снеж.;

Слава: [Апавяданне] // Пiянер Беларусi.15 сак.;

Марудны рост // Чырв. змена. 10 сак.; «Пабег» // Там жа. 12 мая;

Янка Лучына // Там жа. 7 лiп.;

Глядач патрабуе сапрауднага мастацтва // Там жа. 25 жн. / Сааут. А. Асiпенка, П. Шауроу;

Поспех драматычнага калектыва // Там жа. 1 лiстап.;

«Тарас Шаучэнка» // Там жа. 22 снеж.

1952.

Надзея свету: [Верш] // Ад шчырага сэрца. Мн.;

Мы людзi мiрныя: [Верш] // Мастацкае слова.Мн.;

Сталiнградскi медаль; Дубок; Палескiя сосны: [Вершы] // Беларусь. N 8;

Творчая удача: [Рэц. на кн.: Пысiн А. Наш дзень. Мн., 1951] // Там жа. N 9;

Цымлянскае мора: [Верш] // Бярозка. N 8;

На зборы атрада: [Урывак з аповесцi «Дзень добры, школа!»] // Там жа. N 9;

Расказ дэлегата: [Верш] // Там жа. N 10;

Маленькi марак: [Верш] // Там жа. N 11;

У Кахоуцы: [Верш] // Вожык. N 14;

Добры дзень, школа!: [Аповесць] // Полымя. N 9. Рэц.: Гарачун Е. // Звязда. 1952. 1 лiстап.;

Калiна М. Аповесць аб школе // Настаун. газ. 1952. 30 кастр.;

Кармолитова Е. Вопреки действительности // Сталин. молодежь. 1952. 14 дек.;

Прыляжаева М. Недахопы адной аповесцi // ЛIМ. 1952.29 лiстап.;

Шахавец У. Чытаючы аповесць // Там жа. 1952. 1 лiстап.;

Якубу Коласу: [Верш] // Бальшавiк Палесся. 16 лiстап.;

Новая кнiга паэтэсы: [Рэц.на кн.:Тарас Н. Вершы. Мн., 1952] // ЛIМ. 19 лiп.;

Наша радасць //Там жа. 2 жн.;

Пяе славу Сталiну наша зямля: [Верш] // Мiн. прауда. 1 студз.;

Сталiнградскi медаль; Палескiя сосны: [Вершы] // Там жа. 3 лют.;

Дэлегаты з`езда // Пiянер Беларусi. 31 студз.;

Добры дзень, школа!: (Урывак з аповесцi] // Там жа. 28 жн.;

Дзецям — добрым,высокаiдэйныя кнiгi // Чырв. змена. 5 студз.;

Смялей вылучаць моладзь,клапатлiва яе выхоуваць: (Да заканчэння першага туру рэсп. агляду маладых талентау) // Там жа. 17 крас.;

Шчырае слова: (Агляд творчасцi пачынаючых) // Там жа. 22 крас.;

Аб вершах А. Астапенкi // Там жа. 2 жн. / Сааут. К. Папкоускi.

1953.

Светлая дарога: [Нарыс] // Бярозка. N 2;

Экскурсiя: [Нарыс] //Там жа. N 3;

Агнi над Дрысвятамi: [Нарыс] // Там жа. N 4;

«Дзень мiру, вясны, слауны дзень…»: [Верш] // Там жа. N 5;

Юны герой: [Нарыс] // Там жа. N 5,6;

Палац навукi: [Верш] // Там жа. N 11;

Вялiкi Закон: [Верш] // Там жа. N 12;

Бяссмерце: [Верш] // Полымя. N 4;

Калгасная вясна: [Нарыс] // ЛIМ. 11 крас.;

Пяе славу Сталiну наша зямля: [Верш] // Сав. Палессе. 1 студз.;

Сталiн i Мао Цзе-дун: [Верш] // Сав. Радзiма. 22 сак.;

Вялiкi закон дзяржавы: [Верш] // Там жа. 5 снеж.;

Магутны поступ гiсторыi // Чырв. змена. 1 студз.;

Слауны шлях Радзiмы // Там жа. 6 лiстап.

1954.

Праз трыста год:[Верш] // Сястры Украiне. Мн.;

Перад вялiкiм палетам: Раздзелы з навук.-фантастычнай аповесцi // Бярозка. N 4, 5;

Авiямадэлiсты: [Верш] // Там жа. N 8;

Па грыбы: [Верш] // Там жа. N 10;

За вялiкую трасу: Навукова-фантастычная аповесць // Полымя. N 8;

Рэц.: Барсток М. Навукова-фантастычная аповесць // Сав. школа. 1955. N 2;

Клышка А. За вялiкую трасу // ЛIМ. 1955. 8 студз.;

Праз трыста год: [Верш] // Работнiца i сялянка. N 5;

Наш дзiцячы пiсьменнiк: 50 год з дня нараджэння Алеся Якiмовiча // Пiянер Бел. 28 студз.;

На малы месяц: (Урывак з аповесцi «За вялiкую трасу») // Там жа. 5, 11 сак.

1955.

Загадка возера: Урывак з аповесцi: «Лета у Калiнауцы» // Бярозка. N 6, 7;

Залатыя рукi: [Апавяданне] // Там жа. N 12;

Перапынiм дарогу вайне // ЛIМ. 9 крас.;

Пачатак, якi варта зрабiць традыцыяй //Там жа. 17 верас.;

Лета у Калiнауцы: (Раздзелы з аповесцi) // Пiянер Беларусi. 7, 14, 21 кастр.; 4 лiстап.;

Заглянем в будущее // Сталин. молодежь. 1 янв.;

Весна человечества // Там жа. 1 мая;

Тайна крынiчнага возера: (Аповесць) // Чырв. змена. 4, 5, 7-9, 14-16, 18, 19, 21, 23, 28, 29 чэрв., 2, 5, 7, 9, 10, 12, 14, 16, 24, 27, 31 лiп., 3 жн.

1956.

Шчаслiвае дзяцiнства: [Верш] // Бярозка. N 6 / Сааут. А. Вольскi;

Новае звяно: [Апавяданне] // Там жа. N 8;

На Пецевым двары: [Апавяданне] // Пiянер Беларусi. 16 сак.;

Цытадэль неба: [Раздзелы з рамана] // Там жа. 21 снеж.

1957.

Агiтатар:[Верш] // Пад сцягам Кастрычнiка. Мн.;

На каньках: [Верш] // Бярозка. N 1;

Аварыя у Космасе: [Урывак з навук.-фантаст.рамана «Цытадэль неба» // Там жа. N 3;

Сустрэчы вясны: [Верш] // Там жа. N 4;

Хлопчык у лесе: [Верш] // Там жа. N 7;

Рыбак: [Апавяданне] // Там жа. N 10;

Песня пра Заслонава // Там жа. N 11;

Спадарожнiку Зямлi:[Верш] // Там жа. N 12;

Летнiм днем: [Апавяданне] //Вяселка. N 3;

Васiлькова бярозка: [Апавяданне] // Там жа. N 6;

Шлях адкрыты! :[Апавяданне] // Там жа. N 8;

Цытадэль неба:[Навукова-фантастычны раман] // Маладосць. N 8-9. Рэц.: Борушко А. О новом романе Н. Гомолко // Знамя юности. 1957. 29 нояб.;

Вiннiкау Д.Фантастыка i савецкая рэчаiснасць // Чырв.змена. 1958. 4 студз.;

Иванчеко А.»Космическая эпопея» Николая Гомолко // Сов.Отчизна. 1958.N 2;

Калгасная восень; Спадарожнiку зямлi: [Вершы] // Гомел.прауда.5 лiстап.;

Вечарынка: [Верш] // Калг. прауда. 17 лют.;

Касмiчны рэйс // Мiн. прауда. 3, 5-7 крас.;

Сцяг: [Верш] // Там жа. 8 верас.;

Цытадэль неба: [Раздзелы з рамана] // Пiянер Беларусi. 4, 11, 18 студз.;1, 8 лют.

1958.

Незабыуны дзень; Ля помнiка Ленiну: [Вершы] // Мiж нас жыве Ленiн. Мн.;

Выпрауленая памылка: [Апавяданне] // Бярозка. N 1;

Незабыуны дзень: [Верш] // Там жа. N 4;

На лузе: [Верш] // Там жа. N 6;

Сапраудны таварыш:[Апавяданне] // Там жа.N 9;

Думы: [Верш] //Там жа. N 11;

Наша Беларусь: [Верш] // Там жа. N 12;

Мароз-кусака: [Апавяданне] // Вяселка. N 12;

Дзень добры, Першамай!: [Верш] // Гомел. прауда. 1 мая;

Песня аб Палессi: [Верш] // Там жа. 15 чэрв.;

Яна рассыпле хутка зоры…:[Нарыс] // Звязда.3 жн.;

Луста хлеба: [Апавяданне] // Там жа. 31 жн.;

Дажынкi: [Верш] // Калг. прауда. 3 кастр.;

Наш добры госць // ЛIМ.1 студз.;

Поступ камунiзма // Там жа. 5 лiстап.;

Гiмн шчасцю чалавека // Там жа. 22 лiстап.;

Квiтнее родная сталiца наша: [Нарыс] // Там жа. 20 снеж.;

Бацька: [Апавяданне] // Пiянер Беларусi. 13 чэрв.;

Камсамолу: [Верш] // Фiзкультурнiк Бел. 28 кастр.;

Мары i здзяйсненнi // Чырв. змена. 1 студз.;

Адказ майму рэцэнзенту // Там жа. 29 мая.

1959.

Наш Мiнск: [Верш] // Бярозка. N 3;

У касмiчны рэйс: [Верш] // Там жа. N 4;

Песня аб Палессi: [Верш] // Там жа. N 6;

Да нягаснучых зорау: [Верш] // Маладосць. N 12;

Разгадчыкi будучынi // ЛIМ. 30 мая;

Слухай, планета Зямля! // Там жа. 16 верас.;

Штурм цытадэлi неба //Там жа. 31 кастр.;

Камунiсты: [Нарыс] // Мiн. прауда. 1 лют.;

Мiнск: [Верш] // Там жа. 3 лiп.;

Шчаслiвае дзяцiнства: [Верш] // Настаун.газ. 29 мая / Сааут. А. Вольскi.

1960.

Добры госць: [Верш] // Беларусь. N 1;

Лiст да нашчадкау: [Верш]// Там жа. N 2;

Размова з небам: [Верш] // Там жа. N 4;

На пяшчанай выспе: [Апавяданне] // Там жа. N 10;

У завiруху: [Апавяданне] // Бярозка. N 1;

Жылi-былi два сябры: [Аповесць] // Там жа. N 3-5;

Гарачае сэрца: [Нарыс] // Та жа. N 8;

Дарога: [Верш] // Вяселка. N 6;

Луста хлеба: [Апавяданне] // Вiцеб. рабочы. 22 крас.;

Мая Радзiма: [Верш] // Там жа. 10 лiстап.;

Добры дзень, Першамай!:[Верш] // Зара. 1 мая;

Ленiнскi масток: [Апавяданне] // Звязда. 16 крас.;

Дай руку, таварыш!..: [Верш] // Там жа. 1 мая;

Дзiва-карабель: [Верш] // Там жа. 18 мая;

Наша вясна: [Верш] // Настаун. газ.1 мая;

Пад ленiнскiм сцягам: [Верш] // Пiянер Беларусi. 22 крас.

1961.

Магiла сяброу; Май: [Верш] // Анталогiя беларускай паэзii: У 3 т.;

Луста хлеба: [Апавяданне] // Для школьной эстрады. Мн.;

Далекая сястра: [Верш] // Бярозка. N 4;

Песня аб партыi: [Верш] // Звязда. 6 жн.;

Хада гiсторыi // ЛIМ. 20 кастр.;

Манiфест народнага шчасця // Мiн. прауда. 4 жн.;

Крокамi гiганта // Там жа. 7 лiстап.;

Па дарогах лета: [Верш] // Настаун. газ. 2 жн.;

Мая Радзiма: [Верш] // Там жа. 4 лiстап.;

Светлы шлях // Пiянер Беларусi. 15 верас.

1962.

Сокалы-сакаляты: [Урыукi з рамана] // Бярозка. N 3-6;

У першую ноч // Настаун. газ. 23 чэрв.

1963.

Старацелi // Звязда. 12 студз.;

Багатай восенi дары: [Верш] // Там жа. 1 верас.;

У вялiкiм паходзе // Там жа. 6 лiстап.

1964.

Са шчасцем, зямля Беларусi! // Звязда. 1 студз.;

Наша вясна: [Верш] // Там жа. 1 мая;

У бiтве за шчасце // Там жа. 3 лiп.;

Багаты хлеб: [Верш] // Там жа. 2 верас.;

Фундамент нашага ладу // Там жа.11 кастр.;

Мая Радзiма: [Верш] // Там жа. 13 кастр.;

Перад штурмам месяца: [Нататкi] // Там жа. 24 кастр.;

Майская сiмфонiя // Настаун. газ. 29 крас.;

Наш камунiстычны шлях // Там жа. 31 кастр.

1965.

Ленiнскi масток: [Апавяданне] // Ленiн зауседы з намi. Мн.;

Адкрывайце Неруш // Звязда. 19 кастр.;

Горький // Зорька. 31 июля;

Ведзьма: [Апавданне] // Пiянер Бел. 13, 20, 27 жн.;

Таварыш вясна // Звязда. 1 мая.

1966.

Ленiнскi масток: [Апавяданне] // Хрэстаматыя па бел.дзiцячай лiтаратуры. Мн.;

Лiст да нашчадкау: [Верш] // Гомел. прауда. 31 лiп.;

добры дзень, Мiнск:[Верш] // Там жа.5 жн.;

Песня аб Палессi:[Верш] // Там жа.8 кастр.;

Ты казала…: [Верш] // Там жа.11 кастр.;

Вяршыня // Звязда. 1 студз.;

Наша песня, слава i краса: [Верш] // Там жа. 7 снеж.;

Брэсцкi факел // Настаун. газ. 1 студз.

1967.

Масток: [Апавяданне] // Арлянятам. Мн. Т. 2;

Ленiнскi масток: [Апавяданне] // Ля помнiка Ленiну: [Верш] // Наш дарагi Iльiч. Мн.;

На узбекскiм полi: [Верш] // Узбекiстану. Мн.;

Луста хлеба: [Апавяданне] // Гомел. прауда. 2 студз.; Маг. прауда. 20 жн.;

Шчасця народам! // Звязда. 1 студз.;

Думка, слова, верш // Там жа. 18 студз.;

Жаданы госць: [Верш] // Настаун. газ. 1 студз.;

Люблю i ненавiджу: [Урывак з рамана] // Настаун. газ. 13, 20 верас.;

На свiтанку:[Урывак з рамана] // Пiянер Беларусi. 21, 28 лiп., 4 жн.

1968.

Дзяучынка iшла на вайну: [Раздзел з аповесцi] // Голас Радзiмы. N 41;

Луста хлеба: [Апавяданне] // Голас Радзiмы. N 45;

Нашы лаурэаты // Вяч. Мiнск. 19 студз.;

Прохар Дзяркач: [Урывак з рамана] // Там жа. 26 лiстап.;

Дружба: [Нарыс] // Сел. газ. 26 дек.

1969.

Ленiнскi масток: [Апавяданне] // Жыве мiж нас генiй. Мн.;

Ляцiм да цыбе:[Апавяданне] // Беларусь. N 12;

Горкi мед:[Апавяданне] // Бярозка. N 8;

Светач вялiкага народа // Звязда. 22 крас.;

Вобразы i характары // Там жа. 8 жн.;

На лузе: [Верш] // Там жа. 26 верас.;

Хатынь // Настаун. газ.2 лiп.;

Голас лучнасцi // Там жа. 5 лiстап.

1970.

Перад навальнiцай:[Апавяданне] // Бярозка. N 1;

Выдатны плен працы // Голас Радзiмы. N 10;

«Мiж Чырвоных рабiн»: [Рэц. на кн.: Броука П.Мiж чырвоных рабiн. Мн., 1969] // Там жа. N 21;

Лаурэаты Джяржауных прэмiй БССР // Вяч. Мiнск. 28 лют.;

«Адкрыйце артылерыйскi агонь» // Звязда. 23 студз.;

Паэзiя i жыцце: На аглядзе — творчасць маладых // Там жа.19 сак.;

Па дарозе у Шушанскае // Там жа.5 крас.;

Песнi з вялiкага паходу: [Рэц. на кн.: Прыходзька П. Калiнавыя зоры. Мн., 1969] // ЛIМ. 3 лiп.

1971.

Май: [Верш] // Унiверсiтэт паэтычны. Мн.;

Тры кнiгi перакладау // Голас Радзiмы. N 6;

Зоры; Маскве: [Вершы] // Гомел. прауда.11 лют.;

Поступ у заутрашнi дзень // Звязда. 1 студз.;

С днем рождения, Родина! // Зорька. 5 нояб.;

Партыя — сейбiт шчасця // Настаун. газ. 1 мая.

1972.

Па азiмуту сэрца свайго:[Iнтэрв`ю] / Зап. А.Фомчанка // Вяч.Мiнск. 10 сак.;

Сонца дружбы ззяе над намi // Там жа. 12 верас.;

Перад далекiм паходам: [Урывак з апов.] // Звязда. 11 сак.;

Пошук паэтычнага слова // Там жа. 25 крас.;

Каб струны для людзей гучалi // Там жа. 7 кастр. / Сааут. Г. Жарый;

Натхненая песня: [Рэц.на кн.: Броука П. Калi ласка. Мн., 1972] // Там жа. 8 снеж.;

Сярод людзей сваiх: [Урывак з рамана] // Настаун.газ. 11 сак.;

Ад шчырага сэрца // Там жа. 16 верас.;

«Кiнамеханiкi»: Урывак з аповесцi «Добры дзень, школа !»] // Пiянер Беларусi. 16 сак.;

Пачынаецца бой: Урывак з рамана «Люблю i ненавiджу» // Чырв. змена. 11 сак.

1973.

Прадмова // Краучанка У.Таямнiца вугла Альфа. Мн.;

Песня у паходзе: [Рэц. на кн.: Лось Е. Галiнка з яблыкам. Мн., 1973] // Голас Радзiмы. N 36; Звязда. 20 лiп.;

Дзень добры, кнiжчын Тыдзень! // Вяч. Мiнск. 23 сак.;

Малады свет паэзii // Звязда.23 мая;

Да сэрцау людскiх: [Рэц. на кн.: Грачанiкау А. Грыбная пара. Мн., 1973] // Там жа. 1 верас.;

Перад штурмам: [Верш] // Там жа. 6 лiстап.;

Чылiйскiм братам: [Верш] // Там жа. 14 лiстап.;

Наш каравай: [Верш] // Там жа. 28 лiстап.;

Закон дзяржавы: [Верш] // Там жа. 5 снеж.;

Бывай, дарагi Iван Захаравiч! // ЛIМ. 13 крас.;

Подзвiг: Урывак з рамана // Там жа. 31 жн.;

Ленiн: [Верш] // Там жа. 7 лiстап.;

Яркае святло: [Рэц. на кн.: Танк М. Хай будзе святло. Мн., 1972] // Настаун. газ. 23 мая;

Заранак шчасця // Там жа. 3 лicтап.;

Узнагарода Радзiмы: [Верш] // Там жа. 22 снеж.;

Разам з браццямi: [Верш] // Сел. газ. 24 нояб.

1974.

Разведчики в нашем доме: [Глава из повести] // За тебя, Беларусь. Мн.;

Пра нашых сучаснiкау: [Рэц. на кн.3 Васiленак Я. На перагоне. Мн., 1973] // Беларусь. N 5;

Iдзе пяцiгодка: [Верш] // Звязда. 1 студз.;

«З цэлым народам гутарку весцi…»: [Рэц. на кн.: Бондар Т. Захапленнi. Мн., 1974; Жуковiч В. Паклон. Мн., 1974; Забалоцкая Л. Сакавiк Л. Сакавiк. Мн., 1974] // Там жа. 26 верас.;

Закон дзяржавы: [Верш] // Знамя юности. 5 дек.;

Ленiнскiм шляхам // ЛIМ. 18 студз.;

Лагойская зямля; «У бiтве суровай на слауных дарогах…»: [Вершы] // Мiн. прауда. 20 крас.;

Святло вясны: [Верш] // Там жа. 1 мая;

Вялiкi працаунiк: [Верш] // Настаун. газ. 1 студз.;

Перад дарогай; Шчасця падкова; Кастусь Калiноускi: [Вершы] // Там жа. 26 чэрв.

1975.

Прадмова // Капусцiн А. Чалавек з пазiцыяй. Мн.;

Жодзiнскiя велiканы: [Верш] // Вожык. N 24;

Кiм быць?: [Верш] // Вяселка. N 11;

Балада пра святло // Вiцеб. рабочы. 4 кастр.;

Улада савецкая: [Верш] // Там жа. 5 снеж.;

Песня рамантыкау; Наш Мiнск: [Вершы] // Вяч. Мiнск. 24 лiстап.;

Прызнанне: [Верш] // Гомел.прауда. 26 лiп.;

Мая улада Савецкая: [Верш] // Там жа. 23 верас.;

Каравай — як сонца: [Рэц. на кн.: Калачынскi М. Докшыцкi каравай. Мн., 1974] // Звязда. 29 крас.;

На зорнай трасе мiру: [Верш] // Там жа. 18 лiп.;

Прызнанне; Рамантыка; Экзамен: [Вершы] // Там жа. 12 жн.;

Вялiкае свята // ЛIМ. 9 мая;

Нарач: [Верш] // Мiн. прауда. 17 жн.;

Паэзiя вялiкага дыхання: [Рэц. на кн.: Броука П. I удзень, i уночы… Мн., 1974] // Настаун.газ. 16 крас.;

Вечна жывая крынiца // Там жа. 24 мая;

Капiтаны слаунага паходу // Там жа. 30 жн.

1976.

Улада мая — Савецкая; Святло Лукомля: [Вершы] // Беларусь. N 1;

На Прыпяцi: [Верш] // Там жа. N 10;

Малады рабочы: [Верш] // Бярозка. N 5; Рабоч. змена. N 7;

Сустрэча вясны: [Верш] // Вяселка. N3;

Добрыя кнiгi добрага пiсьменнiка: Макару Паслядовiчу — 70 год // Голас Радзiмы. 9 верас.;

З`езду партыi: [Верш] // Вiцеб. рабочы. 24 лют.; Гомел. прауда. 24 лют.;

Наш Мiнск: [Верш] // Вiцеб. рабочы. 10 снеж.;

З`езду партыi: [Верш] // Вяч. Мiнск. 3 сак.;

«Адкуль сыплецца звон той бясконцы…»; «Я не быу у Нью-Йорку i у Парыжы…»; Капiтан Гастэла: [Вершы] // Там жа. 11 жн.;

Добры госць: [Верш] // Там жа. 31 снеж.;

Камунiсты: [Верш] // Гродн. правда. 27 марта;

«За жыцце, за мiр,за росквiт…»:[Верш] // Звязда. 28 сак.;

Новы дзень: [Верш] // Вiцеб. рабочы. 30 крас.; ЛIМ. 30 крас.;

Вялiкi хлеб // ЛIМ. 6 жн.;

Ленiнскай партыi: [Верш] // Мiн. прауда. 21 студз.;

Поступ эпохi // Настаун. газ. 1 мая;

Б`юць куранты: [Верш] // Сел. газ. 1 янв.

1977.

Дома: [Верш] // Дзень добры, мама! Мн.;

Адна з вяршынь культуры: Да 100-годдзя з дня нараджэння А. Упiта // Беларусь. N 12;

Не таварыш i не брат: [Верш] // Вожык. N 13;

Абагнау…: [Верш] // Там жа. N 19;

Песня пра каханне: [Верш] // Работнiца i сялянка. N 6;

Па шляхах жыцця: Да 60-годдзя з дня нараджэння М. Калачынскага // Звязда. 12 студз.;

Старонкi мужнасцi: [Рэц. на кн.: Хiмiчоу I. У барацьбе i трывозе. Мн., 1977] // Там жа.22 мая;

Радасная ява // Там жа. 11 лiстап.;

Наша Канстытуцыя: [Верш] // Там жа. 1 снеж.;

Здравствуй книжка — верный друг, источник знаний // Зорька. 25 марта;

Песня карчагiнцау: [Верш] // Мiн. прауда. 13 крас.;

Малады рабочы:[Верш] // Там жа. 29 лiп.;

Закон шчасця народнага // Там жа. 23 кастр.;

Рэвалюцыя дала нам сiлы: [Верш] // Там жа. 11 лiстап.;

Шляхам росквiту // Настаун. газ. 1 студз.;

Дарога, закалыханая жытам: [Рэц. на кн.: Танк М. Дарога, закалыханая жытам. Мн., 1976] // Там жа. 20 крас.;

Па дарозе у Шушанскае: [Апавяданне] // Там жа. 11 мая;

Слову — крылы // Там жа. 9 лiп.;

Прысяга Радзiме // Там жа.20 жн.;

Шлях да творчасцi // Чырв. змена. 4 снеж.

1978.

Веснавое: [Верш] // Дзень паэзii-78. Мн.;

Прачытайце пра герояу: [Верш] // Вожык. N 4;

Маладая вясна:[Верш] // Там жа. N 9;

Шчырая размова:[Верш] // Там жа. N 12;

Дняпро: [Верш] // Вяселка. N 5;

У грыбах: [Верш] // Там жа. N 8;

Жодзiнскiя велiканы: [Верш] // Вяч. Мiнск. 30 сак.;

Жыцця жывы струмень…: [Рэц. на кн.: Лось Е.Лiрыка. Мн., 1977] // Звязда. 16 лют.;

Капiтан Гастэла; Два шчасцi:[Вершы] // Там жа. 9 снеж.;

Вам строить будущее // Зорька. 21 апр.;

Паслухай, Цiхi акiян…:[Верш] // Мiн. прауда. 24 чэрв.;

Добры дзень, Першамай!: [Верш] // Наст. газ. 29 крас.;

Генiй // Там жа.9 верас.;

Звонкае слова паэта // Там жа. 13 снеж.

1979.

Святы нашай вясны // Беларусь. N 5;

У дзiцячымсадзе: [Верш] // Вяселка. N 1;

Лес пiсьменнiка i яго герояу: [Рэц. на кн.: Розанов И. Творчество А. П. Гайдара. Мн., 1979] // Вяч. Мiнск.8 чэрв.;

Б`юць куранты: [Верш] // Гомел. прауда. 1 студз.;

Люблю i ненавiджу: [Урывак з рамана] // Там жа. 31 лiп.;

Голас мужны i добры // Звязда. 11 студз.;

З салдацкага сшытка: [Вершы] // Там жа. 9 чэрв.;

Партызанскi лагер: [Старонкi з рукапiсу] // Там жа. 29 верас.;

Нет ничего дороже // Зорька.14 дек.;

Камсамолу:[Верш] // Мiн. прауда.6 студз.;

За Беларусь; Дзе курган высокi лег: [Вершы] // Там жа. 17 кастр.;

Кастрычнiцкi шлях: [Верш] // Настаун. газ. 24 студз.;

Крытык i далягляды жыцця: Да 60-годдзя з дня нараджэння Р.В.Шкрабы // Там жа. 17 сак.;

Размова аб паэзii // Там жа. 11 жн.;

Песня карчагiнцау: [Верш] // Там жа. 29 верас.;

Вяршыня гуманiзму: [Нататкi] // Там жа. 6 кастр.;

Мая Радзiма: [Верш] // Там жа. 6 лiстап.;

Сокалы — сакаляты: [Урыукi з аповесцi] //Пiянер Беларусi. 1, 8, 15, 29 сак.,5, 9, 17, 24 мая

1980.

Нявольнiкi Буян-возера: [Урывак з аповесцi] // Бярозка. N 1, 2;

Iль`iч: [Верш] // Вяселка.N 4;

Па дарозе у Шушанскае:[Апавяданне] // Работнiца i сялянка. N 4;

Пiсьменнiкi да чытачоу // Звязда. 5 крас.;

Аб паэтычным дзярзаннi // Настаун. газ. 17 снеж.;

Не таваыш i не брат: [Верш] // Нiва. 17 лют.

1981.

Камунiсты: [Верш] // Мiн. прауда. 27 сак.;

Перад навальнiцай:[Апавяданне] // Настаун. газ. 22 крас.;

Шукаць свае слова, свой вобраз // Там жа. 28 лiстап.

1982.

Жураулiны вострау: [Урывак з аповесцi.] // Бярозка. N3;

Юбiлейнае; «Нашы з табой думы…»: [Верш] // Вожык. N 5;

Камсамолу: [Верш] // Вяселка.N 3;

Канчалася ноч…:[Урывак з рамана] // Звязда.12 сак.;

Вернасць партыi: [Верш] // Хлеб рэспублiкi // ЛIМ. 8 кастр.;

Гiмн мужнасцi народа: [Верш] // Настаун. газ. 3 лiстап.;

Паэтычная непауторнасць // Там жа. 4 снеж.

1983.

Шлях адкрыты: [Апавяданне] // Вяснянка. Мн.;

Выдатны пiсьменнiк — цiкавы чалавек // Бярозка. N 5;

Быць блакiтнай планеце! // Звязда. 6 лiстап.;

Журавлиный остров: [Отрывок из пов.] // Зорька. 9, 16 дек.;

Жыцця запавет; Лагойская зямля; Нарач: [Вершы] // ЛIМ. 20 верас.;

Наш Мiнск: [Верш] // Мiн. прауда. 28 студз.;

Два шчасцi: [Верш] // Там жа. 8 лiп.;

З любоую да дзяцей: [Рэц. на кн.: Прануза П. Фарбы восенi. Мн., 1982] // Настаун. газ. 2 лют.;

Жыццевае i казачнае: [Рэц. на кн.: Лукша В. Крылаты цэх. Мн., 1982] // Там жа. 21 мая;

Прауда жыцця // Там жа. 29 чэрв.;

Размова з Уладзiмiрам Маякоускiм: [Верш] // Там жа. 16 лiп.

1984.

Пераправа: [Верш] // За цябе, Радзiма! Мн.;

У Беларусь; Заходнi напрамак: [Вершы] // Беларусь. N 6;

Кнiга Iльiча: [Верш] // Бярозка. N4;

Прызнанне: [Верш] // Гомел.прауда.24 лiп.;

Сустрэча [Верш] // Там жа. 21 верас.;

Высокi дзень краiны // Звязда. 5 сак.;

С улыбкой и всерьез: [Рэц. на кн.: Коршуков Е. Бомба во ржи. Мн., 1983] // Знама юности. 18 янв.;

Курган Славы: [Верш] // Мiн. прауда. 9 мая;

З увагай да чалавека: [Да 60-годдзя з дня нараджэння А.Капусцiна] // Настаун. газ. 18 лют.;

Подзвiгу вечны агонь: [Верш] //Там жа. 9 мая.

1985.

Дзед Талаш: [Верш] // Партызаны, партызаны…Мн.;

Хмара; Дума пра хлеб: [Вершы] // Бярозка. N 8;

Хлеб: [Верш] // Вiцеб. рабочы. 10 снеж.;

Дума пра хлеб: [Верш] // Сел. газ. 11 авг.

1986.

Наперад; Пераправа; На роуным шляху; На полi: [Вершы] // Песнi змагання. Мн.

1992.

Як я класiка правiу: [Успамiны] // Настаун. газ. 21 сак.

Об авторе (библиография):

Гамолка Мiкола // Беларускiя пiсьменнiкi: Бiябiблiягр. слоўнiк. У 6 т. Т. 2 / Iн-т лiт. iмя. Я. Купалы АН РБ, Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А. В. Мальдзiса; Рэдкал.: I. Э. Багдановiч i iнш. — Мн.: БелЭн, 1993. — С. 103 — 104.

Гамолка Мікола // Генаш, В. С. Літаратурная Гомельшчына / В. С. Генаш, В. І. Смыкоўская. — Гомель, 1991. — С. 59 — 61.

На белорусском языке:

Бечык В. Лiрыка травеня: [Крытычныя нататкi] // ЛіМ. 1978. 2 чэрв.;

Гнiламедаў У. «Планаў у мяне шмат» // Настаўн. газ. 1982. 10 сак.;

Яго ж. Iдзе сваей дарогай // ЛіМ. 1992. 12 сак.;

Гурэвiч Э.Беларуская дзiцячая лiтаратура (1917-1967). Мн., 1979. С. 219, 227-229;

Данiленка М. Глыбокае веданне жыцця // Гомел. праўда. 1982. 10 сак.;

Яго ж. У росквiце творчых сiл // Там жа. 1972. 10 сак.;

Есьман I. Паказ пiянерскай арганiзацыi ў беларускай дзiцячай лiтаратуры // Полымя. 1952. N 8;

Казоўская Ф. Разведка космасу i… жанру // Настаўн. газ. 1963. 5 мая;

Капусцiн А. Вытокi песнi — на Палессi // Чырв. змена. 1982. 11 сак.;

Кiрэенка К. Паэзiя працы i мiру // ЛіМ. 1951. 29 крас.;

Краўчанка У. Клапацiцца аб дзiцячай лiтаратуры // Настаўн. газ. 1958. 28 лют.;

Кудраўцаў I. Маладыя таленты // Мiн. праўда. 1951.2 лют.;

Маркава Ф. Па старонках «Бярозкi» // Настаўн. газ. 1947.25 верас.;

Марцiновiч А. На дарогах жыцця // Вяч. Мiнск. 1982. 11 сак.;

Мiколу Гамолку — 50 гадоў // ЛіМ. 1972. 10 сак.;

Мiколу Гамолку — 60 гадоў // Там жа. 1982. 12 сак.;

Мухiна З. Крылы нельга звязаць // Гомел. праўда. 1963.20 верас.;

Панчанка П. Марудная перабудова: Агляд паэзii часопiса «Полымя» // ЛіМ. 1948. 14 жн.;

Пiсьменнiкi Савецкай Беларусi: Кароткi даведнiк. Мн., 1981;

Прануза П. Слова пра сябра // Мiн. праўда. 1982. 11 сак.;

Пятровiч С. Старт у касмiчную тэматыку // Мiн.праўда. 1963. 29 мая;

Разанаў I. Клопат аб праўдзе жыцця // Гамолка М. Выбр. тв.: У 2 т. Мн., 1982, Т. 1;

Яго ж. Не толькi для дзяцей // Мiн. праўда. 1984. 12 кастр.;

Салееў В. Касмiчнае ў жыццi i на сцэне // Чырв.змена. 1963. 1 чэрв.;

Тарасевiч Г. «Бiтва ў космасе» // Звязда. 1963. 31 лiп.;

Феранц В. Час сталасцi // Новае Палессе. 1992. 10 сак.;

Фомчанка А. Крэпасць не здаецца // Вяч. Мiнск. 1984. 28 вер.;

Хорсун С. Напiсана сэрцам // Настаўн.газ. 1984. 15 верас.;

Шкраба Р. Малому чытачу — вялiкую лiтаратуру // Шкраба Р. Сiла слова. Мн., 1958;

Яфiмава М. Пра незабыўнае // ЛіМ. 1974. 19 кастр.

***

https://fantlab.ru/work246993

этой повести посвящён небольшой абзац на с. 75 в https://fantlab.ru/edition215543