Инесса,считавшая Михалкова бездарем,лишь покачала головой.Следущий по очереди Евтушенко произнес «Инессочка, душа моя, мне тоже ОДНО кофе и будь добра ,одну булочку»,буфетчица зло улыбнулась,не подав правда виду и то потому что Евгений всегда оставлял сдачу.Перед Расулом стоял Р.Рождественский. И он ,на свою голову,повторил лингвистическую ошибку своих товарищей.Инесса считала Роберта выскочкой и всегда критиковала его произведения.

И тут очередь дошла до нашего Расула Гамзатовича,надо сказать что все работницы буфета и вообще обслуживающий персонал СП СССР,любил Расула и все,включая даже уборщиц,относились к нему с нескрываемым восхищением и неподкупным уважением.»Вах,Инесса,как всегда хорошо выглядишь,как альпийский цветок,проснувшийся утром,чтобы встретить яркое солнце,в моем родном Дагестане»,- сказал Гамзатов и Инесса Иосифовна,будучи женщиной незамужней,растаяла под лучами обаяния седого кавказца. «Дай-ка мне,красавица,ОДИН кофе…»,сказал Расул и тут Инесса не выдержала,она громко и возмущенно закричала,-«Вот посмотрите,он,человек не русский,единственный из вас,сказал правильно. Кофе — это слово мужского рода,надо говорить, ОДИН кофе, я ненавижу вас (она окончательно потеряла терпение и теперь решила высказать всё, что думает этим «неучам») . Все — Михалков,Евтушенко,Рождественский и другие писатели,стоявшие в очереди — с удивлением посмотрели на Инессу и перевели взгляд на Гамзатова.Тот , довольный и польщенный вниманием, добавил:   «Вах-вах, и ОДИН булочка тоже дай».

Невероятно трудные годы становления Советском власти. Почти неосуществимой мечтою казался тогда многим план электрификации России. Но когда первые намётки его в январе 1920 года были посланы Владимиру Ильичу, он ответил Кржижановскому: «...нельзя ли добавить план не технический (это, конечно, дело многих и нескоропалительное), а политический или государственный, то есть задание пролетариату! ...в десять-двадцать лет мы Россию всю и промышленную, и земледельческую сделаем электрической...»

Это была уже не просто мечта об электрическом преобразовании первой в мире страны социализма – это был план-задание пролетариату.

Владимир Ильич исключительно серьёзно относился к этому плану. Когда первая карта плана ГОЭЛРО была показана Ленину, он обратил внимание на то, что круги действия электрических станций не смыкались между собою. В этом варианте не было единого энергетического кольца европейской части России.

Ленин спросил, нельзя ли сделать так, чтобы энергетические кольца находили одно на другое, образуя единую систему. Ему ответили: при существующих мощностях и напряжениях это невозможно. Тогда Владимир Ильич просил подумать: нельзя ли предвидеть дальнейшее повышение мощностей станций и напряжения в линиях передачи!

Когда предложение Ленина было предусмотрено, круги сомкнулись.

Задумываешься, ведь не случайно же в эти годы, когда мечта, безусловно, торжествовала над реальностью. Владимир Ильич встретился с профессиональным мечтателем Гербертом Уэллсом.

«В какое бы волшебное зеркало я ни глядел, – вспоминал впоследствии Уэллс, – я не мог увидеть эту Россию будущего. Но невысокий человек в Кремле обладает таким даром. Он видит, как вместо разрушенных железных дорог появляются новые, электрифицированные, как подымается обновлённая и счастливая, индустриализованная коммунистическая держава. И во время разговоров со мной ему почти удалось убедить меня в реальности своего предвидения... Он во всяком случае видит мир будущего, преображённый и потрясённый заново».

Эти слова великого фантаста своего времени сегодня, в дни, когда мы отмечаем 50-летие плана ГОЭЛРО, звучат как признание Уэллса в его собственном бессилии понять и осмыслить убеждённую правоту окрылённой мечты гениального вождя революции. Так от мечты о претворении скромного плана электрификации страны мы перешли к выполнению грандиозной атомной программы по энергетике. От грёз Циолковского по освоению вселенной – к первому луноходу, бороздящему лунные долины.

Умел мечтать и понимал силу мечты и такой гигант, как Алексей Максимович Горький. В конце 1935 года великий русский писатель собрал у себя, а затем в редакции газеты «Правда» группу учёных-экономистов, писателей, кинорежиссёров. Он поставил перед ними задачу написать совместную книгу «Взгляд в будущее», чтобы нарисовать в ней картину жизни через 20-30 лет. Жаль, что грандиозный проект создания этой книги так и не был осуществлён.

«Фантазия – качество величайшей ценности» – эти слова тоже принадлежат Владимиру Ильичу.

http://www.etheroneph.com/obzory/327-nado...

Известна знаменитая фотография: В. И. Ленин играет в шахматы с А. А. Богдановым. Это было в пору подготовки книги В. И. Ленина "Материализм и эмпириокритицизм", в которой теоретические воззрения Богданова подверглись острой критике. Но, несмотря на идейные разногласия с Богдановым, Владимир Ильич ценил его литературный талант и тогда же на Капри предложил ему написать "для рабочих роман на тему о том, как хищники капитализма ограбили Землю, растратив всю нефть, все железо, дерево, весь уголь. Это была бы очень полезная книга, синьор махист!" (Александр Александрович действительно вскоре отразил эти моменты в своей новой фантастической повести, проанализировав возможные пути и последствия научно-технической и культурной революции в обществе будущего).

Видимо, следуя ленинскому завету о фантазии, пресса, доступная рабочим и крестьянам, публиковала обзоры фантастической литературы, в том числе — зарубежной.

Рабочая газета. Ежедневная газета ЦК РКП (б).№98-194 ( всего 96 №№ ) М. Тип.Раб.газеты. 1925 г. от 4 до 8 с.в номере с разд.паг.: илл. Подшивка без переплета., 29.4*39 см.

В этом же году впервые опубликован и рассказ А. Беляева "Голова профессора Доуэля".

Раиса Андреевна была молода душой, радушно-гостеприимна и любознательна. Если бы её пыл не сдерживал Алесь Наварич, из-за её доброты редакция могла бы лишиться большого количества журнальных номеров. Закончилось тем, что он разрешил подарить мне 3 выпуска, а остальные, интересующие меня, продал. Конечно, речь шла о прошлых номерах журналов. Я, со своей стороны, подарил им киевские сувениры: юбилейные монеты — гривны, конфеты фабрики им. Карла Маркса и т.п.

Раиса Андреевна — специалист в области фантастики, сказочной и научной фантастики, автор лирических стихов.

https://knihi.com/Raisa_Baravikova/Ledz_t...

https://kamunikat.org/Baravikova_Raisa.html

https://fantlab.ru/search-works?q=%D0%A0%...

https://fantlab.ru/edition107533

Она — автор многих публикаций, книг, а также сборников фантастики белорусских авторов, признанных и только начинающих. В общем-то, после поочерёдного закрытия журналов "Рабочая смена", "Парус", "Родник" и "Фантакрим-мега", журнал "Маладосць" стал стартовой площадкой для молодых авторов, таких, как Людмила Бородейко (Сташка Грынич), Ника Ракитина, Серж Минскевич, Александр Бычковский, Михась Южик, Андрей Павлухин, Татьяна Сивец, Зинаида Дудюк, Юрась Нераток, Юрий Станкевич, Сергей Белояр, Владимир Садовский...

В этой повести Раиса Андреевна Боровикова является прототипом сельской учительницы, пишущей стихи, Фаины Авдеевны Барвинковой

***

Повесть в сокращённом виде печаталась в журнале "Маладосць" №№ 4 и 5 за 2007 г.

Аннотация.

  У аповесці Алеся Наварыча «Памалюся Перуну, пакланюся Вялесу…» манах, закансерваваны ў дупле з мёдам, ажывае і праз тысячу гадоў з’яўляецца ў нашым часе. Гэта — фантастыка, якую Алесь Наварыч робіць вельмі жыццёвай і рэальнай.

  В повести Алеся Наварыча «Помолюся Перуну, поклонюся Велесу…» монах, законсервированный в дупле с мёдом, оживает и тысячу лет спустя появляется в нашем времени. Это фантазия, которую Алесь Наварыч воплощает в реальную жизнь .

***

1

  Савіцкі зачытаў гадавыя адзнакі, павіншаваў дзяцей з заканчэннем восьмага класа і паглядзеў на гадзіннік — да канца ўрока заставалася колькі часу. Ён глянуў на клас і з хітраватай усмешкай прамовіў:

  — Ну, а цяпер расказаць сапраўдную гісторыю?!

  — Раскажыце, раскажыце! — наперабой сталі прасіць дзеці і вочы ў іх загарэліся жывой цікаўнасцю.

  Настаўнік уздыхнуў, падняўся з-за стала, нахмурыўся, абхапіў рукамі галаву і прайшоўся раз-другі паўз класную дошку. Дзеці сцішыліся.

  Настаўніка Савіцкага ў школе любілі ўсе класы. Ён мог бясконца распавядаць не толькі пра гістарычныя падзеі, але і ўвогуле цікава расказваць пра жыццё. Акрамя таго быў добры выдумшчык, гэта значыць упрыгожваў, як мог аздабляў свае расповеды. Як і ўсе гісторыкі меў багатую фантазію. Амаль на кожным уроку пасля выкладання праграмнага матэрыялу, звычайна пад канец заняткаў, частаваў навучэнцаў чарговай порцыяй сваёй прыдумкі. Бальшыня вучняў любілі гэтыя настаўніцкія шчыраванні, але былі і такія дзеці, што іранічна ставіліся да баек дарослага чалавека і называлі настаўніка Савіцкага няйначай, як Троцкі.

  Цяпер, на апошнім у навучальным годзе ўроку Савіцкі павінен быў прыдумаць нешта асабліва цікавае, таму вучні і сцішыліся, каб даць выкладчыку гісторыі сабрацца з думкамі, з фантазіяй.

  — Слухайце, — пачаў урэшце Савіцкі, пацёршы вузкія тонкія рукі, што таксама выдавала ў ім вялікага гаваруна, — мо пяцьсот год назад, мо тысячу, уявіце сабе — нават ажно можа тысячу! — па дарозе са стольнага горада Кіева ў наш край, дзе цякуць рэкі Г арынь і Ясельда, Ствіга і Льва, з сакрэтным пасланнем ад настаяцеля аднаго з кіеўскіх манастыроў быў выпраўлены манах. Ішоў ён сюды, недзе ў тутэйшы манастыр, які размяшчаўся тут, на нашай зямлі. Мо нават гэта быў не манастыр, але гэткі скіт, гэта значыць — паселішча, выселкі, дзе жылі адсельнікі, ну, на той час — місіянеры, бо насельніцтва толькічасткова было хрысціянскім. Важнае паведамленне, якое мусіў той манах перадаць, было напісана на пергаміне, скручана ў трубачку і схавана ў посаху — устаўлена ў пустое дзяржальна і заліта смалой. Гэта каб па дарозе манаха не абрабавалі і ніяк не даведаліся аб сакрэтным пасланні аднаго настаяцеля другому…

  Па калідоры ўжо хадзілі адпушчаныя з ўрока вучні, але гісторыя, было відаць па натхнёным твары настаўніка, абяцала быць проста неверагоднай, таму вучні слухалі ўважліва, а некаторыя сядзелі, як зачараваныя.

  — І вось гэты манах ішоў рознымі дарогамі, ішоў адзін, каб ніхто больш не ведаў пра пасланне, пра тое, што ён увогуле некуды ідзе. Яму належала выканаць загад свайго кіраўніка, і ён адважна перабіраўся праз рэкі, прадзіраўся праз няходжаныя пушчы і балоты, начаваў адзін у лесе, адпуджваў агнём дзікіх звяроў, словам, змагаўся з прыродай. А ведаеце, якая тады яна была, наша прырода?

  — Якая? — перапыталі дзеці.

  — У час нерасту па галовах чарнаморскіх асятроў можно было рэчку перайсці.

  Нейкая дзяўчынка хмыкнула. Настаўнік не павёў і вухам.

  — Словам, лес — не прабіцца. Ну, няважна… І вось аднойчы з захаду з’явілася чорная хмара. Чорная і вялікая. Абяцалася навальніца. Яна неўзабаве і накаціла. Манах бачыў, што наперадзе, там, куды яму трэба было ісці, бушуе сапраўдная бура, цурбоніць моцны дождж, б’юць маланкі і грыміць так, што яму зрабілася страшна. Гэта мы цяпер разумеем, што чаго палохацца навальніцы?.. А тады, на тыя часы, людзі моцна баяліся бога грому — Перуна.

  — А ён жа быў манахам, хрысціянінам, — перабіла настаўніка адная дзяўчына, беленькая, крыху вушатая, з плямамі румянцу на шчоках. — Чаго яму баяцца паганскага бога?

  Настаўнік знакам рукі даў зразумець дзяўчыне, што ён звярнуў на яе словы ўвагу, толькі, маўляў, выслухай да канца, у рэшце рэшт гэтая няўвязка ўсё роўна састыкуецца.

  — Што вам сказаць? Спужаўся манах. Кінуўся на коленцы маліцца, стаў біць галавой аб зямлю, уздымаць вочы ўгару, адрасуючы свае просьбы аб ратаванні Усявышняму. І вось так, паглядваючы ўгару, убачыў, што вялікае дрэва, якое было недалёка ад таго месца, дзе ён стаяў на беразе ракі, мае пасярэдзіне чорную дзірку. «Дупло! — скеміў манах. — Ды вялікае. А ці не паспрабаваць мне туды схавацца?!» Падумаў так, ды так і зрабіў. Добра, што галіны дуба, а гэта быў менавіта дуб, раслі нізка і да дупла можна было дабрацца без асаблівых цяжкасцей. Залез манах у дупло, сядзіць у тым дупле, суха там, цёпла, а дождж наляцеў, бура разыгралася, паліло як з цэбра, маланкі зашугалі ад аднаго краю неба да другога…

  Настаўнік зрабіў паўзу, перавёў дыханне, агледзеў вучняў і з неадменнай хітрынкай у вачах спытаўся:

  — І што, вы думаеце, было далей?

  — Не ведаем! — хорам адказалі вучні, быццам загіпнатызаваныя расповедам настаўніка.

  — А далей было вось што: нечакана ў той дуб са страшэнным грукатам ударыла маланка. Такая моцная, што раскалола магутнае дрэва ад вершаліны да нізу, да самага камля…

  Рэзка і пранізліва празвінеў званок, вучні ўздрыгнулі ад нечаканасці, але не кінуліся з класа, наадварот, уражаныя расказаным, чакалі, што будзе далей.

  — Можа, ідзіце? — з усмешкай прапанаваў настаўнік, упэўнены, што ніхто і з месца не кранецца.

  — Не, што, што далей было?! — закрычалі ад нецярпення вучні.

  — А тое і было, што гэты велізарны абломак дуба, лічы, увесь дуб разам з дуплом і разам з манахам, які сядзеў у тым дупле, абрынуліся з абрыва ў раку. І зніклі пад каламутнай вадой.

  Настаўнік на момант замоўк.

  — І што, утапіўся манах? — спыталася беленькая дзяўчына, якая і гмыкала, і перабівала настаўніка пытаннем пра хрысціянства манаха. Яна спакавала рэчы ў партфель і сабралася ісці — урок жа скончыўся.

  — Не, дзеці, не ўтапіўся. Здарылася так, што манаха ўдарыла маланка, і ён, атрымаўшы ўдар электрычным токам, імгненна заснуў. Упаў у летаргію, не памёр, але мозг ягоны, ды і ўвесь арганізм адключыўся. І праляжаў наш манах у тым дупле цэлую доўгую мо тысячу гадоў…

  Дзяўчына, якая хацела ўжо ісці, яе звалі Лена, яна была выдатніца, мела практычны розум, а таму выдумкам настаўніка не надта верыла, падміргнула суседу па парце, Пецю Камару. «Во залівае!» — азначала гэтае падміргванне. Пятрук падміргнуў дзяўчыне ў адказ, шкадуючы, што сэнс пераміргвання іншы, чым бывае. Пятрук быў закаханы і шмат што даў бы, каб Лена падміргвала яму не дзеля развянчання выдумляльшчыцкага таленту настаўніка.

  — …Прайшлі стагоддзі, дрэва на дне ракі як бы скамянела, дуб зрабіўся мораным. Яго то паднімала паводкамі, то прыбівала да берага. За сотні гадоў дуб занесла глінай, глеем, і ён апынуўся як бы ўтрамбаваным у дно ракі пры беразе. А манах там, у дупле, скурчаны, ляжаў у своеасаблівым летаргічным сне. Ён не жыў, бо не дыхаў, але быў нібыта закансерваваны. І вось прайшлі сотні гадоў, амаль тысячу, а можа і болей, чым тысячу, і, як вы цяпер ведаеце, меліяратары перасушылі наша Палессе, узровень вады ў рэках панізіўся, і вада вымыла гэты мораны дуб з жывым, але ў летаргічным сне манахам. І ў адзін цудоўны дзень, калі сонейка прыгрэла дуб, камякі глею адваліліся ад дупла, паветра пайшло ў сярэдзіну і…

  — І манах ажыў, — працягнула Лена думку настаўніка. — Ажыў, вылез з дупла і пайшоў гуляць сабе па нашай вуліцы.

  — Правільна! — завяршыў Леніну думку крыху збянтэжаны настаўнік. — Я, між іншым, нікога не трымаю, хто не хоча даслухаць гісторыю да канца, можа ісці.

  З усяго класа выйшлі толькі Лена і ейны ўхажор — Пеця Камар. Настаўнік дачакаўся, калі яны шчыльна прыкрыюць за сабой дзверы, набраў паветра ў грудзі, секунду разважаў, каб расказваць далей, але здарыўся цуд. У момант замінкі, калі настаўнік думаў, адзін з вучняў глянуў у акно. Тое, што ён там убачыў, настолькі здзівіла яго, што ён не ўстрымаўся і ўсклікнуў:

  — Гляньце!

  Ці трэба гаварыць, што ў такі час, калі настаўнік расказваў пра такія незвычайнай важнасці падзеі, у класе панавала напружанасць, а таму пры воклічу шмат хто ўздрыгнуў і ўсе, літаральна ўсе паглядзелі ў школьнае шырокае акно.

  Манаха яны там канечне ўбачыць не ўбачылі, бо па школьным гародчыку бегла ўсяго толькі чародка перапёлак. Не курапатак, але перапёлак — маленькіх, шчупленькіх. Ад замілавання ўсе затрымалі дыханне. Перапёлкі прашыліся праз плот, выбеглі на дарогу, перабеглі яе і зніклі за адхонам.

  — Цуд, вось гэта цуд! — першым не вытрымаў цішыні настаўнік. — Гэта, я вам скажу, знак, — з самым сур’ёзным выглядам сказаў ён. — Гэта лепшае пацверджанне майму расповеду. А гэтыя недавяркі, што выйшлі, яшчэ пашкадуюць. Ну, а цяпер я дакажу канец маёй цікавай гісторыі. Слухайце!

  Тым часам хлопец і дзяўчына выйшлі на школьны двор. Звінела запозненая вясна, ззяла сонца, дзічкі, як гіганцкія танцоркі ў белапеннай позняй квецені высіліся ўздоўж меліярацыйных каналаў.

  — Ну хоць бы пра што іншае сачыняў, — незадаволена сказала Лена, маючы на ўвазе настаўніка. — Мы перайшлі ўжо ў дзевяты клас! Хай бы пяцікласнікам такія рэчы расказваў…

  — А ім абы слухаць, — махнуў рукой Пятрук.

  — Як я заўважыла, што манах быў хрысціянінам і не мог баяцца паганскага бога Перуна, Савіцкі бачыш як задумаўся.

  — Ім што анекдоты слухаць, што астраномію, абы ў іх не пыталіся…

  — Г аварыў і думаў, як перакруціць, што манах не да канца хрысціянінам быў. На хаду сачыняе, словам.

  — А мне падабаецца, як Троцкі расказвае, — паглядзеў на дзяўчыну Пятрук.

  — Калі табе падабаюцца байкі пра кансерваваных манахаў, ты не выйшаў з дзіцячага ўзросту, — з іроніяй прамовіла Лена.

  — Я-я не выйшаў? — абурыўся хлопец. — Ды я і не такое магу прыдумаць…

  — Паглядзім, — сказала Лена. — Лета наперадзе. І не называй настаўніка Троцкім… Ты ж не… малы! — гарэзліва дадала дзяўчына і злёгку ўдарыла хлопца партфелем у бок.

2

  Летам у гэтай жа вёсцы, дзе жылі настаўнік-выдумшчык і Пеця з Ленай, адзін вясковец выцягнуў з ракі вялізную чорную дубовую калоду. Падзея адбылася пад канец ліпеня, калі сышла вялікая вада, а дажджоў доўга не было. Сонца тады так моцна прагравае мелкаватую рэчку, што яна за ноч не паспявае астыць. Надыходзіць мілы сэрцу рыбаловаў час, калі можна ў любы дзень хоць з раніцы лезці з таптухай у цёплую, мутнаватую ваду, каб не налавіць, а проста набраць-начэрпаць свежай, прыснулай ад гарачыні і задухі рыбы.

  Неяк вяскоўцы, Колбы ім было прозвішча, — бацька і двое сыноў, лазілі са старой парванай кломляй па меліярацыйных каналах у пошуках уюноў. Відаць, ім не надта пашэнціла, бо яны выйшлі, не баючыся рыбнагляду, на раку. Думалі падбіць пару разоў пад які лазовы куст, ухапіць шчупака, набраць плотак і лінёў і вылезці-ўцячы з вады, каб інспектары не выпісалі штрафу. І трэба было такому здарыцца, што стары Колб акурат і намуляў на дне ракі нейкую тоўстую, што бочка, бервяніну.

  — Хлопцы, — сказаў ён. — Тут вялікая булдавешка. Думаю — мораны дуб.

  Маладыя Колбы патапталіся нагамі. Напраўду, ляжыць на дне нейкая акруглая, цвёрдая і доўгая калода. Ды яшчэ з тоўстымі галінамі-адводкамі.

  — Гэта мораны дуб. Няма лепшага матэрыялу на падваліны пад хату. Рыба рыбай, а мы гэтага карча мусім выцягнуць. Завядзём трос пад дзеравіну і высмыкнем на бераг.

  Так і зрабілі. Да гэтага месца берага Колб падагнаў гусенічны трактар. Ягоныя хлопцы, узброеныя рыдлёўкамі, раскапалі пад вадой дуб, зацягнулі пад калоду пятлю з тросаў і далі трактарысту каманду цягнуць. Трактар зароў, але ягоных конскіх сілаў не хапіла, каб зрушыць дзеравіну з месца. Намацалі і абсеклі тоўстыя бакавыя галіны. Ні з месца. Давялося клікаць яшчэ адзін трактар. Але і два трактары не змаглі адразу выцягнуць калоду — ад вялікай натугі лопаў трос. Дуб раскопвалі больш, цягалі ўбакі, намацвалі знізу і адпілоўвалі і адсякалі галіны. Урэшце дуб паказаўся з-пад вады. Чорнае дрэва было таўшчынёй у некалькі абхватаў, з вострым, як бы сколатым камлём.

  — Недзе вада падмыла, вось ён у раку і заваліўся, — адзначыў стары Колб. — А то чаго б ён упаў? Ну, пацягнем дзеравіну на пляц.

  «На пляц» азначала на сядзібу. Так і зрабілі. Калі падцягнулі калоду да Колбавай хаты, ягоная гаспадыня расчыніла вароты, нібыта гасцінна запрашаючы госця — моранага дуба — у двор.

  Трактары датралявалі карчэвіну ў канец сотак, дзе ўжо ляжаў лес на хату, і дзе гаспадар меркаваў ставіць зруб.

  Некалькі дзён калода абсыхала, Колб абстукваў яе абухам сякеры і ад яе адвальваліся камлыгі насохлай гразі. Аднаго разу гаспадар заўважыў, што пасярэдзіне калоды адкрылася дзірка. Ён расчысціў яе, аказалася, гэта было дупло. Адтуль, з сярэдзіны, разагрэтая сонцам, цякла нейкая духмяная гразь. Гаспадар вычышчаў сякерай яе з дупла, і так яна панадна пахла, што не стрымаўся, панюхаў, а потым і лізнуў. Здзіўленню ягонаму не было мяжы!

  — Гэта ж мёд! Трэба ж!

  Ён схадзіў да паветкі і, узброены кельмай, стаў чысціць дупло ўглыб. Неўзабаве рабро кельмы стала рэзаць цёмна-жоўты воск сотаў, нібы толькі што налітых мёдам, свежым і духмяным.

  І тады Колб пабег у хату за якой пасудзінай. Мёду таго было столькі, што нарэзаў кельмай ледзь не поўную алюмініевую місу. Мёд з таго дупла ў старадаўняй калодзе быў цёмны, густа-духмяны, аддаваў крыху нейкай горыччу, нібыта тванню, але на смак быў і салодкі, і прыемны. Пра Колбаву знаходку праведалі суседзі. Прыйшлі, паглядзелі, падзівіліся, пакаштавалі, узяўшы на цёску, таго мёду. Нічога, напраўду салодкі. Сталі калупаць соты, а хто пайшоў дахаты па збанок ці слоік.

  — Дуб мой, — заявіў гаспадар, — я за яго самагонку трактарыстам ставіў. Думаў, падруба будзе пад хату, а ён, халеру на яго, дуплаваты, пусты ў сярэдзіне.

  З гэтым словамі Колб пастукаў абухам сякеры па калодзе. Яна, бо і напраўду пустацелая, ажно крыху і загула.

  Суседзі пастаялі, папераглядваліся, маўляў, што робіцца: скнарны Колб, вядома, але ўжо ж не да такога — дармавога мёду шкадуе, ды якога яшчэ мёду — гразі нейкай. Да Колба дайшлі суседавы пераглядкі, і ён махнуў рукой, маўляў бярыце, што ўжо тут, не шкада. Сталі людзі вышкрэбваць соты: і рэзалі, і калупалі да самага вечара, пакуль не села за лесам сонца, і каля рэчкі зрабілася цёмна. Ды яшчэ з-за рэчкі, з азярын насунулася цэлая хмара камарэчы, і яны пачалі так зверстваваць, што трэба было ўцякаць па хатах.

  Ён ачуўся ад настойлівага стукату. Яшчэ калі не быў пры поўнай свядомасці, яшчэ тады, калі раптам з абсалютнай, нібы вечнай цемры нечакана ўзнік толькі малесенькі кавалачак, мізэрны фрагменцік самаўсведамлення; яшчэ калі яму здавалася, што ён знаходзіцца ў глыбокім сне, проста на дне нейкага вычварна глыбокага, амаль бясконцага калодзежа; ледзь не ўслед за з’яўленнем першых крапялінак свядомасці ён і пачуў роўны, метадычны стук, раўнамернае пастукванне, якое нібы гаварыла яму: «Уставай, падымайся, хопіць табе ляжаць, хопіць табе быць нерухомым».

  Ён хацеў быў варухнуцца, але нічога не адбылося. Ён не адчуваў ні рук, ні ног. І твару ён не адчуваў — ні вуснаў, ні вачэй… І ў той жа час чуў выразны стук, сапраўднае пагрукванне, якое напамінала яму нешта да болю знаёмае.

  Ён паспрабаваў моцна заплюшчыць вочы, а потым расплюшчыць іх, але зноў нічога не адбылося. Толькі ўзнік тупы боль. І адразу — нібы гарачая хваля абдала яго з ног да галавы — яму захацелася дыхаць. Але ён нібы не ведаў, як гэта рабіць, ён нібы ніколі не ўмеў гэтага рабіць. Ён разумеў, што калі не ўдыхне — загіне ад задухі. Яму трэба было ўдыхнуць паветра, глытнуць свежага духу, але імгненні прабягалі за імгненнямі, а нічога новага ў ім не адбывалася. І ён задыхаўся, пакутліва ўсведамляў, што задыхаецца і на некаторы час свядомасць зноў пакідала яго, ён зноў нібы адключаўся, правальваўся скрозь бясконцае дно, але зноў капяліначка свядомасці, нібы цьмяны ўпарты светлячок, узнікала з небыцця, каб выклікаць новую хвалю пакуты, болю, нясцерпнай жады ўдыхання і немагчымасці варухнуцца, удыхнуць на поўныя грудзі.

  Так працягвался, як яму здавалася, бясконца доўга. Ён безліч разоў прачынаўся, прыходзіў да свядомасці і зноў губляў яе, зноў раствараўся ў небыцці, рабіўся нібы бязважкім, бесцялесным, не разумеючы, хто ён, што ён, дзе і чаму тут, у гэтым пункце быцця.

  Ён заўважыў, адсачыў, зрэшты, проста адзначыў, што набывае нейкую прасторавую запоўненасць, набывае пэўную канфігурацыю і яму падалося, што ён усё ж проста спіць, і неўзабаве прачнецца, а калі гэта адбудзецца, ён апынецца там, дзе звычайна апынаўся, калі канчаўся ягоны сон і трэба было ўставаць да ранішняй малітвы.

  Гэтая апошняя думка пра ранішнюю малітву так усцешыла яго, што ён паспрабаваў закрычаць, заварушыць рукамі і нагамі, але з гэтага нічога не выйшла, бо ён зноў ад перанапружання і так амаль што бясконца мізэрных сіл страціў прытомнасць.

  Калі ў чарговы раз свядомасць вярнулася да яго, ён, стараючыся не звяртаць увагі на тупы боль, які стаў пранізваць яго (ён гэтаму хацеў радавацца, але не мог — не было сіл), сканцэнтраваўся на тым апошнім, што да яго прыйшло — думцы пра ранішнюю малітву. Нібы ён быў страшным багацеем, але ў адзін мірг вока некалі бяздарна загубіў сваё багацце, але вось цяпер здабыў зноў, цяпер ён зноў валадар нечуванага багацця…

  «Божачка, — падумаў ён, — вярні мне сілы! Вярні мне жыццё!»

  На гэтую думку ён зноў выдаткаваў усё, што меў, і цемра зноў апанавала яго, і зноў пацягнуліся бясконца доўгія хвіліны, гадзіны, стагоддзі — ён не ведаў, не адчуваў, бо свядомасці ў яго не было.

  Пеця Камар прызначыў спатканне як звычайна, на заходзе сонца, і, як звычайна, на старым месцы, на беразе ракі. Там недалёка ад берага на пляцы Адама Колба яны часта сядзелі на бярвеннях і глядзелі на раку, на зоркі, якія адбіваліся ад рачной паверхні, слухалі да замірання сэрца крэкт жабаў, захапляліся гульбой рыбы, якая гарэзавала пасля дзённай спёкі. Калі было жаданне, яны нават купаліся, або плавалі на лодцы, бо сваю лодку Колбы проста выцягвалі на бераг або прывязвалі ланцугом да вярбіны.

  Вось пачуліся пругкія крокі па сцежцы ўздоўж берага і ў прыцемках паказалася светлая сукенка. Нарэшце яна!

  Яны пацалаваліся, на нейкі момант абняліся. Потым, узяўшыся за рукі, прайшліся да ракі.

  — Сёння мы доўга не пабудзем, — сказала Лена, а гэта была яна, Лена Заранок, тая самая Пецева аднакласніца, да якой гэтак прыкіпеў сэрцам. На словы дзяўчыны хлопец нічога адразу не сказаў, нібы ўзважваў, ацэньваў, нарэшце з выразнай крыўдай у голасе прамовіў:

  — Гэта чаму?

  — Чаму? — весела, з выклікам перапытала Лена. — Ты што, не бачыш, якія сёння камары? Як ашалелі.

  — На спёку, — упэўнена, як стары дзед, прамовіў хлопец. — І рыба, чуеш, як гуляе. Пойдзем пасядзім? На наша месца?

  Яны селі на бервяно, і хлопец ахінуў дзявочыя плечы наўмысна дзеля гэтага ўзятым пінжаком. Селі і гаварылі нешта, пра што звычайна гавораць закаханыя. Здавалася б, усяго два месяцы прайшло пасля школы, а як змянілася Лена, і як змяніўся Пеця. Лена з вуглаватага, худзенькага падлетка пачала брацца на дзеўку, якой ужо не давалі праходу старэйшыя, ужо не школьнікі, хлопцы. Яна ўжо і вушы пракалола — у яе па-падлеткаваму непрыгожых крыху адтапыраных вушах былі ўздзеты завушнічкі, а на пальцы блішчэў дарагі, з сапраўдным рубінам, пярсцёнак. Гэта ўсё падарыла маці на дзень нараджэння — Лене акурат стукнула шаснаццаць.

  Пятро памужнеў, раздаўся ў плячах, стаў гаваркі, быстры ў рухах, але пры Лене ён быў чамусьці сарамлівы, губляўся. Пастрыжаны быў па модзе, гэта значыць ніяк не пастрыжаны. Яго ўжо некалькі разоў пераймалі на вуліцы настаўнікі і ўгаворвалі пастрыгчыся. Гэта быў не замах на своеасаблівую хлопцаву вольніцу, але прафілактычная мера — на Пецю глядзелі меншыя вясковыя хлапчукі, — як ён, так і яны. Пятрук у сваю чаргу браў прыклад са свайго старэйшага брата Паўла, сталічнага студэнта, які адгадаваў сабе ледзь не дзявочыя косы. Тады ў горадзе была такая мода — малпаваць заходніх хіпароў. Лена часта распытвала пра студэнцкае жыццё, пра Паўла, і гэта Пецю страшна не падабалася.

  — Што ты ў мяне пытаешся? У яго спытай…

  — А калі ён прыедзе?

  — Скора і прыедзе.

  Над ракой, з-за чарналесся, з’явілася белаватая поўня. Лёгкія летнія аблачынкі праплывалі паўз яе, але здавалася, што гэта аблачынкі і вада стаяць на месцы, а поўня, бледная тварам, велічна плыве над ракой і ўзіраецца на ўсё, што робіцца ўнізе — на зямлі, на рацэ.

  — Мо адвяжам човен і паплаваем, — не зусім упэўнена прапанаваў Пеця.

  — Як хочаш, — адказала Лена, але ў голасе яе прагучала неахвота. Яна, як разумнейшая, прадбачыла, што Пятрук палезе цалавацца, каб у чарговы раз даказаць, што ён выйшаў з дзіцячага ўзросту, а ў няўстойлівым чоўне гэта рабіць рызыкоўна — можна і перакуліцца. І надта прыемна тады коўтацца ў вадзе, ды яшчэ ў цемнаце.

  Нехта зусім недалёка кашлянуў. Пятрук падняў галаву, а дзяўчынка наўмысна прыціснулася да яго.

  — Тут нехта ёсць… — прашаптала яна.

  — Ды хто тут будзе? — ціха прамовіў Пеця, распрастаў плечы і выгукнуў знарочытым басам:

  — Хто тут?

  Ніхто не адказаў. Плыла над ракой поўня, правагалася ў крышку затуманенай вышыні начная чапля, плёхнула пад вербамі рыбіна. Хлопец прыціснуў дзяўчыну да сябе.

  — Слухай, Пеця, а чым сёння ад цябе так прыемна пахне?

  — Гэта мёд…

  — Які мёд?

  — Бачыш, вунь дуб, які Колбы з ракі выцягнулі, — паказаў Пеця.

  — Ну і што?

  — З гэтай карчэжыны людзі сёння мёд дзерлі… І я тут быў.

  — Як гэта? Напраўду? Не, сачыняеш. Пастой, пастой. А я думаю, што гэта казалі пра нейкі мёд…

  — Бачыш, а ты не верыш мне. Вер мне, бяда не міне. Я і сам от такі кавалак сотаў выразаў…

  — Сотаў? Мёду? З гэта дуба? Ты ўжо сачыняеш, як той Савіцкі. Памятаеш, на апошнім уроку Мікалай Лявонавіч пра манаха заліваў, што ў дзеравіне на дне ракі тысячу гадоў праляжаў… Так і ты: з рачнога карча мёду набраў.

  — Ідзём да дрэва, — хлопец рашуча падняўся з бервяна. — Сама пераканаешся, што мёд у дупле самы звычайны…

  У гэты момант зноў пачуўся кашаль — натужлівы, рваны. Некага аж да стогну раздзіраў кашаль. Гэта нават нельга было назваць кашлем: то было нейкае пэрханне, усхліпы. І дзіўна — здавалася, што гэтыя гукі далятаюць нібы аднекуль здалёк, і ў той жа час яны чуліся выразна, нібы нехта блізка сядзеў пад лодкай ці ў якой бочцы.

  — Глядзі, — раптам сказала Лена, калі яны падышлі да калоды, — што гэта калываецца…

  — Дзе? — стаў узірацца хлопец.

  — А вунь варушыцца… Пецечка, я баюся.

  Прыгледзеўшыся, яны ўбачылі, як з дупла дубовай калоды нешта вывалілася і пляхнулася на зямлю.

  — Ай! — піскнула Лена і моцна ўчапілася за хлопца. — Што гэта?

3

  Але цемра зноў апанавала яго.

  І зноў нібы скрозь мяхі з воўнай чуліся яму глухія ўдары, і свядомасць на кароткі час прыходзіла да яго, каб працінаць нясцерпным болем, страшнае ўдушша прыводзіла да адчаю, зноў адкідвала ў чорную яму небыцця.

  Усё ж ён разумеў, што паветра нейкім чынам больш і ўсё лепш трапляе да яго ў грудзі, бо з кожнай хвілінай глыбіня і шырыня ягонай свядомасці павялічвалася, ён яшчэ вельмі слаба, але ўжо адчуваў сваё цела, ягоныя памеры, уласна, адчуваў сваю істоту.

  Ён пачаў сціскаць зубы. Ён разумеў, што і сківіцы не слухаюцца яго, але засяродзіўся менавіта на зубах, уяўляў, што сціскае іх усё мацней і мацней. Яму здавалася, што ён спіць, і ніяк не можа прачнуцца, а для гэтага яму трэба ўшчыкнуць сябе, прыкусіць язык, закусіць губу, укалоць сябе чым-небудзь.

  Неверагодным намаганнем волі яму ўдалося на нейкі момант варухнуць языком. Ён ім варухнуў, ці так яму толькі падалося? Ён зноў засяродзіўся на языку, і цяпер выразна адчуў, што гэтая «калода сярод балота», як загадвалі загадкі ў бясконца далёкім дзяцінстве, зрабілася адчувальнай. Няўжо ён адчуў рот? І язык у ім?

  Гэтыя адчуванні былі настолькі нечаканымі, новымі, свежымі, што ён адчуў прыліў сіл, зноў папрасіў у Госпада сілы і змог варухнуць языком настолькі яўна, што адчуў яго ў роце цалкам, нібыта то быў сухі, выпетраны шкурат.

  Рэзкі, усё адно як укол восвы проста ў гартань, прыступ кашлю скруціў ягоныя грудзі. Ён задыхаўся, ніяк не мог пракашляцца, і калі сутарга кашлю скончылася, ён пачуў сіпенне і зразумеў, што то і праз рот, і праз нос ідзе ў грудзі паветра, што ён гэтак удыхае. А значыць, будзе жыць, проста — будзе.

  Цяпер ён чуў не толькі той грукат, які адносіўся аднекуль звонку; не толькі нават нібы нейкія і галасы, якія ўтвараліся па-за ім, нібы знадвору, нібы ён ляжаў у труне недзе глыбока пад зямлёй, а ўсе гукі даносіліся, ішлі да яго; цяпер ён выразна чуў новы гук, біццё, роўнае, працяглае, яшчэ не моцнае, але няспыннае, як неадменнае чаргаванне дня і ночы, зімы і лета, удыхання і выдыхання.

  «Гэта сэрца! Гэта маё сэрца! — абрадаваўся ён. — Вунь колькі ўсяго ў мяне ёсць: сякая-такая мая свядомасць, мой боль, стук знадворку, дыханне, біццё сэрца…»

  Яму захацелася дыхаць мацней, хоць гэта было вельмі балюча. Ён ўжо адчуваў пальцы рук і ног, спрабаваў варушыць імі, але яны не слухаліся яго. Варушыцца тулавам ён не мог, быццам быў заліты нейкай смалой.

  Па меры таго, як свядомасць вярталася, ён не здзіўляўся, што знаходзіцца, апынаецца не там, дзе ён прывык апынацца кожны раз, калі прачынаўся, гэта значыць на сваім мулкім тапчане ў келлі ў далёкім, за лясамі, за даламі манастыры, а недзе ў іншым, чужым, далёкім і нават варожым яму месцы. Ён адчуваў сябе аблепленым нечым густым і клейкім, нібы абквэцаны самім жывёльным страхам. І першае, што прыходзіла яму ў галаву, што ён закладзены цэглай у страшных пячорах Кіеўскай лаўры, у якіх старцы ці па любові да Бога, ці па ўсведамленні велічыні і беспрасвецці ўласных грахоў замуроўваюцца жыўцом. А ён ці заснуў тым незвычайным непрачынальным сном, як бывала, а яго ўзялі і замуравалі; ці самахоць згадзіўся на такі непатужны на ягоныя сілы подзвіг, учынак, які пераўзыходзіў ягоныя магчымасці, меру ўсведамлення ўласных грахоў, а гэта значыць — меру пыхі і ганарлівасці, каб вылучыцца сярод браціі. І вось цяпер ён прачынаецца ў той пячоры, у той чорнай і змрочнай келлі, зусім не гатовы ў ёй прачнуцца.

  Быў блізкі да роспачы, але ў галаве нібы слабой свечкай раптам асвятлялася тое апошняе, што ў ёй трымалася — бляск маланкі і амаль адразу страшны ўдар і трэск дрэва, якое ламалася. Ён яшчэ не разумеў, што гэта было, што ён яшчэ і да гэтага моманту жыў, у яго было мінулае, але яно здавалася цяпер настолькі невыразным, быццам з адным ударам маланкі неверагодна хутка аддалілася прэч у бясконцую чараду гадоў, знікла ў цемры стагоддзяў і зрабілася абсалютна чужым.

  Ён памятаў толькі гэты ўдар маланкі, быццам пацалунак самога язычніцкага бога Перуна, трэск дрэва і ўсе нядаўнія пакуты і трымценні, пакуль ён прыходзіў да памяці. Ён адчуваў сябе новым, нібы толькі што народжаным. Новае было ў галаве, новае было ў целе і новае тварылася-рабілася вакол яго. Фізічна, ледзь не да болю ён меў чутво паветра, якое ўлівалася ў грудзі невыносна-свежымі, востраядранымі струменямі і з кожным удыхам нараджала новы прыступ жыцця — гэта значыць, новы прыступ болю, але і новыя адчуванні. Праз паветра ў яго ўліваўся новы свет. Пакуль ён яшчэ не мог варушыцца, нават не адчуваў добра ні рук, ні ног, але разумеў, што, паколькі свядомасць вярнулася, жыццё вярталася ў яго. І за кароткі час, за некалькі секунд, паспеў зразумець, што з ім адбылося і дзе ён знаходзіцца.

  Спакваля да яго вярталася памяць, але толькі крок за крокам, жэст за кожным жэстам. Ён усведамляў, дзе ён, паколькі ўспомніў, што лез на дрэва. Для чаго ён лез на дрэва, ён пакуль не ведаў. Відаць, каб пераначаваць, або схавацца ад непагадзі. А можа, уцякаў ад ворагаў, і дупло дрэва паслужыла для яго надзейным спратам? Нагэтулькі надзейным, што захавала яго на многія дні.

  Ён яшчэ не разумеў, што прайшло шмат часу, вельмі шмат. Яму здавалася, што варта яму прачнуцца, і акажацца, што ягоны сон цягнуўся ўсяго толькі адну ноч. Аднак нешта падказвала яму, што гэта не зусім так, што ягоны сон чамусьці неверагодна зацягнуўся. Гэта ўжо і не сон, а нейкі няўцямны стан, што доўжыцца не гадзінамі, а днямі, дні чаргуюцца з начамі, суткі мільгаюць і зліваюцца ў нешта бясконцае. Ён фізічна адчуваў бег часу, хоць не мог даць у гэтым якой-небудзь канкрэтнай справаздачы, выразнага чаргавання святла і цёмначы ён не адсочваў.

  Ён не разумеў, што дрэва, у якім так доўга працягваўся ягоны сон, апынулася на беразе, на сушы. Яму здавалася, што тое, што з ім адбываецца цяпер, робіцца не з ім, а з некім іншым, а ён проста збоку назірае за гэтай незразумелай істотай, якая з’явілася з чорнай дзіркі дупла, у якім праляжала немаведама колькі гадоў. Чалавек толькі і памятаў, што трэск дрэва і бляск маланкі. Ён яшчэ не разумеў, што ўжо выпаў з таго дупла, у якім правёў столькі часу, і бачыць ноч, і варушыць рукамі і нагамі.

  Калі Лена піскнула і моцна ўчапілася за Пятра, ён сам спужаўся, хоць выгляду не падаў.

  — Што гэта? Што гэта такое? — выглядвала дзяўчына з-за хлопцавага пляча, узіраючыся на нешта цёмнае і валасатае, што ляжала пад калодай і сілілася ўстаць на карачкі.

  — Гэта не «што», гэта — хто! — адказаў Пятро, уважліва разглядаючы нешта падобнае хутчэй на малпу, чым на чалавека. Святла поўні не хапала, каб можна было добра разгледзець істоту, таму хлопец адважыўся і падышоў бліжэй.

  — Не падыходзь, Пецечка, яшчэ кінецца…

  — Не кінецца, ён ледзь варушыцца… Слухай, хадзі сюды… Не бойся. Гэта яно і ёсць! Тое самае…

  — Што? — баязліва падступалася дзяўчына.

  — А той самы манах, пра якога Савіцкі расказваў.

  — Што-о?

  — Падыходзь, не бойся. Ён ледзь жывы. Уга… Увесь слізкі ад мёду.

  Некалькі хвілін Лена ніяк не магла адважыцца падступіцца бліжэй. Пятро тым часам дзейнічаў: адсунуў знойдзеную істоту ад дрэва, распрастаў яе, ацёр ад мёду рот і нос, і нават паспрабаваў зрабіць штучнае дыханне.

  — Ён што, дыхае? — стала ўзірацца Лена ў стварэнне, якое, — хто б мог паверыць? — на яе вачах выпала з дубовага дупла.

  — Здаецца, дыхае, — адказаў Пятро. — І сэрца стукае.

  — І сэрца стукае?

  — Калі жывы, чаму ж не будзе стукаць. Трэба людзей паклікаць. На, пакратай яго — не рукі, а адныя косткі. Усох. Рэбры як у школьнага шкілета. Слухай, Лена, ушчыкні мяне. Я не веру сваім вачам!

  — А я сваім веру?

  — Кгдзе аз есм? — пачуўся невыразны шэпт, які, сумненняў не магло быць, сыходзіў менавіта ад чорнага, усохлага, як вэнджаны лешч, але ўсё-ткі чалавека, і чалавека жывога.

  — Гэта ён, ён шэпча! Гісторык меў рацыю! Ён прадбачыў падзеі пра гэтага манаха, наш Савіцкі — вяшчун, празарлівец, а ты не верыла, — разгарачана прашаптаў Пятро. — А я верыў!

  — Трэба бегчы па людзей, выклікаць «хуткую», — замітусілася Лена. — Яму трэба… кропельніцу.

  — Кгдзе мой кій? — раптам даволі выразна прамармытаў манах. — Мой посах…

  — Посах? Недзе ў дупле, а дзе ж яму быць. Ты ж з дупла? — гучна, схіліўшыся над манахам, прамовіў Пятро.

  — Вочы, ай, мае ж вочачкі… Як ў мяне баляць вочы! Я не магу бачыць. Я нічога не бачу… Вады, дайце мне вады! — прастагнаў манах і паднёс аслабелую руку да вуснаў. — Кгэта што, крывя?

  — Мёд!

  — Дайце папіць, вады дайце… У мяне язык у роце сухі, як трэска…

  Лена ў адзін міг збегала на падворак да Колбаў, было чуваць, як яна выкруціла калаўротам вядро вады, неўзабаве прынесла цэлы трохлітровы слоік.

  Манаху далі напіцца, крыху абмылі. Ён пажвавеў, заварушыўся, павярнуўся ў бок ракі, з цяжкасцю стаў на калені і стаў нешта шаптаць, час ад часу кланяючыся і дакранаючыся лобам да зямлі.

  — Моліцца, — ціха сказала Лена. — А ледзь не голы, адзенне на ім распаўзаецца. Сатлела.

  — Угу, — мыркнуў Пятрук. — Дзе ж не сатлее. Гэтулькі гадоў праляжаць. Бачыш, які я кій ягоны знайшоў… Ён з дупла тырчэў. Пэўна, гэты во згубіў. З рук выпусціў…

  Але Лена не паспела глянуць на хлопцаву знаходку, бо манах раптам заплакаў. З яго вачэй не цяклі слёзы, бо ён сам быў яшчэ сухі, усё адно як егіпецкая мумія. Адзіная вільгаць, якая была ў ім — гэта вільгаць вачэй, бо яны блішчэлі ў святле поўні месяца.

  — Хвала… Хвала Табе, — гучна вымавіў праз сухія, даўкія рыданні манах, — Кгоспадзе Ісусе Хрысце, Сыне Божы, Ратавацель мой, упаванне маё, надзея мая, Кгасподзь мой, што паказаў мне кгэтае святло, хвала Табе!

  І манах працягнуў да серабрыстай поўні худыя, як два кіі, рукі.

  Лена з крыкам кінулася ў бок сяла.

  — Людзі, людзі! — крычала дзяўчына. — Манах з дуба выпаў!

  Яна бегла, крычала і не азіралася. Яна баялася азірнуцца — да яе нарэшце дайшло, што здарылася.

  На крык Лены ёй насустрач ад вясковага клуба прыйшлі хлопцы. Гэта былі і Леніны аднагодкі, і хлопцы з меншых, і зусім малыя, якіх не пускалі ў клуб на танцы, або яны яшчэ самі не адважваліся туды заходзіць.

  Юнакі і хлапчукі не беглі, а проста ішлі, нават уразвалачку. Палкія і блытаныя тлумачэнні ўсхваляванай дзяўчыны прывялі да нечаканага для яе выніку. Замест таго, каб кінуцца следам за ёю, як яна прасіла, амаль усе схапіліся за жываты і сталі рагатаць. І так рагатаць, што аж поўзаць.

  — Манах?! У чырвоных штанах? — перапытвалі хлопцы і зноў заходзіліся ад рогату.

  — Я на свае вочы бачыла, — пераконвала Лена недавяркаў, — ён там ляжыць: чорны і страшны.

  — Увесь у валасах, — перапытвалі малыя, — манах у мадняцкіх штанах. Гэта дзіва? Гэта тое дзіва, што гісторык вам расказваў?

  — Ідзёмце, ідзёмце за мной, прашу вас… — ледзь не ўкленчвала дзяўчына.

  Ёй ніхто не верыў. Сама атмасфера таго вечара не дазваляла і старэйшым хлопцам, і падшыванцам паверыць у цуд: ужо колькі яны адзін аднаго падманвалі розной лухтой, кляліся і бажыліся страшнымі клятвамі, прыдумляючы розную лухту, што ўжо зняверыліся да бясконцасці. І тут ім прапануюць чарговы падман, як казалі — падколку. Была ў той час такая мода, калі хто-небудзь выдумляў якое несусвецце, і так мондра і ўмела пераказваў-пераконваў сяброў, што тыя верылі. А як выкрываўся падман — падымалі на смех. Падняць на смех было адной з любімых забаў. Адзін з малых ці не ўчора павёў старэйшых есці вінаград, які выспеў на гародзе ў адной цёткі. Паверылі, схадзілі, але знайшлі толькі зялёную завязь. І гэта толькі адзін прыклад, самы прыстойны.

  — Ды ну цябе, з тваім манахам, — не вытрымаў урэшце смеху Ленін аднакласнік Міхась Сінчук. — Ідзём лепш танцаваць. А то вы ўсё са сваім Пятром па завуголлях аціраецеся.

  — Тады я пайду дзяўчат паклічу, — рашуча сказала Лена і накіравалася ў клуб. Нікога са сваіх сябровак, якія маглі б паслухацца, яна там не знайшла. Дзяўчына ў роспачы выскачыла з будынка клуба. Няўжо будзіць каго з дарослых?

  — Ну пайшлі, сходзім, — урэшце злітасцівіўся Міхась. — А то, бачу, аж счарнела, бедачына.

  За імі ўвязаліся яшчэ пару малых.

  Ён адчуваў сябе жывым, і гэта было галоўным. Дзе ён быў, у якім месцы знаходзіўся, сярод якіх людзей ён апынуўся, ён яшчэ не азадачваўся, гэта яму яшчэ не прыходзіла ў галаву. Тое, што былі яшчэ, аказваецца, людзі акрамя яго, моцна яго ўразіла. Яго здзівіў сам факт існавання іншых чалавекаў. У сваім бяспамяцтве, бясконцым летаргічным сне ён забыў пра саму магчымасць іх існавання! Ён нават не дапускаў у думках, што іншыя людзі маглі быць. І думка, што могуць на свеце існаваць яшчэ такія істоты, як ён сам, што яны могуць адчуваць тое самае, што і ён, была радаснай і салодкай.

  Чалавек, надзвычай высокі, спакойны хадзіў наўкола яго, вохкаў і ўсё прапаноўваў яму ваду. І яшчэ адзін чалавек хадзіў побач і таксама вохкаў. І гэтыя два чалавекі, аказваецца, былі розныя. І толькі тады ён успомніў, што на свеце ёсць мужчыны, і ёсць жанчыны. І гэтае маленькае, але такое важнае адкрыццё спачатку абрадавала, але потым адразу ж і засмуціла. Вельмі хутка, ці не ў адно імгненне перад ім прайшоў той доўгі і пакутлівы працэс, калі таму, хто выракаецца свету і пастрыгаецца ў манахі варта помніць толькі тое, што жанчына для яго можа з’яўляецца толькі сястрой, а мужчына братам.

  І яшчэ ён раптам успомніў, што яму надзвычай важна некуды ісці. Ісці і несці той кій, які ён не адчуваў у руках. Ён турбаваўся пра свой кій, і турбаваўся моцна, і ўрэшце высокі малады чалавек, які таптаўся побач, уклаў той кій яму ў рукі. Адкуль ён яго ўзяў? Але наяўнасць кія заспакоіла яго. І ён падняўся на ногі, зрабіў крокдругі, а потым пайшоў, яшчэ не ведаючы, куды ён ідзе, куды накіраваўся, але пайшоу, выправіўся ў дарогу, у шлях, які яму абавязкова трэба было завяршыць.

  Калі ён адчуў пад нагамі ваду, пачуўся голас:

  — Ты куды? Там жа рака?!

  Рака? Вада? Трэба ўлезці ў ваду, каб змыць гэтую ліпкую, нібы дзёгаць, нейкую смалу… І што гэта за людзі, чаго яны крычаць?

4

  Міхась і Лена ў атачэнні чародкі дзяцей перайшлі гароды і берагам рэчкі накіраваліся да канца Колбавага гарода. Дзяўчына не пераставала расказваць пра ўбачанае.

  — Ён забраў той посах. Кажа — дзе ён, мой посах.

  — А што, у тым посаху змяшчалася сакрэтнае данясенне? — іранізаваў Міхась.

  — Ён посах забраў, і адразу заспакоіўся. Нібы той кій для яго ёсць неацэнная каштоўнасць. Посах ён забраў і давай маліцца…

  Неўзабаве паказаўся цёмны сілуэт бярвенняў, на якіх Лена нядаўна сядзела з Пецем. Вакол іх і каля дубовай калоды, якая нібы тулава нейкай дагістарычнай жывёлы ляжала на схіле да ракі, нікога не было.

  — Ну дзе твой кавалер? Пеця! Пятрук, — гукнуў Міхась. — Во справы: ні жанішка, ні манашка…

  З-за бярвенняў з’явіўся спакойны Пятро.

  — Што тут здарылася? — спытаўся ён.

  — Як што тут здарылася? Ну і флегма! Гэты я ў цябе павінен спытаць — што тут здарылася. Чаму вы ўвесь канец вёскі паднялі на ногі сваім крыкам?

  — Я не крычаў…

  — Глядзіце, глядзіце! — ледзь не заверашчала Лена. Усе глянулі туды, куды яна паказвала. На сярэдзіне ракі ў слабым свеце поўні, якая час ад часу затуманьвалася рэдкімі хмаркамі, рухалася постаць чалавека. Здавалася, нехта ідзе проста па вадзе, праз раку, амаль пасярэдзіне яе.

  — Гэта ён? — ашаломлены, прамармытаў Міхась. — Вачам не веру!

  — Ён, — махнуў рукой Пётра. — Я ўжо даўно гляджу.

  Нейкі час усе: і Міхась, і дзяўчына, і падшыванцы як аслупянелыя глядзелі на загадкавую постаць.

  — Гэта ж па вадзе, як па сухім… — мармытаў Міхась.

  — А хто гэта? Хто? — здзіўлена перапытвалі дзеці.

  — Як хто? Манах…

  — А як гэта ён па вадзе ходзіць?

  — А што тут такога, — выскірыўся адзін з малых. — Там вярбіна, на якой мы купаемся. Ён і стаіць на ёй, што тут дзіўнага.

  — Вярбіна? — перапытаў Міхась. — Так, так. Напраўду тая вярбіна, якая і не тоне, але і не ўсплывае. Яе ад пляжа, ад першай купалкі, прынесла сюды, так, Пеця?

  — Не ведаю, — перасмыкнуў плячамі Пётра. — Можа і вярбіна.

  — Тады што гэта за прынц такі на ёй стаіць. Глядзі, чуць не ўпаў, рукамі ўзмахнуў. Точна вярбіна. Гэ-й! Шалапут!

  Дабраватае воблака насунулася на месяц, і зрабілася цёмна. Ад ракі быў толькі чуваць плёскат рыбы, якая як нічога і не было, працягвала гуляць.

  — Вось тут мы яго і ўбачылі. Праўда, Лена?! — сказаў Пятрук, паказваючы рукой на дубовую калоду.

  — Праўда, — як заварожаная, адказала Лена. — А як ён можа проста так па вадзе ісці.

  — Бярыцеся за лодку, мы зараз яго дагонім, — прапанаваў Міхась, пыдходзячы да берага.

  — Цябе Колб як устане, ды як дагоніць, — адказаў адзін з малых. — Глядзі ўжо — акно ў хаце свеціцца. Точна ўстаў. Ён не паглядзіць, што вы вялікія.

  Сапраўды, звязвацца з Колбам было справай рызыкоўнай. Як гаспадар, уласнік, ён надта раўніва адносіўся да сваіх сотак, да свайго агарода, нават да свайго ўчастка берага ракі. Нікому з хлопцаў не хацелася лішніх клопатаў, як бы яны не былі ўражаны ўбачаным. Пеця, дык той увогуле стараўся трымаць месца сваіх спатканняў з Ленай у сакрэце, а таму хацеў як мага хутчэй сысці адсюль.

  — Мы заутра яго знойдзем, — упэўнена сказаў ён, але ў голасе ягоным прагучаў фальш. — Куды ж ён дзенецца.

  — Я ўпэўнена — манаху патрэбна медыцынская дапамога! — хвалявалася Лена.

  — А ты ўпэўнена, што гэта манах? — з насмешкай сказаў Пеця.

  — А хто ж гэта тады? — задалася пытаннем дзяўчына.

  — Нейкае боўдзіла з суседняй вёскі, вось хто гэта! — заявіў Пеця.

  — Дык чаго вы мяне сюды звалі? — абурыўся Міхась. — Ты што, не мог з ім разабрацца? На дапамогу паклікаў?

  — Ён не клікаў, — расчаравана сказала Лена.

  — Ну, ты клікала. А чаго?

  Рыпнулі дзверы ў хаце, на ганку з’явіўся стары Колб. Малыя сцішыліся і адзін за адным, як цені, падаліся прэч. Так ім было цікава сустрэцца са звяглівым і ўпартым, як баран, Колбам. Ён праганяў ад свайго участка берага ўсіх. Затое і бераг рэчкі ў яго быў чысцейшы — ніякіх табе сметнікаў.

  Колб пастаяў на ганку, відаць, убачыў на беразе людзей і накіраваўся да рэчкі.

  — Ідзём, — Пятрук узяў Лену за руку. — А то будзе крыку.

  У клубе ўжо ведалі пра здарэнне, і як толькі Пеця з Ленай і Міхась з’явіліся ў святле вулічнага ліхтара, які свяціўся над будынкам клуба, пачуліся крыкі, свіст і паддражніванні. Міхась кінууся за малымі біцца.

  — Міхась, не звяртай увагі, — супакоіў яго Пятрук. — Ідзі сюды, вось што я табе пакажу.

  Пятрук падышоу да большага святла і працягнуу Міхасю невялічкі скрутачак.

  — Гэта што, скурка нейкая?

  — Скура. У тым то і рэч.

  — А дзе ты ўзяў? Ці не манах табе падарыў?

  — Не ведаю, ці манах гэта, але я дастаў гэтую рэч з таго кія, які я потым яму аддау.

  — Што ты зноў вярзеш? — абурыўся Міхась, але прапанаваны яму скрутачак разглядваў уважліва. — Скура нейкая далікатная і не па-нашаму напісана.

  — Як не па-нашаму? — здзівілася Лена, таксама ўважліва разглядваючы скуру. — Тут па-царкоўнаму напісана…

  — Гэта пергамент, на якім колісь пісалі кнігі. Бачыце, і па форме рыхтык табе кніжная старонка.

  — Ну, дык дзе ж ты узяу?

  — Там і узяу, дзе узяу. Што мне па два разы паутараць.

  — Дык яна можа мець гістарычную каштоунасць, — выказау меркаванне Міхась.

  — Можа. Думаю, ці не схадзіць нам да гісторыка. Калі ён не спіць.

  — О, Мікалай Лявонавіч не спіць. Я з танцаў позна іду, так у яго рэдка калі лямпа не гарыць, — знізіўшы голас на паўтона, сказаў Міхась. — Толькі ціха. Каб малыя не увязаліся. Ідзём па аднаму. Спачатку ты, Лена…

  Урачыста панеслі трафей да Мікалая Лявонавіча, настаўніка гісторыі. Жыў ён недалёка ад школы, а гэта быу другі канец вёскі.

  Настаўнікава хата была звычайным цагляным дамком, праўда, новым, бо нядаўна настаўнік пабудаваўся. Раней ён жыў у самой школе, у прыбудоўцы, разам з сям’ёй — жонкай, таксама настаўніцай, і двума яшчэ малымі дзецьмі.

  — Ён не спіць, я ж казаў, — задаволена прамовіў Міхась, калі яшчэ здалёк яны ўбачылі жоўтае ад каляровых фіранак святло. — Ён рэдка калі спіць, усё нешта чытае, а то нават у мікраскоп глядзіць.

  — А ты ўсё ўбачыш… — не адобрыла дасведчанасць Міхася Лена. — Цікаўнік гэткі…

  Было душнавата, таму акно, якое выходзіла ў гародчык, зарослы буйнымі вяргінямі і касачамі, было праадчынена. Фіранкі звісалі ў гародчык, лёгкі ветрык час ад часу развейваў іх, і тады можна было ўбачыць твар чымсьці заклапочанага гісторыка, схіленага над кнігамі.

  — Мікалай Лявонавіч! — асцярожна, каб не пабудзіць дзяцей, якія спалі недзе ў глыбіні дома, у іншых пакоях, паклікаў Міхась. Настаўнік адарваўся ад кнігі, нават крыху трывожна глянуў у акно.

  — А, гэты вы? — абрадавауся настаунік, пазнаушы сваіх вучняу. — А чаму вы не спіцё? Позна ўжо… Што здарылася?

  — Мікалай Лявонавіч, паглядзіце сюды. Што мы вось здабылі.

  Дзяўчына і хлопцы зайшлі ў гародчык і падышлі да акна, больш рашучы Міхась узяў з Пецевых рук кавалак скуры і падаў настаўніку.

  У гэты момант у гародчык нашылася падлеткаў. І адкуль яны толькі ўзяліся! Відаць, яны адчулі, зразумелі, куды падзеліся хлопцы і Лена, і пайшлі за імі, сталі сачыць. Тут, пры настаўнікавай хаце, асмялелі, бо ведалі, што настаўнік надзвычай добры, і не стане іх праганяць. Мала таго, старэйшыя не адважацца ў прысутнасці настаўніка чыніць над імі свой самасуд.

  Гісторык патрымаў у руках скуру, абмацаў яе, паднёс да лямпы.

  — Дык што гэта? — крышку абыякава прамовіу ён. Але тут ягоныя вочы загарэліся цікаўнасцю: — О, тут нешта напісана…

  — А мы самі хацелі ў вас спытацца.

  — Гэта манах з дупла вылез, — заявіў адзін з малых.

  Мікалай Лявонавіч зморшчыўся. Ён, вядома, памятаў усе свае расповеды, выдуманыя і нявыдуманыя. Часам яму было нават і сорамна за тую ці іншую выдумку. Але бывала гэта рэдка — дарослыя часцей маўчалі — усё ж настаўнік! — а дзеці хіба адважацца крытыкаваць ці папракаць.

  — Мы не ведаем, ці манах, але нешта вылезла… — падала нясмелы голас Лена. Відаць, яна верыла, што напраўду бачыла, як з дупла вылез манах. Самы сапраўдны. Ды яшчэ той, тысячагадовы, пра якога так заўзята расказваў Мікалай Лявонавіч. А яна не паверыла тады, на тым уроку.

  — Не нешта вылезла, а нехта! — цвёрда прамовіў Пеця. — І не проста чалавек, а нейкі дзіўны. Лена, скажы…

  Лена, усё адно як пацверджваючы Пецевы словы, кіўнула галавой і развяла рукамі.

  — Дык што здарылася? — няўцямна паглядзеў настаўнік на вучняў. — Што вы мне галаву марочыце?

  — Во, Лена Заранок бачыла і Пятро Камар бачыў, — сказаў адзін малы, нават асмеліўся ўзлезці на падаконне, учапіўшыся за яго рукамі, а нагамі стаўшы на падмуроуку фундамента.

  — Не Камар, а Комар. Я хачу быць Ко-ма-рам, а ніякім не Ка-ма-ром, — агрызнуўся Пеця і злёгку шлэпнуў малога ў патыліцу. — Колькі казаць?!

  — Дык што вы бачылі, хлопцы? — усё ніяк не мог даўмецца настаўнік. Ён скеміў, што гутарка ідзе пра нейкага чалавека, які паводзіў сябе так, нібы манах. Акурат такі манах, пра якога ён расказваў у маі месяцы. Няёмка цяпер пра гэта чуць.

  — Кажы ты, Пятрук, — падштурхнуў Міхась сябрука.

  — Ну, бачыў, — пачаў расказваць Пятрук. — Ну, нехта вылез. А ці манах, не ведаю.

  — Я ведаю! Гэта той самы манах, Мікалай Лявонавіч, пра якога вы расказвалі, далібог, — зноў улез у гутарку малы.

  — Я расказваў? Пра манаха?

  — Расказвалі, расказвалі.

  — Ах, так-так. Расказваў. М-мда, харошы сюжэт. Ну, расказваў, і што?

  — Так яно і аказалася ў рэальнасці! — сказала Лена. Вочы ў дзяўчыны свяціліся натхнёнасцю.

  — Дак дзе гэтаму, мае мілыя, доказы? Хто мне дасць гарантыю, што гэта не які-небудзь розыгрыш, не блеф.

  — Вось доказ! — урачыста прамовіла Лена, паказваючы на скураны скрутачак у руках настауніка.

  Настаўнік гісторыі Мікалай Лявонавіч як бы нехаця зірнуў на скрутак, у каторы раз памацаў яго ў пальцах, злёгку пацёр, нават чамусьці панюхаў, потым дзелавіта засунуў хлопцавы здабытак у нагрудную кішэню дамашняй кашулі ў зялёную клетку.

  — У вас усё? — сухавата запытаў ён.

  — А мы бачылі, як манах ідзе па вадзе, — заявіў няўрымслівы малы.

  — Ну, разыходзьцеся, разыходзьцеся, — ужо зусім суха прамовіў Мікалай Лявонавіч. — Я пагляджу, што гэта, прыходзьце заутра, добра?

  У гэты час з таго боку вёскі пачуліся аддаленыя крыкі, гамана і неўзабаве з’явілася гурма дзяцей.

  — Бачылі, бачылі! — пераконвалі яны адзін аднаго. Падбеглі да настаўніка і хлопцаў.

  — Мы манаха бачылі!

  — Ды якога манаха? Ціха вы, у мяне малыя спяць. Каго вы бачылі?

  — Ён каля клуба стаяў, такі чорны, што малпа! Высокі… Валасаты… — наперабой загаварылі малыя, задаволеныя, што настаўнік не гоніць іх дахаты спаць, а вось так распытвае. — Васька Акулінін першы убачыу…

  — Не, я першы… — перабіў нехта расказчыка. — Валасы — як у каня грыва!

  Тут у пакоі з’явілася з ручніком, намотаным на галаву, жонка Мікалая Лявонавіча.

  Яна выкладала ў школе геаграфію і лічылася жанчынай строгай і ўладнай.

  — Што такое? — абурана зашаптала яна. І гэты яе шэпт гучэў званчэй за галасы дзяцей. — Малыя спяць, а яны сабраліся пад акном. Марш па хатах! Хто тут, чые гэта? У школу скора.

  І хоць да школы быў яшчэ добры месяц, настаўнічыхіныя словы пауздзейнічалі так, нібы ў тую школу трэба было ісці заутра. Падшыванцы неяк незаўважна растварыліся у змроку. Вельмі ім не хацелася трапіць такой строгай настауніцы на вочы. Адышлі у змроку хлопцы і Лена.

  Жонка настауніка уцягнула фіранкі у пакой, па-гаспадыньску сцепанула іх ад вільгаці і знадворнага пылу і шчыльна і гучна зачыніла акно.

  Святло у пакоі настауніка пагасла.

  Мікалай Лявонавіч адразу, як разышліся дзеці, лёг спаць. Але паведамленне дзяцей і незвычайная скурачка, якую яму перадау Пятрук, выбілі яго са сну.

  Настаунік Савіцкі, якога дражнілі Троцкім, быу ужо чалавекам немаладым, але яшчэ далёкі да сталых гадоу — ён толькі увайшоу у самую сярэдзіну гадоу, быу энергічны і нястомны гаварун. Як усе фантазёры меу вузкія і тонкія, нават прыгожыя рукі. І, як і уласціва для такога тыпу людзей, рабіць што-небудзь гэтымі даволі далікатнымі рукамі, майстраваць там, рамантаваць не любіу, ды у яго гэта і не асабліва атрымлівалася. Што, зразумела, выклікала пэуныя завёрткі з жонкай, але веданне, а галоунае уменне гаварыць кампліменты і бялява-чупрыністая галава гэтыя завёрткі раскручвалі. У студэнцкія гады Мікалай Лявонавіч любіу і часта бывау на археалагічных раскопках — на палявых даследаваннях. Нават да гэтага часу у яго меліся сувязі у сур’ёзных гістарычных навуковых колах. Тлумачылася гэта яшчэ і тым, што шмат хто з ягоных аднакурснікау выбіуся у вялікія людзі, зрабіуся вучоным. Савіцкі чамусьці не выбіуся, ці не захацеу, ці уся энергія пайшла у фантазмы.

  Сон не ішоу. Асабліва не давау спакою скураны ліст. Ён і напрауду быу падобны на стары пергамент. Такія лісты з вырабленай скуры яму даводзілася трымаць у руках, калі ён быу яшчэ студэнтам.

  Настаунік доуга варочауся на сваёй канапе, потым не вытрымау, падняуся, уключыу настольную лямпу і стау уважліва разглядваць матэрыял знаходкі. Сумненняу не было — гэта і напрауду быу старажытны пергамент. Прауда, гэта магла быць і умелая падробка. На пергаменце быу напісаны стараславянскай вяззю не зусім роунымі літарамі нейкі тэкст, злітны, без значных прамежкау паміж словамі. Яго было цяжка з першага разу разабраць, расчытаць сэнс, але па усім відаць, гэта быу нейкі рэлігійны твор. Пры больш уважлівым вывучэнні пергаменту настаунік пераканауся, што гэта быу так званы палімпсест, гэта значыць, што пергамент ужывауся некалькі разоу, а папярэднія тэксты выскобліваліся.

  «Калі вось гэты палімпсест ды невядомы у навуцы? — пранеслася думка. — Можна і публікацыю у якім часопісе зрабіць. А там, глядзіш, раптам на адкрыццё пацягне? Так, куды раней званіць — у Мінск, ці у Гомель?»

  Настаунік расхвалявауся, асцярожна, каб не разбудзіць жонку, якая спала і не падазравала аб магчымым навуковым прарыве, выйшау на вуліцу.

  Па вуліцы, блізка каля платоу, нехта ішоу. Ішоу і гучна сам сабе нешта мармытау. Настаунік наструніуся — самі па сабе успомніліся словы дзяцей пра манаха.

  Настаунік насцярожана падышоу бліжэй да плоту. Але па вуліцы, добра-ткі пахітваючыся, ішоу знаёмы усім вяскоуцам чалавек — брыгадны конюх Макар. Гэта быу старых гадоу чалавек. Нават вельмі старых. Яшчэ за даваенным часам служыу у польскай кавалерыі, пехатой прыйшоу з акупіраванай фашыстамі Польшчы. Любімай прыгаворкай Макара былі словы «кручэ варкочэ». Гэта былі радкі з нейкай польскай вайсковай песні. Ніхто, а хутчэй за усё і сам Макар, не ведау, што яны абазначаюць.

  Цяпер конюх, відаць, затрымаушыся каля сваіх коней, якіх вельмі любіу, вяртауся так позна дахаты. Убачыушы настауніка, Макар спыніуся, злёгку хітнууся і ціха прамовіу:

  — Пане настауніку, Лявонавіч! Нейкі ж дурань малодому жарэбчыку абрэзау грыву.

  — Эйш ты! — выказау здзіуленне і неадабрэнне настаунік.

  — Ды добра вычыкау. Ах ты ж «кручэ варкочэ»! Спаскудзіу каняку, — жаліуся Макар.

  — Нягоднік! — згадзіуся настаунік.

  — І такую каняку! А вы іх, гэтых гіцляу, у школе вучыце ды вучыце…

  Сказаушы так, маючы на увазе дзяцей, а не «каняк», Макар не зусім цвёрда ступіу і пайшоу далей, мармычучы пра сваю нечаканую бяду:

  — І у Польшчы быу, і пры Саветах служыу, але ніколі не бачыу, каб коням адрэзвалі грывы. Абы-што робіцца на свеце, «кручэ варкочэ».

  Мікалай Лявонавіч ахапіу рукой запаленыя, стомленыя ад бяссоннай ночы вочы, пацёр іх.

  — Я яму і авёс, я яму і грабеньчыкам расчэсвау. Аж блішчала грыва. І на табе! Рукі пакласці на калодку і паабсякаць! А тут бачыш, настаунік стаіць сабе… Важны, як польскі памежнік!

  «Манах, пергамент, «кручэ варкочэ»… — круцілася у галаве. — Не, трэба паглядзець у польскім слоуніку, што азначаюць гэтыя словы. Гэтулькі гадоу чуць, і не паспрабаваць даведацца… Не, не цікауны мы народ, славяне…»

5

  На другі дзень пасля тых нібыта неверагодных, а насамрэч — проста незразумелых падзей, Пятро Камар з’явіуся на вясковай пошце, як толькі яна адкрылася, узяу бланк тэлеграмы і напісау наступнае:

  «Тэрмінова прыязжай Творацца цуды».

  Унізе ён паставіу адрас свайго брата Паула, які працавау у будатрадзе, недзе у Мінскай вобласці. Загадчыца пошты цётка Тэкля механічна прачытала тэлеграму, пералічыла словы, назвала суму, якую трэба было заплаціць, і тут да яе дайшоу сэнс напісанага. Яна з падазронасцю паглядзела на Пецю паверх акулярау. Вочы у яе былі колеру алоукавага графіту.

  — Што ты напісау?

  Пеця паціснуу плячамі, мауляу, што?

  — Якія цуды? Якія цуды творацца? — крыху раздражнёна вымавіла загадчыца пошты.

  Пеця хацеу гэтак жа раздражнёна адказаць, што ніякія, бо ён ні пра які там цуд нічога не паведамляе.

  — Вы не пашляце гэтакую тэлеграму?

  — Не. Забірай яе, — адказала загадчыца і дзелавіта паклала запоунены бланк пад шкляны экран, за якім сядзела.

  — Я ж не пішу, што месяц з неба зваліуся, — спакойна сказау Пеця. — І што ён ляжыць на гародзе сярод гарбузоу… Я нічога такога не пішу!

  — Не прыдурвайся, Пеця, ты дарослы хлопец.

  — Вось таму, што я дарослы, як вы кажаце, магу я паслаць тэлеграму?

  — Дарослыя не пасылаюць такіх тэлеграм.

  — Якіх? Хвёкла Іванауна, што вы разумееце пад словам «цуд»?

  — Пеця, ты вялікі хлопец, — ужо асуджальна сказала загадчыца, якая не любіла, калі яе называлі Хвёклай. Яна любіла, каб яе называлі або проста Іванауна, або яшчэ прасцей — цётка Тэкля. Таму яна адпомсціла:

  — Ідзі, Пяцюньчык, чым карысным займіся. Кніжку якую пачытай, ці рыбы налавіце… Я занятая, ідзі-ідзі.

  Пеця адчуу, як ад гэтай дзіцячай яшчэ мянушкі-назову у яго ажно пабурачкавелі вушы. Ён узяу ручку і закрэсліу у тэлеграме два словы. У тэксце засталося «Тэрмінова прыязджай».

  Загадчыца нервова смыкнула тэлеграму да сябе, стрэльнула вачамі па закрэсленым, буркнула:

  — Няма чаго рабіць… — і налічыла грошы. Потым падсунула да сябе тэлефон, каб перадаць усечаную тэлеграму на тэлеграф, і, змушаная рабіць тое, што супраць яе волі, а галоунае, як яна лічыла, супраць здаровага, цвярозага сэнсу, зусім ужо раззлавалася.

  — Ён табе так і прыедзе. Ён жа ж на рабоце, Павел твой. Ён у будатрадзе. Гэта табе не хіханькі. Што, я не ведаю, што пра цябе з раніцы кажуць? Манаха бачыу? Усохлага? З дупла выпау… Кія на вас няма, біць вас няма каму.

  Але Пеця ужо выходзіу з пошты. «Пяцюньчык» быу адпомшчаны.

  Дома Пецю ужо чакау усхваляваны Мікалай Лявонавіч.

  — Дзе вы гэта узялі? — былі ягоныя першыя словы. І настаунік паказау Пецю скурачку.

  Пятрук падрабязна, не прапускаючы нават самай нязначнай дэталі, расказау пра учарашняе. Ён нават не прапусціу, у які момант заходзіу за хмаркі месяц і у які выходзіу, як заузята плёхкала рыба і як тауклі мак камары.

  — Ідзём да дуба. Гэта ужо сур’ёзна, — раззлавана сказау настаунік, выслухаушы Пецю.

  Каля дубовай калоды іх ужо чакалі. Па-першае, сам гаспадар сотак, Колб, па-другое, там была Лена, якая уважліва разглядвала сляды на беразе рэчкі. Цікауныя суседзі і не меней цікауныя дзеці, якія вось так рана папрыходзілі паглядзець на месца нечуванага здарэння, дапаунялі зборню.

  Мікалай Лявонавіч абышоу дуб, зазірнуу у дупло, пакалупау там пазногцем, паузірауся у зямлю пад дуплом.

  Абследаванне нічога новага не дало. Загадка заставалася.

  Пасля здарэння прайшло каля двух тыдняу. Чуткі і плёткі па вёсцы хадзілі самыя неверагодныя. Ужо нехта кляуся і бажыуся, што бачыу іншапланетнікау, іншыя сцвярджалі, што пад вёскай атабарыліся сектанты. Зразумела, расказвалі і гісторыю, блізкую да той, якой колісь частавау вучняу настаунік гісторыі — пра манаха, які праспау тысячу гадоу у дубовай калодзе, заліты мёдам. Казалі яшчэ, што да старога Камара, Пецевага бацькі, з Аустраліі ці Канады прыехау родны старэйшы брат. І што гэты ягоны брат быу пастрыжаны на чужыне у манахі, так пасціуся, што высах у трэску, і вось зараз прыехау ледзь жывы на радзіму дажываць. Але Камар запатрабавау з яго грошы, а у таго манаха не аказалася ні капейкі. Бо, мауляу, маскоускія улады усю ягоную пенсію у тых канадскіх ці аустралійскіх далярах так пералічылі на савецкія рублі, што выйшла смешная сума, ад якой той манах адмовіуся. І цяпер бедны манах, як не было дзе жыць, падауся некуды на Волхаускія балоты. А уночы ходзіць па гародах і дзе у каго морквіну выцягне, у каго слоік з малаком увалачэ.

  Было у разгары жніво. Часу слухаць і верыць розным показкам не знаходзілася, на палях гулі камбайны. Пятрук кожны дзень чакау свайго брата-студэнта, якога лічыу самым разумным чалавекам на свеце, і які, урэшце, дасць элементарнае тлумачэнне незразумелай з’яве. Чакалі Паула і Лена з Міхасём. Прауда, Павел прыслау ліст, што не можа вырвацца з будатрада нават на адзін дзень, але усяляк шукае такой магчымасці.

  Дні ішлі за днямі, Павел усё не ехау, Мікалай Лявонавіч слова за словам расшыфроувау скурачку, хлопцы і дзяучына хадзілі працаваць на калгасны зерняток, і гісторыя, якая так бурна пачалася і так уразіла вяскоуцау, стала памалу забывацца.

  Неяк вечарам каля вясковага клуба моладзь сабралася на танцы. Але для танцау пакуль было ранавата, ды і загадчык клуба яшчэ не прыйшоу з дому і не прынёс пласцінкі з папулярнымі мелодыямі. Паміж юнакамі і дзяучатамі ішла размова — нехта успомніу пра нядауняе такое дзівоснае здарэнне.

  — А я вам кажу, што гэта было! — даказвау адзін хлопец. — Вы ж тады фільм глядзелі, а мы на вуліцы стаялі. Чуем — крычыць нехта, дзяучына нейкая. Крычыць, аж заходзіцца. Мы насцярожыліся і туды…

  — Во залівае! — крыва пасміхаючыся, казау хлопец з тых, якія нічому не вераць. Але распавядальнік не звяртау на яго увагі і працягвау:

  — Пабеглі туды, глядзім — Ленка Заранок бяжыць. Мы да яе: што здарылася. Яна так і так, гаворыць, манах з дупла выпау.

  Той хлопец, што перабівау распавядальніка, тоненька захіхікау. Іншыя слухачы тарганулі смехуна за кашулю, мауляу, не перабівай.

  — Так і так, кажа Лена, манах з дупла выпау, трэба ратаваць, а то памрэ, худы надта. Кажам, які манах, што ты вярзеш? А яна — не, бяжыце да настауніка, у яго тэлефон, выклікайце «хуткую». А мы ж не верым! — распавядальнік падняу руку угору. — Вядзі, кажам, паказвай, дзе ён? Яна і заводзіць нас на рэчку. Гляжу, Пеця Камароу нібы учаурэлы…

  — Ты там быу? — перабіу растабары Міхась Сінчук. Як Пецеу таварыш, ён не хацеу, каб чапалі імя сябра.

  — Не быу, але хлопцы былі, малыя, за агародам Колбавым. Прыбеглі туды, а там адзін Пятро збянтэжаны стаіць, — крыху паправіуся распавядальнік. — Зніякавелы, ашаломлены. Пытаем: дзе твой манах? Ён і паказвае — во, па вадзе пайшоу.

  — Па вадзе, акі па суху! — Зноу не вытрымау весялун. — Як па сухім! Ну ты і майстар байкі плесці. Шкада, Камара Пеці няма, дау бы ён табе выспятка… Такія кулі ліць…

  — Ды змоуч ты, хай чалавек раскажа, — стрымлівалі весялуна дзяучаты з суседняй вёскі, якія сёння прыйшлі на танцы і якія нічога не ведалі пра здарэнне.

  — І што ж вы думаеце, глянулі мы туды, куды Пецька паказвае, а ён, той манах, і ідзе па рэчцы, як па сухому, шпарыць, во, як па дарозе, рыхтык там брукаванка.

  — Дык мо там які прывід… — з сумневам у голасе перабіла адна дзяучына.

  — Вось бачыце! — абурыуся расказвальнік. — Як прывід — то гэта і нармальна, гэта можна вытлумачыць, а як манах з мінулых стагоддзяу, дык гэта вам не верыцца. Кажу вам, паверце, на уласныя вочы бачыу, як чалавек ішоу пасярод ракі па вадзе.

  — Вечарам, уночы, лічы, ты гэта бачыу? — зноу не вытрымау Міхась. — Пытаюся — ці быу ты там?

  — Ну і што што уночы? Тады месяц свяціу, хоць іголкі збірай. Гэта па-першае, а па-другое, Міхась, вы пабеглі з той скурачкай да настауніка, а мы выйшлі з клуба і пайшлі на рэчку…

  — Ну і што далей было? Залівай далей… — рагаталі дзяучаты з суседняй вёскі.

  — Што далей? Адзін з нас, Віцька Петрушэня, зняу адзежу і кінууся у ваду, але, бедалага, далёка не праплыу, бо забаяуся адзін. Што б ён з тым манахам рабіу?

  — Пагаварыу бы з той муміяй…

  — Дык вось, нам так тады страшна зрабілася. А галоунае — сабакі не брэшуць. Каб нехта чужы быу на сяле, тутэйшыя блахачы узнялі б такі вэрхал…

  — А як ён усё-ткі выглядау? — дзяучат раз’ядала цікаунасць.

  — Як выглядау? Страшны, чорны, усё адно мумія егіпецкая…

  Тут на дарозе з боку далёкай чыгуначнай станцыі з’явіуся малады чалавек у светлай кашулі, з тоуста напакаванай спартыунай сумкай праз плячо. Час быу такі, што акурат цяпер, калі хто прыязджау на вечаровым цягніку, і прыходзілі у вёску.

  — Павел! — закрычау Міхась. — Як мы цябе чакаем.

  Хлопец, якога Міхась назвау Паулам, падышоу да клуба, павітауся за руку нават з дзяучатамі, кожны раз жартам спрабуючы тыя ручкі пацалаваць, але дзяучаты рукі вырывалі.

  — Як жыццё? Што тут у вас за рада паустанцау у Мілавідах?

  Гісторыя пра манаха была пауторана з новымі дэталямі і падрабязнасцямі.

  — Уга! Цікавая навіна. Дык, кажаце, мумія уваскрэсла? — спытауся Павел, паціраючы бровы. — А ведаеце, што я вам скажу?

  Усе моучкі глядзелі на студэнта. З твару і ростам ён быу як Пятро, у плячах нават вузейшы, худы і загарэлы.

  — Я ведаю, дзе гэты манах цяпер.

  — Дзе?

  — Так я вам і скажу. Вось занясу свае ванзэлкі, і мы туды сходзім.

  — Ноччу? Куды?

  — Пачакайце хвілін пятнаццаць. Перакушу дома, вазьму Петрыка і мы выведзем святога інака на чыстую ваду, далібог. Я ведаю, дзе ён. Нюхам чую. І пакліч, Міхаська, Лену сюды. Ёй будзе цікава.

  Павел узваліу сумку на плячо і падауся дахаты. Усе прысутныя абрадавана уздыхнулі.

  — Вось што значыць вучоны чалавек, сталічны студэнт. Прыйшоу, і за пяць хвілін развёу бяду рукамі, — сказау Міхась, калі Павел адышоуся.

  — Гэта Пецькау брат? — спытала дзяучына з суседняй вёскі.

  — Пецькау… У Мінску вучыцца. На гісторыка.

  — Так, ён нічога, высокі.

  — О! Ён у нас — што ні гавары — светлая галава.

  — А мне казалі, што у Пецевага брата доугія валасы… А гэты як зэк пастрыжаны.

  Міхась сумеуся. Сапрауды, ён і не звярнуу увагі на Паулаву прычоску.

  Студэнтавы даужэзныя светлыя валасы шмат у каго былі прадметам зайздрасці, бо у школе не дазвалялася насіць доугія прычоскі. І вось — лысы, і ужо дауно, бо паспела адскочыць кароткая шчотка новых валасоу.

  — Будатрад вам не семінарыя, — патлумачыу Міхась. — Там не параскашуеш. У бетонамешалку як зацягне валасы. Таму загад усім стрыгчыся пад нуль! Вы стойце тут, а я схаджу па Лену Заранчыху.

  Не, не варта было звязвацца з ім, з манахам. Для гэтага трэба мець вопыт, сілу. Уяуляць манаха, жыццё ягонае, якое так і не прагледзеу скрозь бясконцыя гады, цяжка, складана. Паспадзявауся на лёгкі поспех…

  З чаго усё пачалося? З гульні, з уяуленняу, з успамінау. З таго малога чорціка — самага сапрауднага, — які дапамог сёе-тое зразумець.

  Гульня пачалася з вяртання ва уласнае папярэдняе жыццё. Цікавая рэч — што у маладых гадах можна успомніць пра дзяцінства? Стоп! Сваё, ці манахава? Вечны холад. Курная хаціна. Замест коміна — дымны мех. Калі у печы выпальвалася, заткалам затыкалі печ, а мех, які быу падвешаны пад столь, і праз які дым і цяпло выходзілі у неба, закручвалі і завязвалі. У хаце адразу рабілася чадна і цёпла. Ад чаду выскоквалі на вуліцу, на снег. Адзежы не было, лапці вечна мокрыя. Летам хораша, летам выдатна. Усё наукола у зараслях галешніку, стажкі вакол хлявоу і хат. Увесь свет у алешынах — нізкіх, карчаватых.

  Бацька быу майстра, увесь час стругау пілавау. За капейкі, бо не асмельвауся простым людзям заломваць цану. Ці былі тады капейкі? Эх ты, гісторык. Грашы, шэлягі. Аднойчы бацька насыпау у мех стружак і загадау вынесці за поплау, праз гаць прайсці і высыпаць. Выкінуць у карчы, як казалі. І тады пабег. А ужо не так светла было. Яшчэ не вечар, але у тым галешніку за гаццю змрачнавата. Пабег, асільваючы незразумелы страх, і стау высыпаць пад куст альхі, якая каранямі была у вадзе, бо лета было толькі напачатку, і яшчэ стаяла вада у равах, у карчах. Тады і здарылася тое, што памятау усё жыццё, што ніколі ні пры якіх абставінах не выходзіла з галавы, сядзела і будзе сядзець вечнай стрэмкай.

  Ён раптам убачыу проста перад сабой на вузлаватых, белых у прыцемках альховых карэнішчах… чарцяня. Самае сапрауднае чарцяня. Яго было цяжкавата разгледзець, бо святла не хапала тут, пад галінамі альхі. Спачатку ён падумау, што гэта нейкі звярок. Велічынёй з ката. Або такі кудлаты смешны маленькі сабачка. Але істота сядзела так, як можа сядзець толькі чалавек. Тое, што можна было назваць тварам, было невыразным — нешта і кацінае, і сабачае… Ці то вушкі на галоуцы, ці то рожкі. Толькі вочы сумныя і праніклівыя. Яны не свяціліся, як можна было меркаваць, што вочы у падобных істот свецяцца злавесным святлом. Яны адбівалі святло неба, проста цьмяна блішчэлі. І выклікалі адчуванне журботы, бяды, нават нейкага мілажалю.

  Ён тады крыкнуу, кінуу мех, і пабег прэч. Дома яго трэсла, мову адняло. На роспыты бацькі, калі яго крыху адпусціла, заявіу што бачыу чорта.

  — Ты у карчах бачыу чорта? — сур’ёзна і разам з тым весела перапытау бацька і крыва усміхнууся. — Ідзём, пакажаш, дзе ты яго бачыу

  Ісці ён наадрэз адмовіуся. Бацька узяу малодшага сына, яны узброіліся кіямі і разам схадзілі на поплау па кінуты мех. Ніякага чорта яны там не убачылі.

  Потым яго вадзілі да шаптухі выліваць страх. Вылілі — ён перастау баяцца поплава, альховых кустоу. Гісторыя пакрысе забылася. Яму проста не напаміналі пра недарэчны страх. Але ён памятау. Стрэмка сядзела. І чорцік не раз з’яуляуся яму у снах: моучкі сядзеу на белаватых альховых карэнішчах і з цьмянай жальбай глядзеу на яго.

  Калі ён вырас і вывучыуся, візія гэтага чорціка з жаласлівым позіркам нікуды не знікла. Яна зрабілася дэталлю, элементам ягонай свядомасці. Вобраз чорціка не мог выцесніцца з галавы нічым. Прауда, ён і не перашкаджау яму — быу бяскрыудным. Ніякай ні карысці, ні шкоды гэты вобраз не прыносіу.

  Ён многа і не думау пра яго — ёсць у галаве, у свядомасці у людзей розныя вобразы — дык і што з гэтага? Вобраз гэтага чорціка нават смяшыу яго, забауляу Але ён не расказвау пра яго. Нікому і ні пры якіх абставінах. Паспрабуй раскажы каму?! Што падумаюць? З часам і узростам вобраз чорціка знікау, амаль забывауся, амаль выветрывауся з галавы.

  Значна пазней, калі вырас і стау чуць і разумець выразы пра так званыя «белага каня», «белую гарачку», ён зноу успамінау пра свайго бяскрыуднага сябручка. І ужо тады, калі стау разважаць пра гэта, пачытау сякую-такую адмысловую літаратуру, і не навамодную, а старажытную, якой тысяча ці паутары гадоу раптам усвядоміу што гэта быу не чорцік, але… ягоны уласны анёл. Гэта значыць вобраз той душэунай сілы, энергіі, якая была у ім, як чалавеку, і якой надзяляецца кожная жывая істота.

  Вось што тое было — вобраз сілы! Мала таго, гэта быу не анёл тагачаснага дзіцячага узросту. Гэта быу анёл цяперашніх ягоных гадоу, яго, дарослага чалавека, калі душа заморана мярзоццем так званага дарослага жыцця. Ён тысячы разоу вяртауся у сваёй памяці у дзяцінства, калі адчувау сябе бязвінным, чыстым, светлым. Уласна, істотай, якая не мела ніводнай заганы. І гэтае вяртанне нейкім чынам праходзіла праз таушчыню пражытых гадоу, матэрыялізавалася, і ён глядзеу вачамі дарослага, сталага чалавека на самога сябе — маленькага, бязвіннага, абсалютна чысценькага.

  А што бачыу той, на якога ён глядзеу? А тое і бачыу, што уяуляла сабой ягоная душа цяпер — чарцяня!

  Вось, аказваецца, чаму ён тады не пазнау свайго уласнага анёла, які прыйшоу да яго праз пражытыя гады паглядзець на свой уласны пачатак! Нібы магутная рака вяртаецца да маленькай крынічкі, струменьчыка паглядзець, з чаго, уласна, пачынаецца.

  І наколькі чысцюткая вада у гэтым пачатковым струменьчыку, настолькі і брудная, з’індустрыялізаваная вада на вытоку ракі. Раса, дыяменты, празрысты бальзам у вытоку — бруд і смурод у яе эстуарыіі, вусці, дзе яна вылівае свае струмені, уласна, і не вады, а амаль мёртвага хімічнага раствору у мора.

  Выходзіць, так робіцца і з чалавечай душой: ён у дзяцінстве убачыу свайго дарослага анёла і прыняу яго за чорта?! Дзіцятка, хлопчык — чысты душою — і чорт, хай сабе малы, у немаладыя гады.

  Выходзіць, так. І што тады рабіць? У чым загадка гэтай неадпаведнасці? Дзе выйсце? І навошта ён, гэты інструментарый думання, яму дадзены?

  Павел не прыйшоу да клуба ні праз пятнаццаць мінут, ні праз паугадзіны. Міхась выклікау Лену, і яны спыніліся насупраць Паулавай хаты, сталі чакаць, калі выйдуць хлопцы. Неузабаве выйшау Павел, адзін. У руках трымау невялікі электрычны ліхтарык.

  — Пятра няма дома, усё на рыбе боутаецца, таму я і затрымауся, чакау яго, — сказау ён і звярнууся да Лены замест прывітання. — Ты не ведаеш, у якім месцы ён ловіць?

  Звяртауся з падтэкстам, бо ведау, што Пятрук у гэты час мае з Ленай спатканне — ш. мат што чуу пра іх. Дзяучына успыхнула, але авалодала сабой, прамовіла:.

  — Ён, гэта… чарвякі у абед капау, але нічога не гаварыу, куды пойдзе…

  — Ды на азярынах, па той бок ракі недзе прападае, — выручыу Лену Міхась.

  — І гэтак позна? Добра, пойдзем без яго. Вы не здагадваецеся куды?

  Лена і Міхась не здагадваліся.

  — У царкву! — Павел рассмяяуся. — Людцы! Што тут такога? Царква — гэта не дом смерці, як вам унушылі з дзяцінства. Гэта дом жыцця!

  Што ж, царква дык царква. Ісці было недалёка. Невялічкая царква знаходзілася крыху убаку ад вёскі на цесных могілках, густа і без ладу зарослых бэзам, тоустымі дубамі і бярозамі. Каб не сабіраць цікауных малых, пайшлі агародамі.

6

  Пакуль ішлі, Павел няспынна гаварыу:

  — Мае вы дарагія, ведаеце, што такое царква? Ну, Лена, адкажы?

  — Культавая пабудова… нашых продкау.

  — Дакладна, нават вычарпальна. А што яны у царкве рабілі, нашы продкі?

  — Як што? Маліліся, мерцвякоу адпявалі, — уступіу у размову Міхась.

  — Не мерцвякоу, а нябожчыкау, — ціха паправіла Лена.

  — Правільна, але… — Павел пераклау ліхтарык у левую руку. — Аказваецца, мы з вамі знаходзімся у сапраудным энергетычным моры, — Павел падняу палец правай рукі. Гэта быу ягоны любімы жэст. Прауда, можна было падазраваць, што гэты жэст ён пераняу у іхняга настауніка гісторыі — Мікалая Лявонавіча.

  — Царква ёсць цэнтр гэтага энергетычнага мора. Вось так! — Павел з трыумфам паглядзеу на хлопца і дзяучыну. — Далей, вы чулі пра вампірау і донарау?

  — Пра якіх? Тых, што кроу смокчуць? Кажаноу? — здзівіуся Міхась.

  — О-о-о! Цемра. Слухайце: мы проста плаваем у акіяне энергіі. Людзі здольны абменьвацца энергіяй, сілкавацца чужой, падмацоувацца энергіяй космасу, усяго сусвету. З блізкімі па духу людзьмі нам лёгка і наадварот.

  — Прауду кажаш, — згадзіуся Міхась. — Мне…

  — Старажытныя славяне, нашы продкі, — перабіу хлопца сталічны студэнт, — не былі класічна адукаванымі, як па цяперашніх мерках. Але яны мелі тонкую згарманізаванасць з прыродай і напоуніцу чэрпалі энергію, яны называлі яе жывіяй, з лесу, з дрэу, з лугоу, з рэк, словам, з роднай зямлі. Таму яны і абагаулялі родную зямлю, любілі яе…

  — Абагауленне сіл прыроды — прымітыуная рэлігія дрыгавічоу, крывічоу, палачан, — падала нясмелы голас Лена.

  Павел спыніуся. Што за вінаваты галасок? Ці гэтае дзяучо саромеецца яго?

  Ён зноу падняу палец і прадоужыу ужо тонам прафесійнага лектара:

  — Э-э! Прымітыуная рэлігія? Зауважце, якая падмена паняццяу! За бога лічыць нейкую сілу прыроды гэта адно, а вось сілы прыроды лічыць божымі — гэта іншае! Ёсць монатэізм, а ёсць політэізм. Ат, лепш слухайце пра вампірау…

  — Ты не закручвай, — пакрыудзіуся Міхась. — Мы толькі у дзевяты клас перайшлі, а ты поліэтылен, монапалімер… Цьфу…

  — Добра-добра, — засмяяуся Павел. — Слухайце: вампірам робіцца той, хто канчаткова заблытауся у жыцці, засмяціу свае энергетычныя канальчыкі. Вось такі чалавек і крадзе энергію ад іншых. Крадзе падсвядома, не ведаючы, што ён злодзей.

  — А як ён гэта робіць? — здзівіуся Міхась.

  — Робіць іншага чалавека вінаватым. Мауляу, я люблю цябе, а ты… Або паслужыць чым чалавеку, а потым вымотвае душу, — бадзёра працягвау Павел. — Начальнік, калі дае падначаленаму прачуханца, зараджае свой падселы акумулятар. І так паусюдна: уладарная жонка смокча жывію з «прыціснутага» мужа, цешча на пару з паслухмянай дачкой высмоктваюць энергію з зяця-мужа, — Павел перайшоу на шэпт, бо яны зайшлі у брамку могілак. — Дзіцяці, скажам, дадуць цукерачку і як засюсюкаюць… А гэта ж вампір так забірае энергію! — Павел спыніуся. — Ну, вось мы і прыйшлі.

  — Ты гаварыу проста як… наш Троцкі, — з захапленнем і у той жа час з расчараваннем, прашаптау Міхась. — Няужо ты сур’ёзна гэта расказвау?

  — А то не! Вампір за сваё смактанне энергіі расплачваецца разгарманізацыяй з прыродай і парушэннямі у арганізме. Донар жа, ад якога забралі энергію, невытлумачальна смуткуе, баіцца адзіноты, губляе цікавасць да жыцця. Або спрабуе кампенсаваць знікненне энергіі праз штучныя крыніцы: алкаголь там, нарката. Працягваць? Пацярпіце, да канца лекцыі засталося мала.

  — Працягвай, — махнуу рукой Міхась.

  — А вось медытацыя, аутатрэнінг, — шаптау Павел, узіраючыся у цьмяны сілуэт царквы. — Вяртанне да прыроды, да музыкі… — Павел некалькі секунд стаяу, нібы не адважваючыся рушыць да царквы, потым ступіу крок і пайшоу, упэунена прабіраючыся сярод старых пахіленых крыжоу.

  Дрэвы і кусты бэзу нібы заснулі, не варушыліся, толькі у вершалінах слаба шумеу ветрык.

  — Увогуле, — усё шаптау студэнт, нібы не звяртаючыся да Міхася і Лены, якія з перасцярогай прабіраліся за ім, — розныя віды мастацтва — невычэрпныя паклады біяэнергіі…

  — Ой, — ціха войкнула Лена. — Там нешта свеціцца.

  — Дзе? — напалохана спыніуся Міхась.

  Лена паказала на гушчу бэзавых хмызнякоу, за якімі і павінна была быць царква. Павел і Міхась уважліва паглядзелі туды, куды паказвала Лена.

  — Гэта шкло блішчыць у царкве. Адбівае святло, — упэунена патлумачыу Павел і вярнууся да тэмы. Ён, відаць, не мог ад яе адчапіцца: — І вось для чаго я гэта усё расказваю. А для таго, што храмы, старажытныя культавыя збудаванні, абразы — крыніцы самай што ні ёсць канцэнтраванай энергіі. І наша царква — сапраудны рэактар па яе вытворчасці… Ну, гэта і прауда шыбка блішчыць…

  — А нам у школе пра рэлігію іншае расказвалі… — вінавата прамовіла Лена, уражаная тым, пра што гэтак натхнёна расказвау Павел.

  — О-о-о! Нам у школе многа чаго расказвалі… Асабліва Мікалай Лявонавіч. Вы, можа, яшчэ у камунізм верыце?

  — А што? Яго не будзе? — неяк жаласліва прамовіла Лена.

  — А спытай у сваіх бацькоу яны табе адкажуць, — засмяяуся Міхась.

  — Ціха ты… — асадзіу яго Павел. — Царква блізка, і калі там манах-мумія сядзіць — пачуць можа. Сцішымся… Я прывёу вас сюды, бо упэунены, што калі вы гаворыце прауду, манах павінен быць у першую чаргу тут, у царкве, дзе многа уласцівай яму энергіі.

  — Дык Усявышні ж паусюль… — неяк няупэунена прамовіу Міхась.

  — Сінчук! — прашыпеу Павел. — Манаху дах над галавой мець трэба?

  Міхась прамаучау. Царква уяуляла сабой будыніну на невысокім падмурку са стромымі схіламі даху. Будавалі яе яшчэ на пачатку XX стагоддзя, відаць, з невялікіх сродкау, бо была яна надзвычай малой. Усё у царкве было невялічкае: і купал царквы маленечкі, проста архітэктурна намечаны, і крыжы на ім, і званіца мініяцюрная, і акенцы у сценах, абшаляваных крохкімі ад часу дошкамі. Затое дрэвы каля царквы проста раскашавалі — дубы спаборнічалі з клёнамі і бярозамі у таушчыні. Дрэвы раслі густа, адно пры адным і проста не верылася, што яны могуць вось такія магутныя адно пры адным падняцца над зямлёй.

  Маладыя людзі падышлі да царкоуных сцен, прыслухаліся. І толькі тут зауважылі, што блішчыць не шыбка у акне, а цьмяны, кволы водблеск святла тачыуся з высока паднятага закратаванага акенца.

  — Я ж казала… — прашаптала Лена.

  — Ці-ха! — пачууся у адказ Паулау шэпт. — Мы яго зачынім у царкве, потым паклічам людзей — сведкау. Не выключана, што гэты манах валодае паранармальнымі здольнасцямі — моцным гіпнозам там, ці яшчэ чым іншым. Ты ж, Сінчук, казау, што ён па вадзе хадзіу…

  — Ат! — узмахнуу рукой Міхась. — Мала што я казау… Ідзёмце да дзвярэй.

  Яны падышлі да дзвярэй, шчыльна зачыненых і зашчэпленых з сярэдзіны. Але Міхась націснуу на іх, і намацау зашчапку.

  — Каб рука танчэйшая… Лена, ты паспрабуй…

  Лена працягнула руку і ціхенька адшчапіла дзверы. Яны прайшлі у прытвор — невялічкі калідорчык перад яшчэ аднымі дзвярамі, якія таксама былі зачынены, але праз шчыліны праходзіла цьмянае святло.

  Пасярод памяшкання царквы, перад амбонам, у шкляначцы гарэла, гучна патрэскваючы, свечка. Вакол свечкі, сашчапіушы рукі на грудзях і прыціснуушы локці да бакоу расхаджвау нейкі кудлаты чалавек і нешта мармытау. Хлопцы і дзяўчына прыніклі да шчылін у дзвярах і стаілі дыханне.

  Тое, што яны убачылі, прывяло іх у страшэннае узрушэнне і здзіуленне, і нават багавейлівае трымценне, бо чалавек меу доугае адзенне, нібы гэта быу святар, а кудлатая галава ягоная была пакрыта нейкай тканінай. Ніхто з назіральнікау не сумнявауся, што у царкве вакол свечкі хадзіу сапраудны манах!

  Манах спыніуся, сеу на узвышэнне амбона, спінай да іканастаса, узяу у рукі цяжкую кнігу і, падстауляючы яе старонкі да святла свечкі, стау чытаць глухім гугнявым голасам:

  — Памалюся Перуну, пакланюся Вялесу… — З гэтымі словамі манах перахрысціуся і нават крыху пакланіуся. — Як казау наш айцец Ян Шчодравуснік сваёй залатой кгартанню, Бацька наш Нябесны не толькі дзеі прымае, але і намеры цалуе! І не паводле дастойнасцяу тых, хто атрымлівае, і не самі па сабе, але па дабрыні таго, хто дае, прыяхам міласць…

  Манах змоук, шумна уздыхнуу, стау гартаць старонкі, шукау у кнізе нейкае вядомае яму месца. Міхась пашукау вачамі большую шчыліну. Яна была нізка, таму хлопец асцярожна апусціуся на калені, каб было зручней глядзець. Гэтак жа зрабіу Павел. Лена, каб быць смялейшай, апусціла свае рукі хлопцам на плечы і нахіліла галаву набок, каб можна было глядзець адразу двума вокамі.

  Манах тым часам наслініу палец, перагарнуу некалькі старонак і зноу пачау гугнявіць. Гаварыу ён нягучна, але словы разабраць было можна. Часу ад часу ён пераходзіу на шэпт, мармытау зусім неразборліва.

  — Забараняючы вады і парокі ідалапаклонства, другі запавет са святой скрыжалі унушае нам дабрадзейства некарыслівасці супраць жабы сквапнасці, — прачытау манах, — прапануе устрыманне супраць дагоды чэраву, прадпісвае замірэнне духу супраць гардыні і пыхі…

  Павел крануу дзяучыну за руку, прывабліваючы яе вуха бліжэй да сябе, шапнуу:

  — Гэта той?

  — Хто яго ведае?! — паціснула дзяучына плячамі.

  Манах пачухау бараду, потым зблытаныя валасы на галаве, космы якіх тырчалі з-пад накідкі. Вось ён зноу перагарнуу старонку, прыгледзеуся да наступнай… Загугнявіу:

  — Г анарлівец мае несуразмерна высокае меркаванне пра свае уласцівасці — розум, прыгажосць і здароуе. Пыхлівец задаецца сваёй памяццю і талентам. Нават дабрыню лічыць сваёй, уласцівай толькі яму, якасцю… О-хо-хо! Ісціна, якая ісціна…

  Здранцвелы ад жаху і уражання, Міхась нахіліуся да Паулавага вуха, ледзь чутна прашаптау:

  — Што рабіць будзем?

  — Лена, перастань сціскаць мне плячо! — адказау Павел. — Учапілася, як каза за ліпку…

  — Ціха вы, я паслухаць хачу… — выдыхнула дзяучына.

  Манах з падазронасцю зірнуу на дзверы, некалькі хвілін сядзеу нерухома. Хлопцы і дзяучына не варушыліся, нібы скамянелі. Манах супакоіуся, пачау гартаць сваю кнігу, знайшоу нейкае месца, стау чытаць:

  — Вось пыхлівец і шануе толькі самога сябе. Свае паняцці і жаданні ён лічыць вышэйшымі за вярхоуную волю Таго, Хто Ёсць на Небе. Задавака з пагардай і шкірамі адносіцца да думак і зычлівай рады іншых. Кгардун не адмовіцца ад сваіх меркаванняу, якія б яны не былі крывыя і аблудныя… Ягонае «я» — вышэй за усё…

  Манах змоук і зноу глянуу на дзверы.

  — Гэта не манах, — раптам даволі гучна шапнуу Міхась.

  — Тс-с, — ледзь чутна прасіпела Лена, — Сінчук, ты што?

  — А то! Яна яшчэ сіпець будзе… — не баючыся, што яго пачуюць, прашаптау Міхась. — Калі ён праляжау у дубе тысячу гадоу ён будзе глухі, як пень.

  Напрауду, манах нібы і не чуу даволі гучнага хлопцавага шэпту, адвярнууся, стау шалахцець старонкамі кнігі.

  — Кажу вам: гэта не манах! — паутарыу Міхась.

  — Тады хто гэта? — прашаптала Лена.

  — А чаму не манах? Якія рэзоны? — шэптам пацікавіуся і Павел.

  — А таму што на пальцы плюе і старонкі Святога пісання гартае. Так рабіць нельга. Гэта мне яшчэ некалі дзядуля-нябожчык казау… Да усяго — постаць ягоная нешта мне знаёмая. І галасок нечы напамінае.

  Мітуслівы агеньчык свечкі надавау унутранаму выгляду царквы змрочны і патаемны выгляд. Плямы святла бегалі па ліках апосталау і свяціцеляу выяуленых на дошках іканастаса, неяк зусім пагрозліва блішчэла пазалота на просценькім багеце рам і на драуляных выразаных узорах царскай брамы. Цень панікадзіла — падстаукі для свечак, трывожна мітусіуся па падлозе. Манах зноу загугнявіу цяпер гучнай скорагаворкай:

  — Ніхто цяпер не моліцца даубешкам-ідалам, не пакланяецца будынкам, не дагаджае рэчам ці прадметам, не лічыць бажаством крыніцу ці бор, але мноства жывых душау служаць жарсці карыслівасці і зломілуюць гордасць і пыху… — Манах на секунду змоук, потым з трыумфам, узнёсшы руку з паднятым пальцам, прамовіу — Ага! Вось што ёсць сучаснае, тонкае ідалапаклонства!

  — Усё ясна, — шапнуу Міхась Сінчук і, больш ні слова не кажучы, ускочыу з кален, пацягнуу на сябе дзверы, пераступіу парожак і ірвануу да манаха, расстауляючы рукі, каб ухапіць яго. Па дарозе ён збіу шклянку са свечкай, і святло згасла. У цемнаце пачуліся здушаныя крыкі і шум барацьбы.

  — Трымай, не пускай! — як шалёны роу Міхась. — Куды-ы ломіш! Баліць!

  — Свяці ліхтаром! — запішчала Лена. — Паулік! Памагай.

  — Я не утрымаю яго! Павел! — прасіу дапамогі Міхась. Але як толькі Павел уключыу ліхтарык, у той жа момант нехта ударыу па ягоных руках, уключаны ліхтарык грукнуу на падлогу. Лена адчула, як моцнае плячо адхіліла яе, амаль адштурхнула, бразнулі ад удару вонкавыя дзверы царквы…

  Павел падхапіу ліхтарык, выскачыу з царквы, але на выхадзе за нешта зачапіуся і так гэпнууся, што ліхтарык зноу выпау з ягоных рук. Устаушы, Павел кінууся бегчы следам за уцекачом, але неузабаве вярнууся.

  — Што? Уцёк? — крыкнуу збянтэжаны Міхась, які стаяу у промні ліхтарыка пасярод царквы з чорнай апранахай у руках.

  — Уцёк… — жаласліва паутарыу ён, зразумеушы, што нічога не выйшла. — Чаму не затрымалі?

  — Куды ты яго утрымаеш. Ён як ламануу, што той лось па кукурузе… — махнуушы рукой сказау Павел. — Ды і зачапіуся я…

  — А чаго адразу не кінууся на дапамогу? — падступіуся да яго_Міхась, шкуматаючы манахава адзенне у руках. — Ты ведаеш, які гэта бамбіза? Ён мне проста у дых, пад самыя мікіткі як урэзау… Адкуль толькі ён такі узяуся?

  Павел вінавата паціснуу плячамі.

  — Што маучыш?! — ледзь не раззлавана крыкнуу Міхась.

  — Ну, я не такі, скажам, як ты адчаюга, каб адразу кідацца у атаку, — знайшоу як выкруціцца Павел. — Хопіць высвятляць адносіны… Што гэта у цябе у руках?

  — Эх ты, а яшчэ студэнт, — не мог супакоіцца Міхась. — Слухайце, тут нешта нячыста. Не-е, мы яго выведзем на чыстую ваду. Я падазраю, хто гэта. Імчым да цябе, Павел, да вас дахаты! Там і гэтую хламіду разгледзім.

  Калі яны прымчалі да хаты Камароў, то ўбачылі, што Пятрук сядзіць сабе недалёка ад калодзежа і ў святле электрычнай лямпачкі… чысціць рыбу. І займаўся гэтай справай даўнавата, бо перад ім у місе высіцца гара пачышчаных плотак і акунёў.

  Пятрук прывітаўся з братам. Зніякавелы, але ўсё яшчэ насцярожаны, Міхась падышоў да Пятра і ўважліва паглядзеў на яго з аднаго боку, паглядзеў з другога. Потым памацаў ягоны біцэпс і нават панюхаў валасы.

  Пятрук не пярэчыў, цярпеў, толькі здзіўлена паглядваў то на брата, то на Лену.

  — Пецька, ты даўно тут? — пацікавілася Лена.

  — А што? — насцярожыўся хлопец. — Нешта здарылася?

  — Ты нікуды не адлучаўся? — з хітраватай усмешкай у сваю чаргу задаў пытанне Павел.

  — Во, бачыце, — паказаў Пятро нажом на рыбу. — Яшчэ смажыць буду. У лядоўню не ўлезе.

  — А дзе бацькі? Спяць? — спытаў Міхась.

  — Даўно. Стаў бы я чысціць… У нас такой работай займаецца або Павел, або маці. З абеду ў мяне хоць бы раз клюнула, нічога не злавіў, плотачкі падзёўбвалі, а вечарам як сталі акуні чапляцца…

  — Не, — крутнуў галавой Міхась Сінчук. — Ці я дурань, ці вы вельмі хітрыя.

  Павел няўцямна паглядзеў на Міхася.

  — Няхай я ў грамаце недапечаны, — прамовіў хлопец, — але адчуваю махлярства. Вы паддурваеце нас…

  З гэтымі словамі хлопец павярнуўся і пайшоў прэч. За ім пайшла і Лена.

  Павел пабыў дома нядоўга — ужо ў абед наступнага дня яму належала ехаць. Міхась і брат Пятро ўгаворвалі Паўла застацца яшчэ хоць да вечера і ехаць начным цягніком. Асабліва прасіў Пятро, якому, зразумела, Ленка расказала пра ўчарашнія падзеі, і цяпер яму карцела разгадаць тайну невядомца з царквы.

  — Гэта той самы манах, — гаварыў хлопец. — Як я не дапетрыў, што ён у царкве схаваецца. А вы? Героі… У руках трымалі і выпусцілі.

  З раніцы хлопцы паспелі схадзіць на могілкі, зайшлі ў цэрквачку і пільна там усё даследавалі. У манаскай, як думалі, хламідзе, Камарова суседка прызнала старую святарскую рызу, якая здавён ляжала, па яе словах, у скрыначцы ў алтарнай частцы царквы разам з рознымі святарскімі рэчамі. Акурат гэтай рызы ў скрыначцы хлопцы і не далічыліся. Ніякага іншага следу сваёй прысутнасці ў царкве манах не пакінуў. У кутку знайшлі некалькі газет, але яны старыя, са здымкамі спраўнага яшчэ Брэжнева. Заставалася загадкай, што манах піў, што еў. У сметніцы, якая стаяла ў прытворы, знайшлі некалькі адносна свежых каменьчыкаў ад слівак і яблычныя агрызкі.

  — Нягуста, — прамовіў Павел. — Будзеце ведаць, што манах не бесцялесны дух, а харчуецца слівамі і малінаўкамі.

  Перад тым, як пайсці з царквы, спыніліся перад алейнай карцінай, на якой невядомы багамаз выяўвіў Тайную вячэру.

  — Што глядзіцё? — прамовіў Павел. — Прадзедаў пазналі?

  — Якія ж яны прадзеды, калі яны ў Палесціне жылі, — скрывіўся Міхась.

  — У Палесціне? — падняў бровы Павел. — А хто маляваў? Наш мастак, тутэйшы. Бачыце, якія твары ў апосталаў? Сапраўдныя славянскія блінцы. Ды ячшэ з балцкімі доўгімі насамі? Адкуль тутэйшы мастак мог бачыць старажытных іудзеяў часоў Ёсіфа Флавія?

  Міхась утаропіўся ў Паўла.

  — Універсальнасць чалавечай прыроды — гэта адно, а лакальнасць людскога хранатопа — другое… — патлумачыў Павел.

  — Студэнт! Перакладзі па-нашаму… — замахаў рукамі Міхась.

  — Вось-вось, — адгукнуўся на гэта Пятрук. — Паўлік часам так заверне, што адчуваеш сябе абсалютным дурнем.

  — Што ж тут незразумелага? Вунь, да прыкладу, у Лацінскай Амерыцы нядаўна даследавалі карціну з аднаго горнага касцёла. З гэткім во сюжэтам, — Павел паказаў на «Тайную вячэру». — Што, вы думаеце, знайшлі эксперты на стале ў апосталаў?

  Хлопцы пераглянуліся і паціснулі плячамі.

  — Смажаную марскую свінку, — з трыумфам прамовіў Павел. — Неадменны атрыбут шматвекавога сталавання індзейцаў. Ну, мне час збірацца на цягнік.

  Па дарозе дахаты дамовіліся пра ўчарашняе нікому не расказваць. Каб не было плётак і гульні ў сапсаваны тэлефон.

  — Чаго вы насы павесілі, я неўзабаве прыеду, — суцешыў хлопцаў Павел. — Ёсць, ёсць тут нейкая містыфікацыя. Вы на ўсялякі выпадак паназірайце за нашым гісторыкам.

7

  Праводзіць Паўла пайшла адна Лена, бо Петрука і Міхася забрала на нейкую работу Міхасёва маці. Дзяўчына не ведала, што хлопцаў не будзе, разгубілася ад таго, што ёй ісці адной з Паўлам, і яны йшлі моўчкі, або зрэдку перакідваліся нязначнымі фразамі.

  «Чаго яна пацягнулася?» — думаў Павел, а Лена ўсё азіралася і ўздыхала.

  Жнівеньскае неба блішчэла, як свежаразрэзанае волава, дзьмуў тугі цёплы вецер. Пяшчотна-сляпучы шар сонца прасякаў смугу ласкавымі промнямі.

  «Саромеецца яна мяне, ці што? — круцілася ў галаве ў хлопца. — Вочы нейкія… бездапаможныя».

  — Ты, Лена, куды збіраешся паступаць? — спытаўся ўрэшце хлопец.

  — Мне яшчэ рана пра гэта думаць, — зіркнула на Паўла дзяўчына і адвяла вочы. — Яшчэ дзевяты, потым дзесяты клас…

  — Самы час засяродзіцца на пэўных прадметах, — з ментарскай інтанацыяй вымавіў Павел. — Трэба ж, урэшце, мець мэту ў жыцці. Каб дасягаць яе.

  Лена прамаўчала і толькі ў каторы раз ўздыхнула. Ішлі і зноў маўчалі. Маўчалі датуль, пакуль не паказаліся будынкі станцыі.

  — А ты… калі прыедзеш? — спыталася Лена.

  — Прыеду. Пасля будатрада на бульбу не забіраюць… — адказаў хлопец і зацікаўлена зірнуў на дзяўчыну.

  Пакінуўшы Лену каля рэчаў у прыстанцыйным кветніку, Павел схадзіў па білет. Вярнуўшыся, ён з фальшывай весялосцю сказаў:

  — У нас цэлыя паўгадзіны. Чаго ты кіслая? Зайздросціш, што я еду? Гэта я вам зайздрошчу — вам застаецца загадка манаха.

  — Пры чым тут манах? — Лена вомільгам зірнула на Паўла, зноў апусціла, нібы пакрыўджаная, вочы.

  — Прысядзем на дарожку, — прапанаваў Павел.

  Жываплот акружаў лавачкі ў гародчыку, пасярод якога расла плакучая вярба. Яна ўжо даўно расла, зрабілася тоўстая ў камлі, угусцела ў вершаліне так, што глушыла кветкі. Доўгія гнуткія галіны навісалі над дарожкай, пасыпанай жвірам, і цёплы жнівеньскі вецер звіваў і развіваў іх.

  — Нібы косы ў русалкі… — заўважыла Лена.

  — Ты сама як русалка. Толькі малая яшчэ…

  — Вы ўсе так кажаце: малая. Нават Пятрук. Але я вырасту… Вось пабачыце.

  У голасе дзяўчыны чулася крыўда.

  — Я чытаў этнаграфію, навука такая, пра звычаі і культуру нашых продкаў, — важна сказаў Павел. — Нашы дзяды ўяўлялі, што русалкі зімуюць ведаеш дзе? У вербах! Летам яны жывуць у рэчках, а на зіму перабіраюцца ў вербы. А што гэта ў цябе на руцэ?

  — Драпіна, учора за нейкі дрот зачапілася…

  Павел узяў дзяўчыну за руку, правёў па чырвоным пісягу. Адчуў, нібы нейкі ток прайшоў ад яе рукі па ўсім ягоным целе.

  Дзяўчына адняла руку, ажывілася:

  — А я аднойчы прыдумала… — Яна непрыгожа прымружыла вочы. Гэтае яе прымружванне не падабалася Паўлу. Лена тады выглядала зусім як дзіця.

  — Я прыдумала, але гэта фантазія, што дрэвы маюць свае гадавыя кольцы, так? І ў іхных кольцах хаваюцца душы памерлых людзей… А калі дрэва зразаюць, то душы разлятаюцца…

  — І што?

  Дзяўчына аж уздрыгнула ад рэзкасці пытання.

  — Ты, Ленка, не зусім арыгінальная, — пачаў рэзанёрстваваць Павел. — Я пра гэта таксама чытаў.

  Аб’явілі прыход цягніка. На пероне забегалі людзі, Павел і Лена падняліся з лаўкі.

  — Цалавацца на развітанне будзем? — пажартаваў Павел. На ягонае здзіўленне дзяўчынка прыхілілася да яго і цмокнула ў шчаку. І адразу схавала вочы. У Лены непрыгожа тырчэлі вушы з-пад валасоў, але ад яе невялікай постаці сыходзіла такая адданасць, такое замілаванне, што хацелася прыціснуць яе да сябе і расцалаваць.

  «Потым скажуць, што цалаваўся з братавай дзяўчынай. Не!» — падумаў ён, паціснуў Ленцы руку, узваліў сумку на плячо, і яны выйшлі з-за агароджы станцыйнага кветніка.

  Потым у Паўла з галавы не выходзілі паводзіны Лены. Аж да самых Ляхавіч пацалунак грэў шчаку. Адчуваў прыемнасць і адначасова сорам, што пра гэта даведаецца Пятро.

  «Такая дзяўчынка Пецьку дасталася… — круцілася думка. — А што вось яна мае да мяне? Ат, знайшоў праблему. Вунь колькі дзяўчат села ў Баранавічах. Выбірай на любы густ».

  Студэнт стаў глядзець у акно цягніка, але ў каторы раз думкі яго вярталіся да сарамлівай вясковай дзяўчынкі.

  Кожны год за тыдзень да пачатку заняткаў настаўнікі праводзілі так званы куставы жнівеньскі семінар. Выкладчыкі літаратуры з’язджаліся ў адну школу падзяліцца метадычным і педагагічным вопытам, сустрэць старых знаёмых, папіць чаю, нагаварыцца з аднадумцамі на цэлы год наперад.

  Настаўніца Фаіна Барвінкова больш чым хто любіла такія семінары, бо мела тады магчымасць пачытаць перад настаўнікамі свае лірычныя вершы. Яна не прэтэндавала на найменне паэткі, бо паэткі атабарваліся ў сталіцы, выпускалі зборнікі патрыятычнай і публіцыстычнай лірыкі, раз’язджалі па правінцыях з агітбрыгадамі, а яна змушана цягнуць настаўніцкую лямку: правяраць сшыткі, ставіць двойкі, выклікаць бацькоў, пясочыць неслухаў. Якая з яе паэтка?

  Калі былі прачытаны і абмеркаваны даклады і рэфераты, выкладчыкаў запрасілі ў настаўніцкую. Закіпеў электрычны чайнік, пацяклі шчырыя размовы, але неяк усе яны збіваліся на адну тэму — што здарылася ў тутэйшай вёсцы? Раён перапоўнены неверагоднымі чуткамі пра нейкага манаха.

  — Раскажыце, Фаіна Аўдзееўна, — прасілі настаўнікі Барвінкову, — вы ж тутэйшая. Кажуць, што з тарфяніка выкапалі калоду, а ў ёй знайшлі мумію?

  Барвінкова аднеквалася, гаварыла, што нічога сама не бачыла, толькі чула ад дзяцей, а ў дзяцей вунь якая фантазія. Пра здарэнне трэба пытаць у Мікалая Лявонавіча, выкладчыка гісторыі, у яго на руках ёсць дакумент, які сведчыць, што падзеі мелі грунт.

  — Ёсць-ёсць! — пацвердзіў Савіцкі, які сядзеў у настаўніцкай за сваім сталом. — Я акурат сёння і прыйшоў у школу, каб зрабіць важнае паведамленне. Але, прабачаю, неафіцыйна, у межах, гэтак бы мовіць, факультатыву. А то разумееце, ёсць начальства ў раёне, ёсць і большае начальства.

  Гісторык дастаў з папкі ліст паперы, але Фаіна Аўдзееўна перабіла яго:

  — Хвіліначку. Ведаеце, як толькі я пачула пра манаха-мумію, я сасніла цэлую легенду!

  — Раскажыце, зрабіце ласку, — пачулася з усіх бакоў.

  Барвінкова расказала, што бачыла ў сне манаха, які вядзе пошук храма. Манах выйшаў у дарогу мо пяцьсот гадоў назад, але мусіў праляжаць гэтыя вякі запакаваным у мёд у летаргічным сне. А калі ачуціўся, вярнулася прытомнасць, пайшоў шукаць храм. І дзе б ён ні хадзіў — паўсюль бачыў забітыя крыж-накрыж цэрквы, пабураныя касцёлы, пераўтвораныя ў свіраны і кароўнікі замкі і палацы. І таму манаху ў сне паэткі з’явіўся анёл, які сказаў: «Змірыся, інак, усё разбурана, ты не знойдзеш ніякага храма. Бо і маскавіты тут пабывалі — храм разбурылі, і французы прайшлі — канюшню ў храме зрабілі. Былі тут і немцы, яшчэ ў Першую сусветную вайну, і ў Другую таксама…»

  — Што за… недакладнасць, Фаіна Аўдзееўна? Чаго маскавіты будуць бурыць праваслаўны храм? — адазваўся гісторык.

  — Ну я так, да прыкладу, — чароўна пасміхаючыся, стала апраўдвацца настаўніца. — Тады, скажам, татары.

  — Трэба ўдакладніць, якія, — зноў зрабіў заўвагу гісторык. — Бо гэта важна. Таму Беларусь Белай і назвалася, што не мела ханскага ўціску. Хіба што крымчакі…

  — Не перашкаджайце! — пасуровела Фаіна Аўдзееўна. Калі трэба было, мяккая і добразычлівая жанчына з чароўнай знешнасцю магла праявіць характар. — Гэта мой сон, і ў сне можа здарыцца ўсё, што заўгодна. Нават рэчы, якія супярэчаць навуковай дакладнасці.

  — Згодзен, згодзен, — сказаў гісторык, сярдуючы, што ў яго забіраюць увагу.

  — З’явіўся манаху анёл, — прадоўжыла Барвінкова, — і кажа яму: «Ты змірыся, жыві з людзьмі, зжывіся з імі, жыві, як яны, прынось людзям карысць, не рабі ім клопату, забудзь пра мінулае. Галоўны храм — народ, ён застаўся».

  — Як гэта: забудзь пра мінулае? — зноў запярэчыў гісторык.

  — Не шукай храм, змірыся! — кажа анёл, — Барвінкова ўпарта працягвала расказваць свой сон. — Запомні: храм — гэта твой народ, храм — мова твайго народа, храм — дух твайго народа. І гэта лепшае, што можна зрабіць у дадзенай сітуацыі.

  — Цяжкавата ўявіць анёла, які так і кажа: «можна зрабіць у дадзенай сітуацыі», — з’едліва прамовіў гісторык, але ў настаўніцкай ужо гучалі апладысменты ў адрас Фаіны Аўдзееўны.

  — А я чуў вось што, — сказаў адзін з выкладчыкаў, весялун па характары, сваёй суседцы, але так, каб чулі ўсе. — Кажуць, што той манах-законнік захоўваўся, як цукат, у мёдзе, а значыць, быў салодкі, — настаўнік аж блішчэў ад смеху, які распіраў яго. — І ўсе тутэйшыя жанчыны пазбягаліся наскрэбсці з таго манаха мёду.

  — Ніхто не збягаўся… — неадабральна паглядзеў на веселуна Мікалай Лявонавіч.

  — Хто мёду, а хто і самога манаха, — са смехам выціснуў з сябе жартаўлівец, хоць ніхто не смяяўся. Бываюць такія мужчыны, якія ў кампаніі прыгожых жанчын, а ўсе настаўніцы беларускай мовы і літаратуры несумненна такія, пачынаюць вярзці лухту, нібыта сам чорт цягне іх за язык. Яны хочуць прыцягнуць да сябе ўвагу, але атрымліваецца з дакладнасцю наадварот. Словам, весялун зразумеў, што распусціў язык. І тады ён паспрабаваў выправіцца:

  — Мясцовыя і даяркі, і паляводкі кінуліся да таго манаха. Усе ўмомант апанталіся каханнем. І адна толькі жанчына не гарэла да яго пачуццямі. І была гэта жонка… тутэйшага пасечніка. Бо ад мёду яе аж нудзіла.

  — Ну, гэта несур’ёзна, — замахала рукамі на гаваруна Барвінкова. — Мая легенда з анёлам выклікае цікавасць да айчыннай гісторыі, абуджае патрыятычныя пачуцці, прывівае любоў да роднага слова. Акрамя таго, яна проста прыгажэйшая.

  — Прыгажэйшая, — згадзіўся весялун. Пад позіркамі гэтулькіх прывабных жанчын ён вымушаны быў прызнаць сваё паражэнне.

  Слова ўрэшце ўзяў Мікалай Лявонавіч.

  — Дарагія сябры, перад вамі, — ён памахаў паперынай, — выдатны твор, узор сярэднявечнай грамадзянскай лірыкі, каштоўнейшая навуковая знаходка. Гэта пераварот і ў айчыннай гісторыі, і ў айчыннай літаратуры. У палімпсесце, які здабылі школьнікі, мае, скажу без ілжывай сарамлівасці, самыя таленавітыя вучні, адзін ужо нават студэнт універсітэта, ёсць невядомыя сучаснай навуцы факты. А мова, скажу вам, якая мова! Амаль сучасная! Тады, пяцьсот ці болей гадоў назад, жыў амаль што наш сучаснік, які думаў як мы, мысліў амаль сучаснымі катэгорыямі. Не верыце? Я вам дакажу!

  — Ого! Не можа быць! — пачуліся воклічы настаўнікаў роднай літаратуры і роднай мовы. — Вы што? Няўжо сенсацыя?!

  — Слухайце, — урачыста аб’явіў настаўнік. — Увага, калегі, прашу цішыні…

8

  Гісторык расправіў плечы, схіліў галаву набок і з выглядам вучонага докі сказаў:

  — Уласна, мы маем два тэксты… Першы тэкст, які напісаны паверх ранейшага, вычышчанага, — не ўяўляе для навукі нічога асабліва цікавага, зачытаю фрагмент: «…Много людей об том завешчали, што людзе и грошы побрали. Лепей было, пане Филипе, седзець табе ў Липе. Увалявся есь в великую славу, як свиння ў гразь, горш сталася, коли хто ўпадзе ў новым кожусе ў густое болото, у злому разуменю, у обмовах людзких и ў срамоти седзиць, як дзяцел у дупли…»

  — Бачыце? Усё вядомае. Вось яшчэ кавалачак: «По многих книгах заблудився теперычны розум, яко коза па лесе. А на праўду святую ни од кога ока здорового нет. Одна баламутня…»

  — Дык гэта ж вядомы хрэстаматыйны тэкст! — усклікнула адна маладая настаўніца, якая яшчэ не забылася таго, чаму яе вучылі ў інстытуце.

  — Я ж і кажу, — развёў рукамі гісторык.

  — Тады можна датаваць рукапіс! — заявіла дасведчаная настаўніца.

  — Можна, — згадзіўся Мікалай Лявонавіч. — Але гэта верхні тэкст. А вось той тэкст, які ўдалося расчытаць пад тэкстам. Слухайце! — гісторык набраў у грудзі паветра, зрабіў на твары важную міну і прачытаў: «О, виват Табе, Адзинаму, Пяруне і Вялесе, Таму, хто пасылае нам вясну! Ты Той, хто праганяе снег и абуджае рэки, хто гониць сок па бярозавых жылах и пасылае сонечныя промни, каб зелянела рунь. Ты Той, каму радуюцца и птушки ў небе, и цьвяты ў поли, и рыбы ў рэках, и жабы ў лужынах. Ты, Пярун, яки мног есть, Ты заснаваў кросны свету…».

  Гісторык змоўк і з выглядам рымскага трыумфатара паглядзеў на даволі збянтэжаныя твары настаўнікаў.

  — Вы што? Не разумееце? Гэта ж падобна на творы Кірылы Тураўца! Твор сведчыць, што быў мосцік ад нашага славянскага політэізму да ідэі нашага ж славянскага монатэізму! «Пярун мног есть!» — хіба гэта не доказ гэтаму?

  Настаўнікі паныла маўчалі. Мікалай Лявонавіч стаў чытаць яшчэ адзін фрагмент:

  — «Дараги брат, я зразумеў радасную навину — Пярун ёсць наш Бог, — настаўнік падняў палец, — бо Пярун нам дадзены, и Пярун мног есть. Зельле ўсялякае сьмяецца! Бабры и андатры радуюцца цяплу, и буслы над дубамі клёкатам витаюць Бога, яки есць и Сотвар, и Дух, и Намашчэнец…»

  — Ну, — зморшчыўся настаўнік-весялун. — Гэта хто такі — намашчэнец?

  — Гэта, прабачце, Ісус Хрыстос, — патлумачыў Мікалай Лявонавіч. — Калегі, прашу хвіліначку цярпення. «Намашчэнец Укрыжаваны, и не Той, не бізантыцки, — настаўнік у каторы раз падняў палец, — бачыце, не візантыйскі! Гэта момант сінтэтычнасці ў рэлігіі, бо нашы продкі спалучалі свае вераванні з візантыйскім праваслаўем. Момант цярпення, калегі, апошні расчытаны фрагмент: «Намашчэнец Укрыжаваны Бог, и не тольки бизантыцки, але и наш Бог, Бог нашага люду, яки яго вярбою ганаруем, бо пальмы, як ты ведаеш, мой пински дружа, у нас не растуць…»

  У гэты момант у вышыні неба бабахнуў самалёт, які пераходзіў гукавы бар’ер. Ды так гучна, што фрамуга акна аж падскочыла, а настаўніцы ўздрыгнулі ад нечаканасці.

  — О! — адгукнуўся настаўнік-жартаўнік на гэта. — Знак зверху.

  Усе засмяяліся і, палічыўшы, што «лекцыя» гісторыка скончана, падняліся, каб рызысціся.

  — Ну як? — ужо ўслед ім спытаўся гісторык. Але ніхто не адважыўся на каментарыі. І толькі калі ўсе выйшлі, настаўніца біялогіі, якая не ўмешвалася ў гутарку філолагаў, а нешта пісала за сваім сталом, сказала:

  — Дзе вы, Мікалай Лявонавіч, узялі гэтае крэмзанне? Сыны Андрэя Камара прынеслі?

  — Крэмзанне? — перапытаў гісторык і гнеўна задыхаў.

  — Там спамінаюцца бабры і андатры, так? — жанчына зняла акуляры і запакавала іх у футарал.

  — Так, — хрыпла прамовіў гісторык.

  — Дык вось, бабры на Беларусі жылі спаконвечна…

  — Ага, — голас гісторыка паправіўся.

  — А вось андатры, — настаўніца дастала акуляры з футарала і зноў начапіла іх, нібы гэта дадавала яе словам большай вагі. — А вось андатры, мой вы даражэнькі, з’явіліся на Беларусі ў дваццатым стагоддзі. Да гэтага часу яны спакойна грызлі траву ў канадскіх балотах. Вы, дарагі мой калега, дапускаеце, што тагачасны аўтар мог ведаць фауну Паўночнай Амерыкі?

  Мікалай Лявонавіч скамянеў.

  — Марыя Мікалаеўна, вы шмат ведаеце ў біялогіі, — нарэшце прамовіў настаўнік, — але нічога не разумееце ў пергаментах.

  Вось так бясслаўна закончылася расчытка манускрыпта, прынесенага самымі «таленавітымі вучнямі». Пергамент аказаўся звычайнай падробкай. Але каму і навошта спатрэбілася насмяяцца з яго, настаўніка, Мікалай Лявонавіч мог толькі здагадвацца. Не Камаровы хлопцы, Павел і Пятро, былі завадатары. Быў, быў у Мікалая Лявонавіча Савіцкага даўні сябар па студэнцтве, які мог падлажыць яму такую вось свінню. І падлажыў. Звалі даўняга знаёмага Іван Іванавіч Закрэўскі. Ён якраз выкладаў ва універсітэце, дзе вучыўся Павел.

  Дахаты Паўла Камара не адпусцілі — на верасень мусіў ехаць на практыку, якую студэнты, што не былі ў будатрадзе, праходзілі летам. З практыкі напісаў Пятру ліст, што, маўляў, хопіць, гульня зацягнулася, раскрывай карты, і так немаведама што нарабілі.

  Адказ брата ўразіў Паўла. Той пісаў, што паколькі ён, Павел, заварыў гэтую кашу, яму яе і есці. Паведаміў таксама невясёлую навіну: яго, Пятра, пакінула Лена. Цяпер яна «ходзіць» з Міхасём. Апошні дзьмецца, не падае рукі. І была яшчэ адна вестка — пергамент прапаў. Мікалай Лявонавіч страшэнна заклапочаны. Ці робіць такі выгляд. З ягоных слоў, ён забыўся зачыніць акно, а пергамент ляжаў на стале, адкуль ён і знік. Пятро пісаў, што хутчэй за ўсё яго выкралі Лена з Міхасём.

  Павел пацёр лоб. Што яны будуць рабіць з пергаментам? Хоць ён не вялікая каштоўнасць, але яго трэба вярнуць загадчыку кафедры Івану Іванавічу Закрэўскаму. І што цяпер рабіць?

  Пасля практыкі пачаліся напружаныя заняткі. Павел абмінаў Івана Іванавіча, стараўся не сустракацца з ім. Ён ездзіў дахаты, але ўсяго толькі на адзін дзень і ні з кім не сустракаўся — было сорамна.

  Неяк Павел пасля цэлага дня ў бібліятэцы прыйшоў у інтэрнат і зваліўся на ложак — кроў ад стомленасці аж пульсавала ў галаве. Пераседзеў. Трэба расслабіцца… Стаў думаць пра родныя мясціны. Уяўленне любімых лажкоў, знаёмых з дзяцінства сцежак прыносіла задавальненне, уводзіла ў глыбокае расслабленне, поўны, што называецца, рэлакс. Найлепш уявіць сябе ў вадзе рэчкі, пасля абеду, калі вада цёплая. Нібыта ляжыш у гэткай вадзе, цёплай і цёмнай, як гарбата, і плывеш па цячэнні. Цела разнявольваецца, ты ведаеш у рэчцы кожную яміну, кожны паварот, кожны корч, табе нічога не пагражае. Ты гаспадар гэтых пляжыкаў з самым гарачым пяском і наймякчэйшых муражкоў па берагах. Цела ўпіваецца шчасцем, раскашуе…

  Раптам нешта стукнула Паўла, так штурханула, што яго ажно падкінула на інтэрнатаўскім ложку. Нікога! Што такое? Хто штурхануў? І адчуў, што яго ахапіла непрыемнае адчуванне, цела зрабілася нібыта не сваім. Што гэта з ім робіцца? Ператамленне?

  Паводле вечнай сваёй звычкі ўсяму даваць тлумачэнне, Павел стаў думаць пра незразумелыя адчуванні. Прыйшла на памяць візія дзіцячага чорціка-анёла. Няўжо нядобрая сіла перашкаджае яму адпачываць метадам рэлаксацыі, поўнага расслаблення?

  А ці не ён сам і ёсць — гэтая нядобрая сіла? Ужо не той маленькі чорцік, не чарцяня, але вялікі, дарослы чорт! Той, хто пужае!

  Вось яно што! Гэта вобраз, іміджызацыя душы з іншага часу. І які гэты вобраз, комплекс пачуццяў непрыгожы, крывы, непрыемны на адчуванне. Няўжо ён, Павел Камар, некалі стане такім? Не ён сам, але ягоная душа?

  Як гэты чарцяка з’явіўся тут, сярод ягоных уяўленняў роднай рэчкі? Так, як і той маленькі анёл-чорцік. Ты сам, разважаў Павел, у будучым яшчэ не адзін раз будзеш рэлаксаваць, уяўляць сябе ў цёплай рэчцы — гэта ж твой любімы спосаб. Там, у прасторы ўяўлення, час свой. Фактычна там няма часу, там вечнасць. Гэтую вечнасць цяжка ўявіць, час там не лінейны, нават не спіральны, а нейкі іншы. Мо які шаравы, гэта значыць той, які займае прастору. Вось і бывае, што ўяўленні рознага лінейнага часу накладваюцца адно на адно. І тады вось так непрыемна.

  Павел падняўся, дастаў Петрыкаў ліст, яшчэ раз прачытаў яго. Вось табе і маеш! Нарабіў. Лена кінула брата, «ходзіць» з Міхасём. Часам дзяўчаты так робяць ад помсты. Ну, цяпер да яе не падступішся.

  Павел зноў прылёг. Усё ж, як адчысціцца, як адмыцца? Папрасіць прабачэння. Прыдумалі манаха ў дупле, а той манах жыве сваім жыццём. Некалькі інсцэніровак ажывілі яго.

  Позна, распранайся і спі. Не візіяніруй. А то пачнеш думаць, што калі выйсці на вуліцу, за вуглом дома сустрэнеш Скарыну. Не, Скарына ці быў у Мінску? Ну, тады ў нелінейным часе можна сустрэць Купалу, Багдановіча, Чарвякова. А як якога Панамарэнку? Або і таго горш — Цанаву? Не, прыемней сустракаць тых, хто думаў пра горнюю Беларусь. Сувораў быў на Беларусі, але ці думаў ён пра горнюю Беларусь? Увогуле, пра якую такую Беларусь ён думаў?

  Цікава, якое будзе пакаранне? За гэты розыгрыш. Пакаранне фактычна пачалося, хлопец. Распраніся, а то заснеш.

  Тым часам жыццё развівалася паводле свайго сцэнара. Перад самай зімой у студэнцкі інтэрнат, у якім жыў Павел Камар, зайшла немаладая жанчына. Зусім бабулька. На яе адразу звярнулі ўвагу, бо пакланілася вахцёрцы са словамі:

  — Мір гэтаму дому.

  Вахцёрка пільна паглядзела на жоўты, як дыня, твар, з дробнай сетачкай маршчын. Апранута госця была ў старую, але добра захаваную плюшаўку. Мода шасцідзесятых. Хустка павязана на лоб і буркі на нагах паказвалі, што бабулька з вёскі. Але больш за ўсё вахцёрку ўразіў белы святочны фартух з чырвонымі вышыванымі пеўнікамі і кветкамі. Такіх фартухоў ніхто даўно не насіў. Хіба дзяўчаткі з фальклорных гурткоў. Якія-небудзь «харошкі» ці «скамарошкі». Калі бабуля з вёскі, ёй трэба дапамагчы. Вахцёрка выйшла з-за стала не столькі ад здзіўлення, колькі ад замілавання. Гэтая невядомая бабулька напомніла ёй пасляваенныя гады, калі вахцёрцы даводзілася хадзіць па вёсках у мяшочніках.

  — Вы да каго, мілая?

  — Тут, даражэнькая, вучыцца з нашых мясцін чысты апостальскі чалавек, — рэкнула старая.

  — Што? — Тут ужо ў вахцёркі напраўду вочы на лоб палезлі. Яна ўгледзелася ў незнаёмку. Больш за ўсё ёй не хацелася пераканацца, што тая вар’ятка.

  — Назавіце прозвішча, імя… Пашукаем нумар пакоя, і ідзіце сабе да яго.

  — Прозвішча ягонае Комар, Камара Андрэя ён сын, а завуць Павалам.

  — А-а, Павел, — абрадавалася вахцёрка, бо гэтага студэнта яна добра ведала — да яго часта заходзілі сябры-жартаўнікі з тэатральна-мастацкага інстытута. — А вы, прабачце, кім яму будзеце?

  — Да-альняя родственніца… — хітравата адказала бабулька, разгортваючы пашпарт з насоўкі. І насоўка, відаць, была спрадукавана яшчэ за Польшчай. Ад яе тхнула нафталінам і арэхамі — так пахне ў старасвецкіх маляваных куфрах.

  Калі ў дзверы пастукалі, хлопцы, Паўлавы сябры па пакоі, перазірнуліся — ніхто са сваіх, суседзяў ці знаёмых, каб увайсці ў пакой, не стукаў. Няўжо праверка з дэканата? Збольшага навялі парадак і адчынілі дзверы.

  У пакой увайшла ўжо вядомая чытачу бабулька, бліснула вачамі па кутах, відаць, шукаючы абраз, абвяла позіркам хлопцаў і ўпэўнена накіравалася да Паўла. Той сядзеў за нізенькім часопісным столікам, схіліўшыся над падручнікам.

  — Блаславі, ойча! — нечакана папрасіла бабулька. Яна склала рукі на грудзях і нахіліла ў знак пакоры перад Паўлам галаву.

  — Які я вам ойча! — ускочыў, як уджалены, Павел.

  — Ты Андрэеў сын? — падняла старая галаву. Павел кіўнуў.

  — Я й адразу пазнала. Блаславі…

  Паўлавы хлопцы перазірнуліся. Яны былі здзіўлены не меней, чым Павел. Бабулька тым часам бухнулася на калені.

  — Вы што? Хто вы такія? — спуджаны Павел не ведаў, куды падзецца. Ён стаў падымаць бабульку, але тая ўхапілася цалаваць рукі. Павел ледзьве вырваўся.

  — Паўлік… Ты ж наш… Бласлаўлення прашу… — На вачах бабулькі з’явіліся слёзы.

  — А-а, вось што яно, — стаў здагадвацца Павел. — Слухайце, жанчына. Я… Я ніякі не… Ну, я не той манах, пра якога вы думаеце…

  — Не пайду, пакуль не блаславіш, — заявіла старая.

  — Блаславі ты яе, яна адчэпіцца, — параілі хлопцы.

  — Сынок, скажы: бласлаўляю, і руку мне на галаву пакладзі, — падказала бабулька і зноў пакорліва падставіла галаву. Павел хуценька зрабіў, што ад яго патрабавалася. Бабулька ўсцешылася, перахрысціла па чарзе хлопцаў і накіравалася да дзвярэй.

  — Ну ты даеш! Ты што, секту стварыў? — сказаў адзін з хлопцаў, калі бабулька выйшла.

  — Якую секту! — злосна вымавіў Павел. — Гэта абсурд, поўная недарэчнасць.

  — Хто вас, палешучкоў, ведае. На Палессі баптыстаў шмат…

9

  А жыццё ішло далей. Той самай восенню на радзіме Паўла з’явіліся дзве цікавыя і надзвычай каларытныя персоны.

  Былі гэта двое мужчын даволі маладога веку — адзін зусім малады. Старэйшы барадаты, а ў малодшага пад носам вісеў, нібы прыклеены, кусцік вусікаў. Апранутыя яны былі ў доўгія з чорнага краму адзежыны, крыху прыталеныя. На нагах цяжкія боты. На галовах мелі шапачкі. Такія шапачкі носяць людзі святарскага чыну і называюцца ў пэўным асяродку скуфейкамі. Вочы прыхадні мелі светлыя, твары шырокія, лагодныя, нават ўсмешлівыя. Гэтыя людзі неслі нешта накшталт фанернага чамадана з ручкай з жалезнага дроту. Валіза была цяжкая, бо час ад часу маладыя перадавалі яе адзін аднаму. Панясе адзін метраў трыццаць і перадае другому.

  Прыхадняў бачылі яшчэ ў суседняй вёсцы. Яны і прыйшлі адтуль па прасёлку. Віталіся з кожным, каго сустракалі, нібыта ведалі кожнага. Пры вітанні яны дружна, ніба па камандзе, ківалі галовамі і нават нібы крыху кланяліся. Ад гэтай парачкі сыходзіла сама пяшчота, іхныя твары праменілі добразычлівасць і лагоду.

  Каля вясковай крамы прыхадні зайшлі ў двор і папрасілі вады.

  Пакуль гаспадар нёс з хаты кубак, яны паспелі выкруціць вады з калодзежа і папіць проста з вядра. Гэта паказвала іх простасць. Яны падзякавалі гаспадару і напыталі хату Ліды Варапай. На развітанне зноў падзякавалі і пайшлі. На вуліцы, каго б ні сустракалі, віталіся, кланяліся, і перапытвалі хату Варапаіхі. Так што прыхадні не паспелі прыйсці да той Варапаіхі, паўвёскі ведала, што да яе ідзе нешта несусветнае — двое мужчын, апранутых як святары, у скуфейках і з драўляным чамаданам у руках.

  Гаспадар, які паіў прыхадняў вадой, доўга праваджаў іх вачамі, потым заявіў жонцы, якая ў гэты час выйшла з крамы:

  — Арцісты. Бачыла?

  — А няўжо ж не бачыла. Але ці арцісты? Бацюшкі нейкія.

  — Адзежа ў іх ручное швіво.

  — Як ты кажаш?

  — Рукамі шытае, шывок няроўны. І боты не з фабрыкі.

  Жонка глянула прыхадням наўздагон, відаць не паверыла і толькі сказала:

  — Прыдумаеш тожа. Які шавец цяпер возьмецца боты шыць?

  — Я табе кажу — арцісты гэта! Ад іх грымам пахне! І адзёжу з нейкага спектакля ўзялі. Я адразу пазнаў, я стрэляны верабей… Ты мне дай — я табе шпіёна злаўлю: хоць англійскага, хоць амерыканскага.

  Прыхадні зайшлі да Варапаіхі ў двор. Чамадан асцярожна паставілі каля дзвярэй і пастукалі ў дзверы.

  Ліда Варапай мяла хату, калі пачула, як да яе пастукалі. Гэта было дзівам — на вёсцы ніхто не стукаў, а падавалі голас. Ліда ад хвалявання, калі адчыняла дзверы, ударылася галавой аб шалёўку. Ды так рэзнулася, што ажно застагнала. Яе, з венікам у руках, пасадзілі на лаву, нават адзін прыхадзень дастаў насоўку, намачыў вадой з вядра і далікатна прыклаў да лоба жанчыны.

  — Дзе, мілая, пісьмо? — спытаў барадаты.

  — Якое пісьмо? — спужалася гаспадыня хаты.

  — Мы прыйшлі не жарты жартаваць, дзе пісьмо? — цвёрда, але без жалеза ў голасе паўтарыў барадаты.

  — Няма ў мяне… — разгублена сказала Ліда. І праз нейкі момант выдала: — У Заранкоў…

  Малады дастаў з кішэні некалькі тоненькіх васковых свечак, паклаў на стол.

  — Маліся за ратаванне душы, — сказаў ён густым басам, нечаканым для хліпкіх вусікаў.

  — Як гэта? Чаго? — зніякавела бедная Варапаіха.

  — А ўсё роўна вінаватая, хіба не? — падмігнуў жанчыне барадаты.

  — У чым? — пакрыўджана спыталася ўшчэнт перапуджаная Варапаіха. — Я нічога не чытала…

  — Не чытала, але ў руках трымала?

  Жанчына кіўнула.

  — Вось яно што! — падняў палец угару малады. — Ты маліся, а мы паможам. За намі не стане, мілая. А дзе жывуць Заранкі?

  Варапаіха кінулася даставаць грошы заплаціць за свечкі, але малады спыніў яе.

  — Браточкі, мілыя… Скажыце мне, хто вы? — Рукі ў беднай жанчыны калаціліся.

  — Мы ад веку гэтага, не бойся, — пасміхнуўся барадаты.

  — Дык вы… — не асмельвалася спытацца Варапаіха, толькі паказвала рукой уверх. Відаць, гэта азначала высокую царкоўную інстанцыю, адкуль былі прыхадні.

  — Якая розніца? А вось калі чалавек думае, што ён святы, хай не сумняецца, што гэта ад д’ябла, — патлумачыў малады з ласкавай усмешкай.

  — Ліст з посаху ад нячыстага. Мы забіраем яго, — дабавіў да тлумачэння маладзейшага барадаты.

  Мужчыны пайшлі. І пакуль яны ішлі, насупраць хаты Заранкоў ужо сабраліся людзі.

  — Кажуць людзі, тое пісьмо ад д’ябла! Царкоўнікі прыйшлі забіраць яго, — ужо выказваліся пэўныя думкі.

  З’явіліся прыхадні. Яны накіраваліся ў хату. Што было ў хаце, ніхто не ведае. Выйшлі вельмі хутка і, па ўсім было відаць, паспяхова даканаўшы мэты, бо зрабіліся яшчэ больш ветлівымі, а прыязнасць іх перайшла мяжу — яны віталіся нават з тымі, з кім ужо віталіся. Па дарозе назад яны зайшлі ў краму, купілі адну штуку гарэлкі і пайшлі сабе далей. У бок суседняй вёскі. Цікаўныя праводзілі іх датуль, пакуль яны не схаваліся за прыдарожным хмызняком. Потым, праз некалькі дзён, разведчыкі — малыя хлопцы, данеслі, што знайшлі там пустую бутэльку. Закусвалі прыхадні пячэннем «Чайнае». На месцы балю малыя знайшлі кусцік нейкай поўсці на пластыры.

  Гаспадар той хаты, які пагражаў выкрыць любога амерыканскага ці англійскага шпіёна, паторгаўшы знаходку за канцы, раптам прыляпіў пластыр сабе пад нос і заліўся шчаслівым смехам:

  — Я ж казаў — гэта арцісты!

  Далейшы шлях прыхадняў невядомы. З суседняй вёскі можна патрапіць на чыгуначную станцыю, а адтуль паехаць у любы бок.

  Прайшоў год. Студэнт чацвёртага курса Павел Камар ехаў пасля чарговага будатрада дахаты. Ехаў ён з невясёлымі думкамі. Па-першае, іх не разлічылі ў будатрадзе, а па-другое, хлопца чакала не зусім прыемная, як ён лічыў, сустрэча з роднай вёскай.

  Нават перон станцыі, на якой Павел мусіў рабіць перасадку, сустрэў яго непрыветліва, нібыта пакрыўджаны на тое, што Павел ступаў на яго, выходзячы з вагона, з цяжкім сэрцам. Хлопец і так ніколі асабліва не радаваўся, калі апынаўся тут, у Лунінцы. Што ж тут радавацца, калі родная хата блізка, хоць ты ідзі пехатою, а трэба чакаць ажно чатыры гадзіны.

  Стары, але свежапафарбаваны вакзал таксама сустрэў студэнта непрыветна — і холадна было ў залі-пачакальні, і неяк невыразна і цьмяна свяціліся лямпачкі пад высокай столлю.

  Пайшоў у буфет, хутчэй па звычцы, бо есці не хацелася. Заклапочаная, стомленая і сонная буфетчыца панура глянула на яго. Павел замовіў шклянку кавы і булачку — грошай было ў абрэз.

  У буфеце мелася ўсяго два столікі, каб стаяць — за адным юнакі пілі піва, азіраючыся на міліцыянтаў, якія раз-пораз зазіралі ў буфет, а за другім стаялі два мужчыны вясковага выгляду — абодва ў цёплых кепках; адзін у доўгім плашчы з тканіны, якая даўно выйшла з моды, а другі ў новенькай целагрэйцы. Ад гэтай целагрэйкі прыемна пахла на ўвесь буфет, а на гузіку вісела яшчэ белая неадарваная нітка ад цэтліка. Мужчыны нешта елі з газеты.

  Павел паставіў каву на столік да юнакоў і стаў грэць аб шклянку рукі. Юнакі дапілі піва і пайшлі. Міжволі хлопец слухаў, што гавораць мужчыны за суседнім столікам.

  — Чуў, — гаварыў чалавек у целагрэйцы, які стаяў да Паўла спіной, — на Мадагаскары ваенны пераварот. — Голас, асаблівасці прамаўлення падаліся Паўлу знаёмымі, нават нейкімі роднымі. Павел стаў бокам, каб бачыць мужчын.

  — І што? — няўцямна ўставіўся на таго, хто гаварыў пра Мадагаскар, другі мужчына. Твар меў шырокі, з валявым падбароддзем, высокі лоб не хавала і велікаватая цёплая кепка ў буйную клетку.

  — Вайсковы пераварот, — паўтарыў субяседнік, — і да ўлады прыйшлі гэтыя… сіфакі.

  — Што? Якія сіфакі?

  — Я так пачуў. Па радыё перадавалі. Тут, у буфеце. Яшчэ да дванаццаці.

  — Ты глухі! — заявіў другі мужчына і выцягнуў з торбы, якая вісела пад столікам, адкаркаваную бутэльку віна. Яны выпівалі — бутэлька была схавана ў падвешанай торбе.

  — Ты хоць ведаеш, хто такія сіфакі? — спытаўся высакалобы, выпіўшы.

  Гаварылі яны па-мясцоваму, на тутэйшым дыялекце, устаўлялі часам рускае, польскае, а то і ўкраінскае слова. Гэтак жа гаварылі ў Паўлавай вёсцы, і гэтая акалічнасць, а таксама тое, што яны несумненна чакалі ранішняга цягніка, пераканалі Паўла ў тым, што яны землякі, нават ці не аднавяскоўцы.

  Павел уважліва паглядзеў на мужчыну ў целагрэйцы.

  «Дык гэта ж Заранок! Іван Заранок, бацька Лены!» — пазнаў ён чалавека са спіны і абрадаваўся. Чаму абрадаваўся — і сам не ведаў.

  — Сіфакі? — перапытаў Іван, зняў кепку і пашкроб залысіну. — Афіцэры такія, не?

  — Гэта, братка, абіззяны такія, — патлумачыў другі і дастаў з кішэні плашча чырвоны пачак пакамечанай «Прымы». — Ідзём пакурым. А студэнт папільнуе нашыя торбы, — добразычліва папрасіў ён Паўла. Хлопец кіўнуў у знак згоды. І другога чалавека ён пазнаў. Гэта быў сын старога хутаранца Манюка. Раней, да студэнцтва, Павел дзядзьку Івана бачыў часта, хоць той жыў на другім канцы вёскі, а вось з Манюковым Яшам не сустракаўся даўно. Малады хутаранец недзе ўсё ездзіў па заробках. Часам браў з сабой дзядзьку Івана. Яны, па ўсім было відаць, вярталіся з заробкаў. Паўла ні Іван, ні Яша не прызналі. Зрэшты, потым, у міліцыі, яны яго і прызналі, і пазналі. Як роднага. Але да міліцыі было яшчэ паўгадзіны.

10

  Калі аднавяскоўцы выйшлі, напала на Паўла пачуццё, якое нельга было стрымаць: нейкая жальба не жальба, смутак, сум, невыказная, непраясненая туга па нечым важным, найважнейшым у жыцці, чаго ён не ведаў. Дзе яго знайсці, дзе ўбачыць і адчуць? Яно часта прыходзіла ў снах, а тут наяве выплывала з сярэдзіны, з самых патайных закуткоў ці то памяці, ці то душы…

  Павел цяжка ўздыхнуў. Ён уявіў, што тая ісціна, якая ўсё ж павінна яму некалі адкрыцца, знаходзіцца ў нейкім доме, хаце, і перад усімі хатамі такая хата будзе найважнейшай. Ёй належала стаяць у пракаветных цяньках сярод густога лісцёвага лесу з дамешкам векавечных соснаў. Сонечныя плямы бегаюць ад гульні ветру ў вершалінах па жоўценькіх смалістых сценах; яна, гэтая хата, вабіць да сябе, абяцае не простых уцех і звычайных радасцей побытавага жытла. Тут будзе табе цяпло не падобнае на ўтульную гарачыню напаленай печы, і будзе табе абяцанне не той ежы, пахаванай па каморах у дзежках і кублах. Бо гэтая хата багацейшая за ўсе багатыя хаты, ніякі самы заможны гаспадар не паставіць такую. Бо гэта — хата жыцця, жыцця на лясной паляне, яснай ад сонечнага бляску і гульні святлаценяў сярод дрэў, на дзедаўшчызне, у айчынным лесе, у радзімавым бары, дзе пануюць разлатыя, пазаплывалыя смалой сосны, абстаўленыя спакойнымі дубамі і меланхалічнымі грабамі. А зверху ўсё пакрыта, нібы гонтай, бліскучай сінечай сонцаззянага неба, а ўночы ўпрыгожана пацеркамі невычэрпных зор.

  Вакзал жыў сваім начным жыццём. Хадзілі бяздомнікі, нейкія цыганы прасілі ў буфетчыцы цёплай вады…

  …Магла гэткая хата-харома бытаваць не толькі ў Чэрнехавым лесе, — так звалі лес каля Паўлавай вёскі, але таксама ў Мядзведжым лесе, тым, ад якога засталося толькі найменне, бо лесу даўно няма. Колішні лес прарастае дубчыкамі і атожылкамі-гучкамі былых дрэў на адхонах каналаў, на лугах і палетках, спеюць паўз палявыя дарогі чырвоныя суніцы, ды выгорвае часам плуг трактара, нібыта мамантавыя клыкі, тоўстыя смалякі або дубовыя карані, як сведчанне тых дрэў, якія былі сучаснікамі праваслаўных князёў Радзівілаў і Астрожскіх…

  Павел уздыхнуў, бо разумеў, што ягоныя адчуванні, якія так уладна запаўнялі ўсю ягоную істоту, нейкім чынам закраналі больш сучасныя пласты свядомасці. Калі ён усё-ткі нарадзіўся з гатовым адчуваннем хаты, домы, харомы, у якой схавана ісціна жыцця, дык імёны з айчыннай гісторыі ён мог засвоіць пазней, нават не ў школе, але на факультэце. І гэты ўздых, і ўсведамленне месца вучобы падкрэслівала, што візія ягоная сплецена з мінулага і цяперашняга, ёсць прадукт ягонай душы, псіхікі, і яму далёка да таго своеасаблівага трансу, шаманскага, чараўніцкага шаленства, валашэння, старажытналіцвінскай валшбы. Гэта нават цяжка назваць медытацыяй. Якая медытацыя, калі вось-вось прыйдуць аднавяскоўцы?

  … У душы цепліцца надзея, гадуецца радасная думка: гэта не людзям спатрэбіўся старажытны бор на бярвенні, на дошкі, не жыццёвая прастора пад урадлівы палетак, але наадварот, — гэта бору, знішчанаму Мядзведжаму лесу мелася патрэба нарабіць людзям бярвенняў і дошак на хаты, вызваліць галу пад рунь. А сам лес заснуў пад зямлёй да пары да часу, і гэтулькі мае сілы, што цяжарная ад тысячагадовай шлюбнай тупні па ёй зямля пачынае разраджацца дзеткамі-асінкамі і дубкамі. І як толькі кіне чалавек зямлю, нават проста няўвішней будзе яе абрабляць — дрэўца за дрэўцам вернецца лес на ранейшыя паляны і пагоркі, балацявіны і закоты. І самі па сабе заплодзяцца сярод маладой рослі туркаўкі і дразды, самі знекуль набягуць зайцы і соні, заплодзіцца сама па сабе рысь, вавёркі створацца самі сабой у гарэшнікавых градах, што нібы фарпост стануць сваёй гушчынёй і непралазнасцю аберагаць сярэдзіну лесу ад няпрошанага госця. І як патаўшчэюць ясені і вязы, як загусцее на вырубцы маліннік ці будзе дзівам, калі ў тым лясным краі буры мядзведзь устане на заднія лапы і вышкрабе жоўтымі кіпцюрамі на бярэзіне магічныя знакі сваёй матэрыяльнай прысутнасці на гэтым свеце разам з намі…

  Пачуліся галасы аднавяскоўцаў. Яны спрачаліся за нейкія грошы. Буфетчыца падпраўляла прычоску, цыганы ў пачакальні клаліся спаць на цэментавай падлозе…

  «Не, не вернецца Мядзведжае на сваё месца, — падумаў Павел. — Яно гэтак заўзята высякалася, вытралёўвалася, выгорвалася, выпальвалася і выкарчоўвалася, што трэба чакаць сто, дзвесце гадоў, каб убачыць яго такім, якім яно было спрадвеку… Так што супакойся. Ты фантазіруеш, нешта прыдумляеш, гэта не лес у табе фантазіруе. Ты на нейкі момант даў лесу дазвол пакарыстацца сваёй галавой, але на момант. Бо ўжо скочваешся да экалагічных ламентацый…»

  Ён сёрбнуў кавы. Кава была ледзь жывая.

  Аднавяскоўцы зайшлі ў буфет і пры староннім чалавеку перасталі спрачацца пра грошы, а вярнуліся да ранейшай тэмы.

  — Ты, Іван, нешта не тое пачуў, — сказаў Яша.

  — Не тое, — са згодай уздыхнуў Іван. — Такое радыё, хрыпіць: вайна пачнецца, не будзеш ведаць, у які бок уцякаць.

  Яша намацаў пад столікам бутэльку.

  — Ведаеш Колба? — сказаў Іван. — Дык вось, я табе цэлае лета не хацеў расказваць, каб ты з мяне не смяяўся. А цяпер раскажу…

  Яша на мігах прапанаваў Паўлу пачаставацца. Хлопец адмовіўся.

  — Колбавы хлопцы выцягнулі з ракі дубовую калоду, і з той калоды выпаў манах. Не шкілет, не муміё тое, а жывы чалавек.

  — Чыхня якая! — паморшчыўся Яша. — З чаго тут смяяцца?

  — Ты Яшко, не спяшы, — Іван асцярожна ўзяў перапоўненую шклянку, — упярод бацькі ў пекла. Той манах ляжаў у мёдзе. Як дуба выцягнулі, манах абагрэўся на сонцы, выпаў, стаў хадзіць і гаварыць.

  — Іван, прабач мне, — сказаў Яша. — У гэта паверыць аніяк не магу. Хоць ты мяне зарэж… У сіфакаў — калі ласка, у марсіян — на ўсе сто, у камунізм — заўжды гатовы! — Яша нахіліўся да Івана: — А ў манаха — выбачай, Іване…

  Павел адвярнуўся ад землякоў. Яму было сорамна. А як даведаюцца, што аўтар гэтага дурнога розыгрышу — ён? Зрэшты, ну і што? Кепска, што Лена паверыла. І, відаць, бацьку ліст напісала. А старому чаго не верыць? Калі ў яго сіфакі на Мадагаскары вайсковы пераварот зрабілі.

  Але і гэта не бяда. Бяда з самой Ленкай. Яна ўжо дзесяцікласніца, ёй летам стукнула семнаццаць. Летась, на станцыі, ён толькі пасмейваўся з яе. А цяпер? Што будзе цяпер, як гляну ў вочы?

  І што ўсяго было крыўдней, яго мучыла, прыпякала рэўнасць да Міхася. Цікава, да брата не раўнаваў, а да Міхася раўнуе. Чаму?

  Каб не рэўнасць, пачуваўся спакайнейшым. Раней і не глянуў на бледнатварую, з сіняватымі ценямі пад вачыма дзеўчынку, якая хадзіла за ім, а ён, абармот, ні разу не правёў яе, не танцаваў, за руку не ўзяў. Лічыў, адным словам, дзіцем горкім.

  Цяпер за ягонай спінай стаяў яе вясёленькі бацька, Іван Заранок, і пераказваў гісторыю, якую Павел ужо не мог і слухаць. Кава зусім астыла, ён дапіў яе і замовіў яшчэ адну шклянку.

  — А я не так чуў, — сказаў Яша, выціраючы вялікай насоўкай спацелы высокі і шырокі лоб. — Думаеш, я не чуў? Думаеш, мне не пісалі летась? О-о, я чуў, што гэта не зусім манах, тоісь не мужык, а баба. І баба гэтая — Варапаіха Ліда, ну тая, з баптыстаў, што па пяць разоў на дзень хату мяце. Яны святую з яе хочуць зрабіць. Яна ж лечыць.

  — Глупства, — заўпарціўся Іван. — То быў мужык. Мужчына.

  — Ты бачыў? Ты не хочаш прызнавацца, што пакуль ты ездзіш па заробках, твая жонка з дзецьмі стала хадзіць да баптыстаў? То ўсё выдумкі Варапаіхі, быццам у яе ёсць святое пісьмо! Эх, што за жысць у іх…

  — Ну, не скажы. Яны, баптысты, харошыя людзі, — не згаджаўся Іван. Павел ведаў, што ён пачынае заводзіцца. — Яны не п’юць, не кураць, — працягваў Іван. — Але ты да мяне чаго прычапіўся — я не баптыст.

  — Ты — не баптыст? Ты мяса цэлае лета не еў — і не баптыст? І да дзяўчат не хадзіў.

  — Куды мне дзяўчаты, я стары. Мяса не еў, але ж сала еў…

  — Чуў я пра іх, пра гэтых баптыстаў, — ухмыльнуўся Яша. — Мяса не ядуць, а да жанчын такія спраўныя.

  — А табе дзела? — абурыўся раптам Заранок. — У морду хочаш?

  «Пачынаецца, — падумаў Павел. — Гэты не сцерпіць, а той ужо раскачагарыўся…»

  — Спачатку пакурым, адкаркуем апошнюю, а потым пойдзем біць мне морду, — з наканаванасцю сказаў Яша і зноў дастаў чырвоную і пацёртую пачку «Прымы».

  Але раззлаваны Іван курыць не пайшоў, а са злосцю пачаў састругваць нажом пластыкавы корак з бутэлькі, ужо не тоячыся. Пры гэтым ён чамусьці брыдка і гучна лаяўся. Буфетчыца з тупасцю пазірала на мужчын, ад начной санлівасці яшчэ не знаходзячы ў сабе энергіі разагнаць выпівак. Але калі пачула крык, дастала люстэрка, падмазала губкі і некуды сышла. Неўзабаве ў буфет зазірнулі міліцыянты, два маладыя хлопцы.

  Трэба было хаваць бутэльку. Шыракалобы Яша Манюк злосна прашыпеў:

  — Стары дурань, хлопцу аддай, хлопцу… Дай сюды, я сам аддам.

11

  Каб чытач лепш уяўляў адносіны Яшы і Івана Заранка, варта патлумачыць, што cтары Манюк, Яшаў бацька, як ужо гаварылася, сядзеў на хутары і яго на вёсцы не любілі. Зайздроснікі сцвярджалі, што ён мільянер — мае на кніжцы сто тысяч паўнавартасных савецкіх рублёў. А ў Заранка, акрамя Лены, было яшчэ трое дзяцей, а багатага бацькі, такога як Манюк, не было. Даводзілася зарабляць.

  У той момант, калі Яша перадаў Паўлу пад столік раскаркаваную бутэльку, Іван Заранок стаў узірацца на Паўла і нечакана прызнаў у ім крыўдзіцеля ягонай дачкі. Не звяртаючы ўвагі на міліцыянераў, гучна выказаўся:

  — Яна табе паверыла! А ты што вытварыў?

  Самае непрыемнае, што магло здарыцца, здарылася. Гэта як закон. Калі будзеш думаць пра кепскае, яно абавязкова здарыцца. Вывад: ніколі не думаць пра кепскае. Трэба думаць пра добрае, станоўчае, шчаслівае.

  Міліцыя забрала і Паўла. Нават не сказалі класічнае — дыхні. Убачылі раскаркаваную бутэльку ў руках (так і не прыдумаў, куды запіхнуць, ды і не было калі), загадалі — пайшлі, у пастарунку разбяромся. І як ні аднекваўся, што не піў, міліцыянты былі няўмольныя.

  Ва ўчастку міліцыянеры моўчкі сталі афармляць пратакол. Спачатку на Івана, потым на Яшу. Той прасіўся — адпусціце нас, прыгарадны цягнік ад’язджае раніцай. Наступнага аж да абеду чакаць, згубіцца дзень.

  Павел быў упэўнены, што яго адпусцяць, але вочы ў яго палезлі на лоб, калі ўбачыў, што і на яго складаюць пратакол.

  — Што вы робіце, — занерваваўся ён, — мяне з універсітэта выганяць!

  Міліцыянты толькі ўхмыльнуліся. Павел стаў пратэставаць, заявіў, што будзе скардзіцца.

  — Ціха ты, — параіў яму Яша. — А то транспартная міліцыя здасць у гарадскую. А тыя пасадзяць у выцвярэзнік. Нават цвярозага. Хто будзе цяпер, уночы, разбірацца. А гэтыя складуць пратакол, а заўтра раніцай за дзве бутэлькі ты яго забярэш. Толькі да дзевяці гадзін трэба забраць, пакуль яны зводку не здалі. Сядзі, маўчы. Складуць пратакол, ну, улепяць штрапу, і ўсё. А будзеш гізаваць — пераначуеш у выцвярэзніку. Я табе кажу як вопытны чалавек…

  — Я ведаю, я — адчуваю! Гэта ён на нас міліцыю наслаў! Ён — майстар. Ён можа. Ён і не такое вытвараў! — гаварыў Іван Заранок.

  На Паўлава шчасце прыйшоў начальнік тых сяржанцікаў, якія затрымалі іх. Пажылы, чараваты дзядзька. Пакруціў у руках дакументы, сказаў:

  — Ва універсітэце вучышся? На якім факультэце? Ах, на гістарычным. І мой на гістарычным. Мо ведаеш Аляшкевіча.

  — Ведаю, — схлусіў Павел.

  — Эх ты, студэнт, — расчаравана ўздыхнуў міліцыянер. — Як жа ты яго ведаеш, калі ён у Гомелі вучыцца, а ты ў Мінску? — Міліцыянер неадабральна зіркнуў на Паўла. — Усе вы, студэнты, трусіцеся, каб вас не выгналі. За гэтую справу, — міліцыянер пстрыкнуў пазногцем па рыльцу адкаркаванай бутэлькі, якая стаяла на стале ў якасці рэчыўнага доказу. — А майго выключылі за так званы нацыяналізм.

  Міліцыянер уздыхнуў і сказаў ісці. Нават загадаў забраць з сабой бутэльку. Павел зразумеў, што ніякага пратаколу не будзе.

  Ленінага бацьку і Яшу адпусцілі перад самым адыходам дызель-цягніка. Павел адвярнуўся, калі ўбачыў іх, і пайшоў у канец дызеля. Але неўзабаве яны знайшлі яго.

  — Дзе наша бутэлька? — запытаў дзядзька Іван, сеўшы побач. Яша зайшоў з другога боку, сеў, абняў Івана.

  — Эх, нягоднік, ты ўвесь пакрыўся гусінай скурай у той міліцыі. І цябе адпусцілі… — іранізаваў Яша. — А мы… Мы цэлую ночку пракантаваліся на мулкіх лаўках… Наша міліцыя нас беражэ, спачатку скуру злупіць, патом сцеражэ! Кажуць, да цябе свякруха Ліды Варапай бласлаўляцца прыязджала? Прызнайся, прыязджала! А хто адрэзаў каню грыву? А як па вадзе ты хадзіў? У чым сакрэт?

  Павел быў бледны.

  — А мо той манах і напраўду быў, хто ведае? — мармытаў Іван Заранок. — Мне расказвалі, як адзін машыніст цеплавоза ехаў сабе, рука на рэгулятары хуткасці. Спакойны, фуражка без пылінкі вісіць на нікеляваным гачыку. А тут чмо нейкае па шпалах тралюе. Ды яшчэ рукой крыжы кладзе на цеплавоз. Чокнуты! Точна чокнуты! Саскочыў з рэек перад самым носам. Дык гэта не ты быў?

  Павел з кіслай мінай паківаў — маўляў, не, не ён. Аднавяскоўцы крыху памыркалі, потым пераселі, прыхіліліся адзін да аднаго галовамі і паснулі.

  Некалькі хвілін Павел глядзеў у акно, за якім плылі вольхі, мільгалі купы лазняку, прасціралася прырэчнае, каля Прыпяці, балота. На небакраі часам узнікала далёкая, замглёная ў ранішняй асмузе лінія лесу. Лес! Павел заплюшчыў вочы і паспрабаваў вярнуцца да харомы на лясной паляне…

  Яна быццам паслухалася яго, з’явілася адразу. Сцены яе былі відаць у лесе толькі дасведчанаму, адыдзіся за пару крокаў, і нічога няма, толькі дрэвы.

  «Вось што можа абудзіць простая лінія лесу на небакраі, калі едзеш у цягніку», — падумаў Павел і расплюшчыў вочы. Дзядзькі спалі.

  «Як пакажуцца знаёмыя мясціны, трэба разбудзіць… — Ён зірнуў у акно, зноў убачыў лінію небакраю. — Што можа параўнацца з гэтай лініяй, намаляванай вершалінамі дрэў, па сіле ўздзеяння на чалавека-летуценніка? Колькі ўсяго яна абуджае ў душы?!»

  На развітанне Яша падаў руку і глыбакадумна, хоць не без іроніі, сказаў:

  — Не перажывай, перамелецца — мука будзе. Я вось што табе скажу — чым грашыў, тым і будзеш пакараны…

  Сказаў і накіраваўся на свой хутар. Падаў руку і Іван Заранок, відаць, ісці разам дахаты яму не хацелася. Нават сказаў:

  — Ідзі, у цябе маладыя ногі.

  Толькі тут Павел усвядоміў, што ў старога Заранка вушы, якія тырчаць з-пад кепкі, рыхтык як у Лены — верхняя частка крыху адтыркваецца. Гэтая асаблівасць вушэй і яшчэ рыскі-маршчыны на падбароддзі надавалі твару выраз заклапочанасці і трывогі. Калі Іван Заранок, ды і ягоная дачка Лена пасміхаліся, то можна было падумаць, што яны крыўдзяцца.

  Цяпер дзяўчына «ходзіць» з Міхасём Сінчуком. Што паміж імі? Каханне, звычайнае ўхажорства? Чым я горшы за Міхася? Ён з твару чорненькі, дробненькі, ды і невысокі. Уга, ты яшчэ стань перад люстэркам, разглядвай сябе і плач.

  Вечарам таго ж дня Павел быў у клубе на танцах, дзе спадзяваўся сустрэць Лену. Сустрэў дзяўчыну нечакана — яна разам з сяброўкай выходзіла з клуба.

  «Няўжо гэта Лена?» — не паверыў вачам Павел. Але яна і змянілася! Расцвіла, як тая Мележава Г анна. Ну не мог ён летась палюбіць дзеўчынку з мазолістымі, як у вярблюда, каленкамі ад вечнага сядзення ў градках. Усяго год прайшоў, і на табе. Што робіцца з дзеўчынкамі-падлеткамі? Яны становяцца фанабэрнымі, нязноснымі ганарліўкамі. Яны круцяць хлопцамі, як хочуць. Вось і цяпер яна нешта піскнула заміж прывітання, успыхнула, але потым, нібы нешта ўспомніўшы, адвярнулася і выйшла з клуба. Потым прыйшла, але ўжо не адна.

  Павел крадком, а то і ў адкрытую назіраў за Заранчыхай. Куды падзеліся рыскікрывулякі з падбароддзя? Цяпер, калі Ленка смяялася, яны ўсё ж з’яўляліся, але цяпер яны прыдавалі твару зусім іншы выраз і выклікалі зусім іншае адчуванне — яны прыдавалі твару своеасаблівую пікантнасць. Нават вушы дзіўным чынам выпрасталіся. Ды і валасы ў Лены цяпер былі зачасаны па-іншаму.

  Павел пазіркваў на Лену, яна пазірквала на яго. Але вось з’явіўся Міхась Сінчук. Буркнуў на Паўлава прывітанне здалёк, падышоў да Лены. І ў дзяўчыны адразу змяніўся выраз твару, іншым зрабіўся пагляд! На Паўла глянула ўпэўненая ў сабе жанчына, у якой ёсць свой мужчына. Яна глянула, а Павел Камар нібы ўвесь абмярцвеў — прачытаў у яе вачах, што яна ведае ў свае семнаццаць пра жыццё больш, чым ён у свае дваццаць тры.

  — Я ж у цябе верыла… А ты?! — казаў гэты пагляд. — Цяпер у мяне ёсць той, каму можна верыць.

  Павел зразумеў, што размовы з Ленкай не выйдзе. Яна проста не захоча выясняць з ім адносіны. А то яшчэ возьме і скажа яму пра ўсё, што пра яго яна думае. Пры Сінчуку яна смелая.

  І Пятро не паможа, бо стаіць не з імі. За год яго выгнала ў вышыню, як той дубец, ён займаўся ў валейбольнай секцыі, і ад празмернага росту пачаў нават крыху горбіцца. На размову і шчырасць з Паўлам таксама не ішоў, пашчыпваў маладыя, ні разу не голеныя вусікі і адказваў аднаскладова: «Так», або «не». Відаць, усе ўтраіх яны вырашылі, што Павел лічыў іх за дурняў.

  Нечакана ў клубе знікла святло. Некаторы час чакалі — можа з’явіцца ток? Але не з’явіўся, сказалі — «выбіла трансфарматар». Ні кіна, ні танцаў не будзе. Сталі разыходзіцца. Павел выйшаў на вуліцу, стаў слухаць галасы, каб дазнацца, дзе Лена. Канечне ж, яна была з Міхасём — ён праводзіў дзяўчыну дахаты. Павел дагнаў іх.

  — Слухайце, маладыя людзі, трэба пагаварыць.

  — Няма пра што, — сказаў Міхась. У ягоным голасе чулася няўпэўненасць. Але Лена хіхікнула, і гэта вырашыла ўсё. Не, яны не абзываліся, не кпілі, не абвінавачвалі. Вось Лена гэтак во хіхікнула — і гэтым сказана ўсё.

  «Што ж я нарабіў! — падумаў Павел. — Як адбяліцца?»

  Не, проста так ён не здасца. У яго ўзрост, розум, вопыт.

  Павел пакіраваўся следам за парачкай. Тыя не бачылі яго — моладзь ішла з клуба бязладным гуртом. Павел чуў то голас Міхася, то галасок Лены, бо яны пра нешта гаварылі, часам сцішаючы голас. Падышоў так блізка, каб разбіраць словы. Канечне ж, яны гаварылі пра яго.

  — Паставіў вочы праўцом і давайце пагаворым, як нічога не адбылося. Падбухторыў Пятра… — казала Лена.

  — Пад’юдзіў… — удакладніў па-свойму Міхась.

  — Не, не пад’юдзіў. Пад’юдзіць — гэта спакусіць на здраду. Там святы быў чалавек, сапраўдны манах, а гэты хто?

  «Во, во, — падумаў Павел. — Астыла, перастала адчуваць да мяне хоць нешта. І вось, як вынік: «а гэты хто?» Як любіла, то быў «хто». Не, кананне дохлага вераб’я — вось што ёсць тваё каханне. Забудзь. І думаць перастань. Яна — не твая».

12

  На другі дзень пасля прыезду Павел зазірнуў на могілкі паглядзець на помнікі, падумаць пра тых людзей, якія ляжаць пад імі. Чытаў знаёмыя і незнаёмыя прозвішчы, лічыў, колькі жылі людзі свайго веку. Якімі яны былі? Ілжывымі, хцівымі, распуснымі? Ці праўдалюбамі, на чужое не глядзелі, дбалі пра сваё? Паклёпнічалі, часалі языкамі, ці пераважалі гаварыць праўду, або жылі моўчкі, ужо задаволеныя тым, што жывыя?

  Вунь ты некалі ў дзяцінстве ўбачыў анёла, уласнага анёла, выглядаў ён, што чарцяня. Цяпер зразумела, чаму чарцяня. Нешта трэба мяняць, жыць па-іншаму. Выйсце — прасіць прабачэння. У Пятра, у Сінчука, у Лены. Можа, і даруюць. Канечне ж, даруюць.

  За такімі развагамі Павел раптам убачыў каля царквы, на асветленым сонцам прагале, нешта незразумелае. Не ўбачыў, а хутчэй адчуў. Яно, незразумелае, ляжала на дубовых галінках і жалудовых шапачках, што звычайна нападаюць пад густымі дубамі, і было празрыставатым, амаль нябачным. Яно ляжала сабе і песцілася ў цёплых яшчэ промнях вераснёўскага сонца.

  «Гэта душа, — пранеслася ў думках. — Твая душа… Не галюцынацыя ж гэта!»

  Тое нешта, што ён бачыў, нібы заўважыла, адчула ягоную прысутнасць, і нібы не захацела паказваць яму, Паўлу, сваю наяўнасць, пачало рабіцца меншым, празрысцейшым, зусім невідочным, і ўрэшце знікла, як і не было.

  Павел працёр вочы, патрос галавой. Потым падышоў да таго месца, дзе толькі што яму прымроілася тое, чаму ён даў азначэнне душы.

  Тройчы яму бачыліся, адчуваліся рэчы, якія, наколькі ён ведаў, не адчувалі і не бачылі іншыя. Пыхлівец! А можа, людзі і не такое бачаць, але маўчаць сабе паціхеньку? Ты ж хочаш аб’явіць на ўвесь свет пра тое, што табе здаецца!

  Ён зноў стаў глядзець на помнікі, і быццам бачыў розных людзей. Яны жылі, любілі, нараджалі дзяцей, пакутавалі, паміралі. Што галоўнае ў іх жыцці было, цэнтральнае? Яны любілі сваю зямлю? І зямлю любілі. Любі і ты, яна цябе апошняя абдыме. Любіць зямлю, родны край, у якім павінна стаяць — на яве ці ў вымысле — тая харома, да якой так блізка быў падступіўся, калі выабражаў на вакзале, а потым у цягніку. Тады скончыў на тым, што ў кожнага чалавека, асабліва вясковага, ёсць вобраз роднага дому, роднай хаты, у кожнага — канкрэтны. І часцей гэты вобраз заснаваны на традыцыйнай забудове — чатыры сцяны, двухскатны дах, шэсць-восем вокнаў, прыбудоўка. І як дадатак да гэтых не надта багатых архітэктурных вымудраў — яшчэ адзін дах з галін бярозы, клёна, ясеня. Паветра пад гэтым жывым навесам заўжды сіняватае.

  — Не, — прамармытаў Павел і прыхіліўся спінай да сцяны царквы, — важна не блытаць паняцце дома, хаты з паняццем Домы. Паняцце Домы ёсць больш важным за паняцце хаты. Тады гэта і будзе Харома…

  — Вось так, з вялікай літары належыць гэтае слова ўжываць, — уголас адзначыў Павел.

  …Зрэшты, дом і ёсць Харома. Бо гэта родная хата кожнага, кожнаму ў гэтай Хароме прызначаюць і ўстаўляюць у цела душу. Стаіць Харома пад шатром з кляновага галля, сонечныя плямы бегаюць па яе свежым, вечнасвежым зрубе з цукровымі, такімі пахкімі падцёкамі смалы. Гэта ладан і міра нашых ваколіц, нашай зямлі. Ужо само месца сярод лесу, дзе яна пабудавана, дае адчуванне цэласнасці і гарманічнасці жыцця. І такія штрышкі ў агульны партрэт Харомы, як цяпло ад печы, ледзь улоўныя пахі ежы, што ствараюць каларыт яе жыллёвай утульнасці, не пярэчаць таму факту, што плоцевае ёсць антытэза духоўнаму. Яно непарыўна сплеценае, пераходзіць адно ў адно, духоўнае няўлоўна перацякае ў плоцевае. Як на чыста утылітарнай рэчы — ручніку, тчэцца кодавы знак роду, гурту павязаных паміж сабой людзей, усяго народа — абярэг людзей, крыжападобная зорка, сімвал асвечанай дарогі ў іншасвет.

  — Эйш, куды занесла, — мармытнуў Павел. — Філёзаф! Вяртайся да хаты, да Домы, да Харомы.

  …Харома мелася. Як увайсці ў яе? Як апынуцца ўсярэдзіне? Ёсць дзверы, і ёсць замок. А калі ёсць замок, мусіць быць і ключ… А ці не Святавітава зорка ключ ад Харомы? Была, была ў памяці разгадка гэтага ключа…

  І тут ён пачуў жаночыя галасы. За царквой сярод хмызоў бэзу нейкія жанчыны прыбіралі магілку. Павел прыслухаўся.

  — Гэта той Камароў сын. Усё выабражае, — расчуў ён. — З братам Заранкову дзеўку абхлопваюць, абхлопваюць, а замуж не бяруць.

  «Вось як людзі мяркуюць, — падумалася з прыкрасцю. — І ты добры — знайшоў месца для свайго занятку»…

  На другі дзень Павел пад абед папярэдзіў маці, што хоча паглядзець грыбоў— надыходзіла апенькавая пара. Накіраваўся ў мясціны, дзе не раслі грыбы — каб ні з кім не сустрэцца. Выйшаў на край лесу, далей чарнела перааранае поле, якое пераходзіла ў асушаны тарфянік, парослы калючым непралазным ажынішчам. Самае месца…

  — О, узгоркі, равы і лагі Белай Русі, ліцвінскай дзяржавы, мілага краю, дзе нарадзіўся, рос і атупеў канчаткова — як вы мне мілы! — з самазнішчальнай іроніяй усклікнуў Павел, упэўнены, што яго ніхто не чуе і не бачыць. — Пачынаю розумавае рабенне, каб пераканацца, што не такі ўжо я і дурань.

  Павел сеў на ўзлеску, ахапіў калені, заплюшчыў вочы… З чаго пачаць?

  …Ключ быў, і гэта давала найпрасцейшую мажлівасць зайсці ў родны дом, мілую Харому на лясной паляне, бо ў такую пабудову не лезуць праз вокны, не разбіраюць дах і не прабірацца праз слухавое акенца ў франтоне… Але дзе быў той ключ? У кішэні? Не, ключы ад іншасвету ў кішэнях не носяць. Такія рэчы вісяць на грудзях на шаўковым шнурочку. Рука намацвае на грудзіне той самы ключ, які ўбачыўся ва ўяўленні. Вось яна, адмычка ад ўсіх скарбаў свету. Гэткі самы, як і ўяўляў. Вялікі! Выкаваны з чорнага жалеза. Ледзь змяшчаецца ў далоні, калі палажыць адным канцом на запясце, другі кладзецца на падушачкі пальцаў. Цэўка, таўшчынёй са школьны аловак, бародка з фігуркамі ў выглядзе — несумненна, і толькі так! — васьміканцовай зоркі. Ага, цяпер куды гэты ключ устаўляць?

  Далей справа не пайшла. Шумеў, перашкаджаў вецер, прасвісталі крыллем над галавой сытыя вераснёўскія галубы, недалёка перад сабой убачыў прыгожы падасінавік — усё адцягвала ўвагу, усё перашкаджала.

  — Нешта не тое… — мыркнуў Павел, і вырашыў памяняць месца. Не забыўшы зрэзаць чырвонагаловік, перайшоў з узлеску, уздоўж якога ішла палявая дарога, глыбей у лес, знайшоў маленькую палянку, сеў пад сасну на тоўсты пласт нечапанай ігліцы.

  За дрэвамі на ўзлеску замільгала жаночая вопратка. Па той дарозе, якая ішла паўз узлесак, нехта ехаў на ровары. З дарогі, прыгледзеўшыся, можна было ўбачыць яго, Паўла, але веласіпедыст, немаладая жанчына, глядзела перад сабой. Каб не патрапіць ў недарэчную сітуацыю, Павел не зводзіў нейкі час з жанчыны вачэй. Вось яна схавалася за дрэвамі, думкі і пачуцці запаланілі ўсю ягоную істоту. Не перашкаджалі ні вецер, ні ігліца, якая часам сыпалася на галаву і нават калола шыю. Павел глыбока засяродзіўся ў самога сябе.

13

  …Павел выразна і адчуваў, і бачыў Харому, як вось бачыў і тую жанчынувеласіпедыстку. Але няўцям яму было, што кабета нечакана спынілася, азірнулася і ўгледзела чалавека пад сасной. Сядзіць і не варушыцца, як нежывы. Хто гэта?

  Грыбнік, ці проста так, гуляцель. Жанчына злезла з ровара і ад цікаўнасці вырашыла падысці бліжэй.

  Павел не заўважаў жанчыны — занадта паглыбіўся ў нетры ўласнай свядомасці…

  …Вось ён — замок. Адсунуць ад замочнай свідравіны металёвы язычок. За ім і хаваецца ўваход у іншасвет, вузкі часавы канал, дакладней, бясчасавы, бо там, за дзвярыма, невымоўна прыгожа афутраванымі, іншыя вымярэнні і часу, і прасторы, іншыя паняцці і разуменні. Там свае каштоўнасці.

  «Во дзіва, — заўважыў сабе Павел, — цела не адчуваю. Галава варыць, а ні рукой, ні нагой не варухнуць. Як у таго манаха… Стоп! Што гэтая баба тут робіць? Вытрашчылася і глядзіць… Не, ты хутчэй адмыкай дзверы ў Харому, у цвердзь, у замак, у палац, пакуль дадзена! Бо гэтая Харома належыць табе ад нараджэння, скроена паводле ўзору тваёй душы… Гэта і ёсць той храм, які шукае пераўвасоблены табой манах…»

  Першую фразу жанчыны Павел не пачуў — быў замкнёны ў свае відзежы. А яна падышла з веласіпедам у руках зусім блізка і ўважліва прыглядалася да яго. Жанчына гаварыла, але толькі асобныя словы ўваходзілі ў Паўлаву свядомасць. Толькі праз пэўны момант словы зліліся ў фразы: «п’яны, чы шо?», «чы ты глухі?», «а чого ты сыдыш тута?»

  Павел урэшце ашаломкаўся і пачуў жанчыну.

  — Мо тобі погано? — спагадліва пыталася яна.

  — Не, — матлянуў ён галавой. — Гэто я так задумаўса.

  — А я думаю, шо з чоловіком робыцца. Ты з якого сыла, нішо я тыбэ ны познаю?

  — Я наезжы, — схлусіў Павел і аж успацеў ад прыкрасці — па гаворцы жанчына магла зразумець, што ніякі ён не наезжы.

  — Ну, дывысь, коб оно всё добрэ було… А я до магазіна хочу вашого подскочыты, там, кажуць порошок дішывішы, — патлумачыла жанчына, абвяла ровар вакол сябе, каб накіравацца ў бок Паўлавай вёскі. Калі жанчына закідвала нагу на раму ровара, ад яе павеяла пахам здаровага жаночага цела і мытага недарагім пральным парашком адзення. Яна паехала, а Павел заплюшчыў вочы і імгненна праваліўся ў бліскучы вір.

  …Так, Харома твая, але не ты яе стваральнік, дойлід, не ты будаўнік — ёсць і Дойлід, ёсць і Будаўнік. Глядзі, цяпер ужо і не дзень, а надвячорак, іншы час. Вось ужо праз тоненькія галінкі бяроз свецяцца Касцы фіялетава-халодным калючым святлом, міргае Мілавіца. Іншых зорак не відаць. Адныя за хатай, іншыя за дрэвамі. Ключ і ўстаўлены даўно, і павернуты, і за ручку на сябе дзверы пацягнуты. А сілы, змогі пераступіць парог няма. Адчуванне глыбокага, затоенага страху не пускае ўсярэдзіну. Мнілася, што там, у пакоях, на сценах вісіць зброя, старажытная халодная зброя — гэтак упрыгожана твая хаціна, твая Харома, Харома на лясной паляне. І каля гэтай зброі — людзі.

  «Што гэта ўжо… Зброя, людзі. Не, веласіпедыстка выбіла з рытму… — падумаў Павел. — Чаго ў лес не схавацца? Але там змрочна, настрой не той. Узлесак лепш. З узлеску неба больш відаць… Неба надае энергетыкі…»

  …Нарэшце, за многія стагоддзі я апынуўся ў хаце, ва ўласнай хаце, Хароме на лясной паляне, у якой мяне не было тысячу год. У грудзі ўліваецца паветра, насычанае пахам аржаной мукі, пахам мёду, пахам пазатыканага за бэлькі святаянніку-хварабою і крываўніку. Цяпер нельга ацэньваць, варта толькі запамінаць усё, што бачыш. Паўсюль вышыванкі, абрусы на сталах з чырвонымі кветкамі і крыжыкамі-абярэгамі. Пад нагамі ходнікі з чырвонай ніткай па краі. І так усюды чыста, нібыта тут ніхто і не жыве. Але ж ёсць людзі! Яны былі ў залі, выглядалі ласкавымі, дружалюбнымі. Яны немаладыя, хіба толькі некалькі юнакоў і дзяўчат з сумнымі, нібы замглёнымі журбой тварамі хаваліся за старэйшымі. Усе гэтыя асобы не звярталі на Паўла асаблівай увагі. Прыйшоў, дык і прыйшоў. І толькі адзін белабароды старэча ўрэшце глянуў на маю асобу (О! Я зліўся, сплёўся, знітаваўся з уласным Эга!), хацеў нешта сказаць, але раптам пачуліся нязвыклыя гукі з гушчыні лесу: аддалены гул, глухаваты шум, які праясніўся, і вось цяпер выразна пачуўся тупат капытоў наўскач — і вось ужо выплылі з лесу вершнікі, цэлая кавалькада. І ўсё відаць, нібыта сцены Харомы шкляныя. Вось вершнікі разляцеліся па двары і загарцавалі на конях. Мужчыны пры зброі, жанчыны ў шыкоўных строях. І пачуўся гучны і ясны голас:

  — У гэтай хаце жывы хто ёсць?

  Той стары, які хацеў загаварыць са мной, адгукнуўся:

  — У гэтай хаце ўсе вечна жывыя, Гаспадар.

  Конь пад старшым вершнікам стаў матляць галавой, звінець цуглямі і біць капытам, аж дзёран ляцеў.

  — Я пытаюся, плоцевы хто ёсць?

  Хатнія, усе як адзін, глянулі на мяне. У іхных вачах свяцілася шкадаванне, невымоўны жаль.

  — У Хароме на лясной паляне нельга заставацца доўга, — шапнуў белабароды.

  — Няхай выйдзе, — прагучаў знадвору ўсё той жа чысты і гучны голас. — Лель! Вазьмі каня, а ты, Вялес, ссаджвай кабет.

  — Ідзі сюды, — ціха сказаў старэча з белай барадой. Ён узяў мяне за руку вышэй локця і падвёў да сцяны. Паміж невялікімі карцінамі ў рамах ледзь абазначваліся дзверы.

  — Ідзі. Калі-небудзь яшчэ вернешся, брат…

  — Брат? Які я вам брат!

  — У тым то і бяда, што ты лічыш сябе во іхным братам! — паказаў старэча на надворак.

  — А яны хто? — задаў пытанне Павел (Усё, сувязь з Эго згублена!).

  — Ты не пазнаеш Перуна? Табе не знаёмы Вялес, Цёця, Лада? — з жальбай у голасе сказаў стары. — Як ты не пазнаеш Мілавіцу, якую любіш больш за душу, якой пакланяўся, маліўся?

  — Я-я? — збянтэжыўся Павел.

  — А то не. Мо, скажаш, Перуну маліўся? Ці Вялесу пакланяўся? Не, галубчык, ёй адной, любачцы. Ідзі… Цябе чакае свет… Стой, — стары жэстам рукі спыніў Паўла. — Ты хочаш спытацца і не асмельваешся?! За што ты сюды дапушчаны, калі нічога не зрабіў? Так? Хутка даведаешся. Праз месяц прачытаеш, што «лжемудрствование приводит к бешению плоти». І перакладзеш, каб зразумець: ілжамудраванне прыводзіць да ўчарцянення плоці.

  — Праз месяц… — прашаптаў здзіўлены Павел.

  — Мы будзем цябе чакаць, брат. Ідзі…

  А як ісці? У сцяну, ці што? У намаляваныя дзверы? Павел працягнуў руку ўперад. Дзверы паддаліся. Тады мусова апынуцца па-за Хатай, па-за Харомай на паляне, Харомай на лясной паляне…

  — Халера, кусаюцца, — прашаптаў Павел і расцёр пакусаную рыжым лясным мурашом лытку. — Трэба завесці тут мурашкавых львоў… Ілжэмудраванне… Дзе гэта вычытаць, дзе?

  …Як дзверы паддаліся, Павел апынуўся па-за Харомай, але ўсё яшчэ на паляне, перад сцяной са смалістых бярвенняў, з пазоў якіх вытыркаўся сухі мох. Калі абышоў будыніну і вызірнуў на двор, каб ўбачыць вершнікаў, са здзіўленнем выявіў, што ніякіх ні коней, ні людзей там няма, а ўвесь двор парос лебядой у чалавечы рост. Ды і не двор гэта, але ўзмежак лесу, і за гэтым узмежкам ідзе чорная ад блізкага тарфяніка ралля, а далей сам тарфянік, густа парослы ажынамі.

  Сонца пачатку верасня стаяла на чатырох гадзінах. З захаду збіралася на дождж, і ўжо сонца раз-пораз хавалася за асмужыстыя аблокі. З усходу, ад ягонай вёскі, па палявой дарозе, выварочваючы бліскучы руль, вярталася з магазіна жанчына. Павел нават памахаў ёй рукой, калі яна праязджала паўз яго, але яна, відаць, спяшалася да дажджу патрапіць дахаты, таму нават не павярнула ў ягоны бок галавы.

  Належала і яму ісці дахаты — хмары ўсё больш чарнелі. Здаецца, нават недзе прагрукатаў гром.

14

  Калі табе крыху за дваццаць, і цябе распірае ад лішку ўласнай жвавасці, ты можаш вырабляць усё, што табе стукне ў галаву. Але ўсяго праз пару гадоў ты ўжо іншы, і табе сорамна, што ты быў здольны на розныя вычварэнствы. Калі ж увойдзеш з юнацтва ў маладыя гады, перажывеш маладосць, першую і другую, дасягнеш залатой сярэдзіны жыцця, і нават зусім нечакана падбярэшся да сталасці, то тыя ўсе ўчынкі, што некалі лічыў за геройствы, пададуцца табе такімі бязглуздымі, што будзеш хапацца за галаву пры адным толькі ўспаміне пра іх і чырванець ад сораму нават у снах.

  Нешта падобнае здарылася і з нашым героем, Паўлам Камаром. Скончыў ён універсітэт, паехаў па размеркаванні, стаў працаваць. І чым болей гадоў працаваў, тым меней карцела яму расказаць дзецям пра дзівоснае здарэнне ў адной вёсцы, калі вяскоўцы выцягнулі з ракі дубовую калоду і што аднаму студэнту стукнула аднойчы ў галаву.

  Настаўнік мог расказаць і пра анёла-чарцяня, і пра віравога чорта, і пра тое, што бачыў уласную душу на дубовых галінках і шапачках. Але нічога гэтага ён не расказваў. Бо тады, пасля ягонай медытацыі на ўзлеску каля тарфяніку, праз месяцы два ці тры ён натрапіў у адной кнізе на фразу: «лжемудрствование приводит к бешению плоти». Стаў перакладаць на родную мову, і ў яго выйшла, як ужо некалі чуў, што «ілжамудраванне прыводзіць да ўчарцянення плоці».

  І тады дайшоў да яго сэнс выразу і ўспомнілася, што пасля таго сядзення на ўзлеску, калі стаў збірацца дождж, і ўжо накрапваў, раптам разанула маланка ў сярэдзіну лесу і там нешта спорна, з гучным трэскам загарэлася. Ад цікаўнасці Павел накіраваўся туды, дзе гарэла. Мароз па скуры пайшоў, калі апынуўся на паляне, якую нядаўна бачыў у медытатыўнай візіі. Але скура сшэрхла, калі ўбачыў, што гарыць той самы дом, у якім толькі што быў. І гарыць так хутка, і такім гарачым і зіхоткім полымем, што вачам балюча. Але глядзеў і бачыў, як у агні зліваюцца адзін з адным Лада і Мілавіца, Лель і Цёця, Лада і Сварог. Яны былі адным, яны былі самім агнём. Як гэта дзецям раскажаш? Маўчы, цярпі, практыкуй, як той Махатма Гандзі, поўную Мауну, гэта значыць, моўчу.

  А далей надышоў час перамен. Ачышчальная віхура татальнага выкрывальніцтва пранеслася па краіне. Зрабіліся даступнымі такія дакументы, што мурашкі па спіне поўзалі, калі чытаў. Лопнуў, як крыга, і стаў разбягацца паводле нацыянальных трэшчын «вялікі і магутны». Аднавілася свая, родная краіна, цяпер можна было расказваць дзецям гісторыю свайго, а не суседняга народа. Гісторыю вялікую, гераічную, трагічную.

  Адбыліся змены і ў асабістым жыцці: Павел падаўся ў навуку, — паступіў у аспірантуру, — пераехаў жыць у сталіцу, ажаніўся, пайшлі свае дзеці. Год за годам Павел, цяпер выкладчык гісторыі ў адным са сталічных каледжаў, Павел Андрэевіч Комар, так упісана ў пашпарт, спрабаваў выбраць час, каб з’ездзіць на радзіму, пагаварыць, што называецца па душах са сваім настаўнікам гісторыі. Намер меў просты: абняць Мікалая Лявонавіча, пакаяцца і папрасіць прабачэння.

  Нельга сказаць, што Павел не ездзіў у родную школу гэтулькі гадоў і не бачыў настаўніка. Быў і бачыў, і нават гаварыў з ім — збіраліся на дзесяцігадовы юбілей выпускнікоў іхняга года, святкавалі і дваццацігадовы. Не хапала адвагі, смеласці, урэшце — рашучасці зрабіць тое, што належала было зрабіць паводле сумлення.

  Але вось ужо як прайшло дваццаць пяць гадоў, і калі неяк яму праз знаёмых паведамілі, што настаўнік жывы і здаровы, нядаўна выйшаў на пенсію, але ўсё яшчэ працуе ў школе, Павел Андрэевіч сабраўся з духам і наведаў родныя мясціны.

  Вёска змянілася, людзі парабіліся іншымі. Каб не блізкая чыгунка, ад вёскі засталіся б адныя хаты з пазабіванымі вокнамі. А так людзі працавалі на прадпрыемствах бліжэйшых гарадоў, шукалі работу па замежжы.

  Ад бацькоў пайшоў Павел да школы, каб зрабіць тое, што надумаў. І яго там раптам сустрэў незнаёмы чалавек, на выгляд гадоў пад пяцьдзесят у туфлях з задранымі, як у Хатабыча, мыскамі — па апошняй модзе. Пераняў, паздароўкаўся, не выпускаючы рукі з поціску, угледзеўся ў твар, і сказаў:

  — Паша! Вось хто мне трэба. Я цябе ўсё жыццё шукаю.

  Ёкнула сэрца ў Паўла Андрэевіча — сто гадоў яго Пашам ніхто не называў. Дастаў той чалавек малазнаёмы з нагруднай кішэні моднага касцюмчыка папяровы скрутачак і перадаў яго ў рукі Паўлу Андрэевічу. Развітаўся і пайшоў прэч. Больш слова не сказаў.

  Павел пастаяў, паглядзеў услед таму чалавеку і разгарнуў скрутачак. У скрутачку быў невялічкі пазалочаны гадзіннік. Але які гадзіннік! Гэта была «Зара», ягоны наручны гадзіннічак, які купіў яшчэ школьнікам за першыя заробленыя грошы, і недзе ці згубіў, ці пакінуў адразу, як набыў. І месяца не панасіў. І вось ягоная «Зара» вярнулася. Праз чвэрць веку! Цэленькая. Тая самая, нават моцна не падрапаная. Толькі раменьчык іншы, не ягоны. А, можа, і ягоны, ён ужо не памятаў.

  Павел хацеў дагнаць чалавека і распытаць, хто ж ён, але адразу ж і ўспомніў сына школьнай тэхнічкі Міку. Той быў старэйшы на гады чатыры, адразу, як скончыў школу, з’ехаў некуды вучыцца ці працаваць, недзе там і застаўся і больш яго Павел ніколі не бачыў.

  Адкуль у Мікі гадзіннік? Знайшоў тады, у дзяцінстве, і не захацеў аддаць? Ці не ведаў чый? Не, так не бывае. Відаць, знайшоў, а потым палічыў, што яму гадзіннік больш патрэбны. І вось, сумленне замучыла? Дваццаць пяць гадоў мучыла, і дамучыла. Добра, што не пад канец жыцця.

  А навошта ён, Павел, купляў сабе тады гадзіннік? Купіў бы фотаапарат, «Змену» якую. Колькі было б школьных бясцэнных здымкаў!

  «Цьху ты! — вылаяўся ў думках Павел. — Што за мода пераробліваць учарашні дзень. Хацець перарабіць мінулае — азначае думаць, каб, да прыкладу, сонца ў дзяцінстве ўсходзіла не на ўсходзе, а гэтак крыху з поўначы. Анагр нубійскі! Паўз якія дыяменты ты праходзіш цяпер! Па якіх сапфірах і рубінах ты топчашся?!»

  Павел пераадолеў прыступ самаедства і падышоў да сядзібы школы.

  Двухпавярховы цагляны будынак школы падаўся яму нізенькім, брудненькім, шэранькім, хоць фундамент быў насвежа павапнаваны. Яго вапнавалі заўжды на суботнік, пад дзень нараджэння пралетарскага правадыра. Цяпер народзіны таго правадыра не святкуюць, але вось традыцыя праводзіць суботнік засталася.

  Быў канец мая, было душна. Павел Андрэевіч зайшоў у школу і ўбачыў пустыя і калідоры, і класы. Відаць, настаўнікі прачытаўшы гадавыя адзнакі, паадпускалі дзяцей.

  «Няўжо спазніўся?» — падумаў Павел Андрэевіч. Але не, у канцы калідора з аднаго з класаў чуецца знаёмы, хоць і пастарэлы голас. Ага, Мікалай Лявонавіч расказвае напаследак вучобы «смачную» гісторыю.

  Павел пасміхнуўся. «Не быў бы то Савіцкі… Цікава, ці называюць яго сучасныя дзеці Троцкім?..»

  Павел вырашыў пачакаць да званка. Вунь і тэхнічка, маладзенькая жанчына, пазірае на гадзіннік. Прайшоў у фае, спыніўся каля сцяны, на якой колісь віселі партрэты рускіх палкаводцаў і рускіх жа знакамітых флотаводцаў. Спамінаецца худы Сувораў, заклапочаны Нахімаў, стомлены, вельмі стары Кутузаў, надзьмуты, як мыш на крупу, Багдан Хмяльніцкі з булавой. Цяпер на сцяне віселі партрэты Касцюшкі, Каліноўскага і Напалеона Орды. Гэтыя партрэты былі павешаны на пачатку 90-х. Да гэтага часу паспелі запыліцца, фарба на іх павыцвіла. Неўзабаве здымуць. Каго пачэпяць?

  — …А той карабель нашы продкі хавалі каля астраўка сярод балота. Карабель быў сплецены з адной лазы і ракіты, уяўляеце? — чуўся голас Мікалая Лявонавіча.

  Дзеці перабівалі настаўніка воклічамі. Настаўніку мінула шэсцьдзесят, пенсіянер надакучыў дзецям аднымі і тымі ж гісторыямі. Вучні старэйшых класаў пераказвалі іх малодшым. І так з пакалення ў пакаленне. Самая цікавая гісторыя, калі паўтараецца ў каторы раз, прыядаецца.

  Дзеці ў класе сваволілі, бо чуўся шум, але Мікалай Лявонавіч не адпускаў іх, упарта дамагаўся цішыні, і пачынаў расказваць новы сюжэт. Але што жэўжыкаў з новага пакалення можа зацікавіць? Калі яны на ўсіх марсах пабывалі ў відзіках, усіх «Драпежнікаў» убачылі і ведаюць, як выглядаюць «Чужыя». Што ты ім раскажаш сваё, арыгінальнае?

  — Калі вам і гэта не цікава, тады слухайце пра афрыканскае крывавае сафары…

  О! Здаецца, усталявалася цішыня.

  — Хто не хоча слухаць, можа ісці, — прагучала правакацыйная прапанова настаўніка.

  Дзеці не ішлі. Няўжо зацікавіў? Адной толькі фразай: «Крывавае афрыканскае сафары»?

  — Слухайце! Адзін новы беларус, дастаткова багаты, каб патрапіць у Афрыку на тамтэйшае паляванне, купіў сабе ліцэнзію на адстрэл, каго б вы думалі?

  — Льва, буйвала, насарога! — бязладна выкрыквалі дзеці.

  — Не, дзікага афрыканскага слана! Цяпер гэта можна. Плаціш грошы, і, калі ласка, страляй сабе хоць тыгра, хоць насарога.

  — У Афрыцы тыграў няма! — выгукнуў нейкі вундэркінд.

  — Наш новы беларус вырашыў не ўдарыць, як кажуць, тварам у гразь, перад якімі там рускімі, узяў і раскашэліўся на цэлага слана.

  — А сланоў забіваць нельга! — пачуўся голас усё таго ж вундэркінда.

  — Няможна, згодзен. Але бывае, у запаведніках, трэба застрэліць пару штук. Ці кармоў не хапае, ці з іншых прычын. Мо грошай на ўтрыманне запаведніка не хапае. Так што няхай багатыя еўрапейцы плацяць за ліцэнзію і страляюць сабе на здароўе. Карацей, плаціць новы беларус грошы, даюць яму ліцэнзію на адстрэл слана, прызначаюць цэлую талаку егераў, едуць яны ў запаведнік, знаходзяць сярод баабабаў таго слана, падыходзяць… А той беларус і кажа ім: «Вы, егеры, ззаду так блізка не стойце, мне такая хеўра памагальшчыкаў не трэба. Я заплаціў грошы і хачу поўнай ілюзіі дзікага палявання». Тыя спрабуюць патлумачыць, мы нясём, маўляў, адказнасць за ваша, паважаны «белы рускі», жыццё. Не, кажа, метраў на сто, а то і дзвесце ідзіце прэч адсюль. Тыя ні ў якую. Усё можа здарыцца. Старгаваліся на пяцідзесяці метрах. Можа, даляраў ім сунуў. Паказалі тыя егеры плакат з выявай слана, каб ведаў, куды страляць. І пайшоў ён на таго дзікага здаравеннага афрыканскага слана адзін на адзін. Старога, аграмаднага, з вось такеннымі біўнямі…

  Павел уявіў, як Мікалай Лявонавіч развёў рукамі.

  — …І пайшоў новы беларус на таго дзікага слана з дзесяццю патронамі буйнага калібру ў вінтовачным магазіне. Слон адчуў небяспеку, падняў вушы, загудзеў і кінуўся на чалавека. Каб проста прагнаць, як гэта бывала раней. Паляўнічы вычакаў, калі звер наблізіцца на семдзесят метраў і стаў стрэл за стрэлам пасылаць кулі зверу ў чэрап. Тры разы стрэліў, яшчэ тры, а слон вушы вышэй, хобат задзёр і прэ з усіх сіл на крыўдзіцеля. Наш паляўнічы стрэльнуў яшчэ два разы — слон не падае, імчыць з усіх ног на яго. Блізка ўжо — метраў пад трыццаць. Азірнуўся стралок на егераў, а тыя крычаць, паказваюць, кідай стрэльбу і ўцякай — цяпер мы будзем страляць, бо яны ўжо бачылі, што справа дрэнь і беглі на дапамогу. Але паляўнічы, замест таго, каб уцякаць, разварочваецца і страляе да апошняга патрона. Кулі не бралі звера. Тады толькі паляўнічы кідае стрэльбу і бяжыць. Дзе ж ты ўцячэш! Налятае звер на няшчаснага паляўнічага, валіць з ног, абвівае хобатам, але не, не топча нагамі і не праколвае біўнямі — ён кладзе чалавека на тыя біўні, разварочваецца і цяжкай хадою ідзе ў лес, у афрыканскія джунглі, у самыя глыбокія, запаветныя нетры. Егеры мітусяцца вакол, ды баяцца страляць, бо бачаць, што чалавек пакуль жывы. Станеш страляць, звер звар’яцее і знішчыць самага дурнога белага з ўсіх еўрапейцаў. А тут і ноч наскочыла, львы рыкаюць, гіены рагочуць, габонскія гадзюкі вакол сігаюць… Словам, слон знік у беспрасветнай афрыканскай ночы…

  Настаўнік замоўк. Цішыня была мёртвай. Мікалай Лявонавіч трымаў паўзу. Нарэшце нейкая дзяўчынка спытала дрогкім голасам:

  — А што далей?

  — Дарагія мае, працяг гісторыі вы даведаецеся праз тры месяцы канікул, у новым навучальным годзе. Ведайце — фінал афрыканскіх прыгодаў шчаслівы. А цяпер мы з вамі развітваемся да верасня. Усяго вам добрага.

  Загрымелі крэслы, праз хвіліну з класа выйшлі чатыры вучні — адзін вушасты хлопчык і тры дзяўчынкі. Гэта быў увесь клас, бо следам зашоргалі ціхія крокі настаўніка.

  «Чатыры вучні? — здзівіўся Павел. — Усяго? Увесь клас? Не! Я не змагу сустрэцца з настаўнікам… — падумаў ён. — У мяне не хопіць ніякіх душэўных сіл».

  Ён развярнуўся, хуценька выйшаў з фае ў калідор, наляцеў і ледзь не збіў з ног тэхнічку-маладуху, выскачыў з будынка школы і пайшоў прэч.

http://maxima-library.org/avtory/avtorski...

***

О. И. Струг

Брестский государственный университет им. А. С. Пушкина, Республика Беларусь, г. Брест

Научный руководитель: С. Ф. Бут-Гусаим

Культурно-историческое своеобразие ономастикона повести Алеся Наварича

«Поклонюсь Перуну, помолюсь Велесу…»

“Поклонюсь Перуну, помолюсь Велесу…” – приключенческая повесть Алеся Наварича, в которой

рассказывается история монаха, ожившего после столетий летаргического сна в белорусской деревне в

советское время. Колорит прошлого, характер взаимоотношений между людьми, психологическое

состояние и социальный статус героя передают употребленные в контексте повести собственные имена.

Повесть Алеся Наварича – это произведение о поисках молодым человеком своего Дома. Название

этого древнейшего символа традиционной культуры представлено в рассуждениях главного героя

произведения об исконной основе бытия. В душе юноши, который ищет свое место в мире, живут и

христианская вера в единого Бога (в контекст введены его имена Отец Наш Небесный, Всевышний), и

языческие представления о Вселенной, населенной богами и духами природы. Их имена – мифонимы

Лада, Мілавіца, Лель, Тетя, Сварог – упоминает молодой человек, который погружается в глубину

прошлого: “… Зрэшты, Дом і есць Харома. Бо гэта родная хата кожнага, кожнаму ў гэтай Хароме

прызначаюць і ўстаўляюць у цела душу” [2, с. 161]; “…Так, Харома твая, але не ты яе стваральнік,

дойлід, не ты будаўнік – есць і Дойлід, есць і Будаўнік. Вось ужо праз тоненькія галінкі бяроз свецяцца

Касцы фіялетава-халодным калючым святлом, міргае Мілавіца” [2, с. 164]. В древних представлениях о

мире важное место занимают звезды, потому в его описании упоминаются космонимы – Касцы (давнее

название созвездия Кассиопеи) и Мілавіца (древнее название Венеры). Атмосферу советского времени

передают употребленные в повести ктематонимы: фотоаппарат “Смена”, наручные часы “Заря”,

сигареты “Прима”. Ориентирами в пространстве и времени, в которых разворачиваются события

произведения, являются топонимы Барановичи, Ляховичи, Минск, Гомель, Киев, Горынь, Ясельда;

антропоним – имя правителя советского государства Брежнева; микротопонимы Чэрнехавы лес,

Мядзведжы лес, Волхаўскія балоты. Главные герои – знающие историю молодые люди – объясняют

происхождение топонимов, раскрывая мотивацию названий: “Таму Беларусь Белай і назвалася, што не

мела ханскага ўціску” [2, с. 137]. Большое место в произведении занимает тема поиска человеком

духовной основы бытия, потому на страницах повести упоминаются экклезионимы, в частности,

название одного из главных славянских центров православия – Киевская лавра.

Главное место в ономастиконе произведения занимают имена людей – антропонимы. В

соответствии с национальной традицией личные имена представляют широкий спектр гипокористических

и эмоционально-оценочных форм, употребленных в первую очередь для именования детей и подростков:

“Ну дзе твой кавалер? Пеця! Пятрук, – гукнуў Міхась. – Во справы: ні жанішка, ні манашка” [2, с. 107];

“Перакушу дома, вазьму Петрыка і мы выведзем святога інака на чыстую ваду, далібог. Я ведаю, дзе ен.

Нюхам чую. І пакліч, Міхаська, Лену сюды” [2, с. 120]. Представлены в антропонимиконе произведения

принятые в народной культуре формы именования старшего человека – сочетания “дядя, тетка + имя”:

“Загадчыца пошты цетка Тэкля механічна прачытала тэлеграму, пералічыла словы, назвала суму, якую

трэба было заплаціць, і тут да яе дайшоў сэнс напісанага” [2, с. 115]. Региональный колорит создают

употребленные в повести антропонимические диалектизмы: “Хвекла Іванаўна, што вы разумееце пад

словам «цуд»?” [2, с. 116]. Смена формы именования персонажа передает динамику образа: “Год за

годам Павел, цяпер выкладчык гісторыі ў адным са сталічных каледжаў, Павел Андрэевіч Комар, так

упісана ў пашпарт, спрабаваў выбраць час, каб з’ездзіць на радзіму, пагаварыць, што называецца, па

душах са сваім настаўнікам гісторыі ” [2, с. 169].

Средством создания портретов персонажей и передачи национального колорита являются

фамилии-поэтонимы. Как известно, антропонимическое пространство художественного произведения –

это отображение антропонимикона определенного языка. В именослове белорусов ХХ столетия можно

выделить, во-первых, фамилии, созданные от христианских имен, во-вторых, фамилии, что возникли от

языческих прозваний апеллятивного происхождения. Эти группы фамилий употребляются на страницах

повести А. Наварича. Фамилии первой группы созданы главным образом при помощи формантов -чук-, -

809

цкі, -эня-, -евіч- і інш.: Сінчук, Савіцкі, Петрушэня, Аляшкевіч и др. Фамилии второй группы

образовались от апеллятивов как лексико-семантическим способом (Колб, Комар, Варапай), так и

посредством разных антропонимических формантов (Барвінкова). В основе этих онимов лежат прозвища

апеллятивного происхождения: 1) прозвания-характеристики, которые описывают моральные качества,

профессию лица, положения человека в обществе: Варапай (рег. ‘вор’ [4, с.127]); Колб (от немецкого

‘kolbe’ – “жезл, дубина”’: прозвище, которое стало основой фамилии, могло быть присвоено воину или

оружейнику [4, с. 290]); 2) прозвища, созданные от названий живых существ, растений и их частей:

Комар, Барвінкова и др.

Смысловая нагрузка некоторых фамилий-поэтонимов бывает связана с древними

мифологическими представлениями о Вселенной и человеке. Так, фамилия одной из главных героинь

повести Лены Заранок ассоциируется и с понятием Зари-Заряницы – древней персонификацией зари,

помощницы Бога, Солнца, близкой людям, благосклонной к их просьбам [1, с. 182], и со сказочным

Иваном Зоревым – справедливым, разумным, счастливым юношей-победителем Зла [1, с. 182], и с

природным явлением – зарей, которая в течение столетий удивляет, восхищает, пробуждает фантазию,

заставляет думать о высоком, божественном, небесном [1, с. 182], и с Заряницей (это одно из народных

названий Венеры – звезды влюбленных) [1, с. 183]. Такие ассоциации наполняют фамилию Заранок

положительной экспрессией: “Няўжо гэта Лена?” – не паверыў вачам Павел. Але яна і змянілася!

Расцвіла! На Паўла глянула ўпэўненая ў сабе жанчына, у якой есць свой мужчына. Яна глянула, а Павел

Камар нібы ўвесь абмярцвеў – прачытаў у яе вачах, што яна ведае ў свае сямнаццаць пра жыцце больш,

чым ен у свае дваццаць тры” [2, с. 158]. Лена – девушка, воспитанная в крестьянской семье. Она живет по

исконным нормам морали: уважает старших, не позволяет влюбленному в нее парню обзывать учителя

прозвищем, возмущается, когда узнает, что братья Комары пошли на обман школьного историка и

сельчан. Лена заставляет парней изменить легкомысленное, безответственное отношение к жизни и

людям. Так, Павлу Комару становится настолько стыдно за неуместную шутку, что он покидает деревню

на несколько лет.

Выразительную региональную и национальную специфику имеют прозвища. В деревне большое

значение имеют семейно-родовые отношения, выраженные в генесионимических прозвищах, основой

которых являются имена, фамилии, прозвища отца, матери, мужа и др.: “На вуліцы, каго б ні сустракалі,

віталіся, кланяліся, і перапытвалі хату Варапаіхі” [2, с. 146]; “Павел дзядзьку Івана бачыў часта, хоць

той жыў на другім канцы вескі, а вось з Манюковым Яшам не сустракаўся даўно” [2, с. 150].

Одно из прозвищ героев повести А. Наварича надо отнести к поэтонимам-реминисценциям,

употребление которых основано на “перенесении определенных черт лица, названного именем-оригиналом,

на другой персонаж, по отношению к которому умышленно используется имя образа-

“первоисточника” [3. с. 11]. Один из героев произведения – учитель истории – имеет прозвище Троцкі. В

основе прозвания – метафорическое использование имени известного в советское время политического

деятеля, которое имел репутацию клеветника, что “очернял” сталинский режим и деятельность глав

государства. Прозвище-характеристику Троцкі получил в советской школе учитель-фантазер, который

восхищал детей интереснейшими историями о славном прошлом.

Таким образом, элементы ономастического пространства повести А. Наварича – антропонимы,

топонимы и др. – помогают нарисовать яркие портреты персонажей, рассказать об их отношениях,

занимательно сообщить о прошлом и ярко показать картины современной жизни.

Список литературы

1. Беларуская міфалогія : энцыкл. слоўнік / С. Санько [і інш.] ; склад. І. Клімковіч. 2-е выд., дап. Мінск :

Беларусь, 2006. 599 с.

2. Наварыч А. “Памалюся Перуну, пакланюся Вялесу…” // Адзінокі васьмікласнік жадае пазнаеміцца :

аповесці / уклад. М. Н. Мінзер. 2-е выд. Мінск : Літаратура і Мастацтва, 2011. С. 88–174.

3. Петрачкова И. М. Значимость имени собственного в художественном тексте (на материале современной

русской прозы): автореф. дис. …канд. филолог. наук : 10. 02. 02. Бел. гос. ун-т. Минск, 2003. 21 с.

4. Цымбалова Л. Н. Тайны происхождения наших фамилий. Ростов-на-Дону : Феникс, 2008. 473 с.

Недавно наш корреспондент обнаружил на рассекреченных фотографиях поверхности обратной стороны Луны, сделанных советским спутником «Луна-3» в 1963 году, изображения большого количества огней на дне одного из крупных кратеров. При ближайшем рассмотрении наш исследователь обнаружил, что эти огни расположены в кратере не хаотично, а находятся в определенном порядке. По его словам, на изображении можно выделить параллельные цепочки огней, а также их пересечения. В другом месте видны прямоугольники и квадраты, образованные теми же источниками света. Все это говорит о том, что эти фонари — настоящая система освещения секретной лунной базы. Но где взять лунную базу по ту сторону Луны еще в 1963 году? И кому он принадлежал в этом случае? В свое время советские исследователи обошли стороной это явление и на десятилетия сдавали малоизвестные фотографии в архивы. Но теперь, когда архивы рассекречены, завеса секретности начала отступать.

По словам наших экспертов, структура огней на поверхности Луны в точности такая же, как у немецкой базы Люфтваффе в Дрездене. Это было установлено по фотографии, сделанной британским ночным бомбардировщиком в апреле 1945 года. А недавно обнаруженная в архивах НСДАП директива, подписанная лично Гитлером, говорит о создании резервной военной базы на поверхности Луны на случай поражения Германии во Второй мировой войне.

Все это не оставляет сомнений в том, в чем загадочная Лунная база — дело рук нацистской Германии. В то время, когда лондонцы тушили пожары и разбирали обломки ракет FAU-1 и FAU-2, немецкие астронавты совершили свои первые полеты в околоземное пространство и даже приземлились на Луне. К сожалению, в истории не сохранились имена первых людей, побывавших в космосе, но Вернер фон Браун, чье имя напрямую связано с немецкой ракетной техникой и упоминается в числе первых в указанном выше указе фюрера, оставил заметный след в истории человечества. история мировой космонавтики.

Мы решили спросить о нем известного знатока истории Третьего рейха, почетного академика Международной академии псевдоистории, кандидата паранормальных наук Василия Германовича Пупкина.

Репортер: Поздравляю, уважаемый профессор. Как бы вы прокомментировали изображения немецкой лунной базы, которые недавно стали достоянием общественности?

Василий Пупкин: Благодаря недавним открытиям, нет никаких сомнений в том, что вся американская лунная программа была задумана и организована выдающимся немецким инженером Вернером фон Брауном с единственной целью — снабжение немецкой лунной базы продовольствием и материалами. Эта идея получила поддержку правящих кругов США, искавших новых союзников в холодной войне против СССР. Теперь также становится ясно, что имел в виду Нил Армстронг, когда после слов «Это маленький шаг для человека и огромный скачок для человечества» он внезапно произнес «Привет, Ганс. Как у тебя дела? » Эти слова были записаны энтузиастами во время прямой трансляции с Луны, в официальной записи НАСА их пока нет.

К .: Интересно, а как немцы жили на Луне весь этот период с 1945 по 1969 год?

ВП: Скорее всего, у них был огромный запас еды и материалов, пока специально оставленный на Земле Вернер фон Браун не организовал новые полеты на Луну. Но не исключено, что практические немцы использовали космический корабль, посланный на Луну советским правительством, которое ничего не знало о секретной базе. Вполне вероятно, что знаменитый советский луноход забрала немецкая экспедиция и отправила на переработку. Возможно, немцы наткнулись на следы древних кораблей пришельцев.

К .: Значит, теперь мы больше не увидим знаменитого лунохода на дне кратера? Как жаль. Но скажите мне, почему американцы перестали поставлять?

ВП: По очевидным финансовым причинам. Каждый полет обходился американцам в кругленькую сумму. К тому же от лунных союзников было мало толку, и они мало влияли на земные события. Но не исключено, что к тому времени, когда последний «Аполлон» покинул Луну, немцам удалось создать автономную базу. Но я, к сожалению, не знаю.

К .: Спасибо за интересный и содержательный разговор с господином Василием. Уважаемые слушатели, как видите, немецкая база на Луне — неоспоримый исторический факт. И теперь остается только один вопрос: смогут ли космонавты будущего, которые отправятся на Луну, поприветствовать потомков немецких покорителей космоса, или они найдут только развалины, занесенные лунной пылью ...

***

Месяцаход на пераплаўку або таемны план Вернера фон Браўна

Вітаем на хвалях першага крыптагістарычнага радыё! У нас толькі факты!

На днях наш карэспандэнт знайшоў на рассакрэчаных фотаздымках паверхні зваротнага боку Месяца, зробленых савецкім спадарожнікам Месяц-3 у 1963 годзе, выявы вялікай колькасці агнёў на дне аднаго з буйных кратэраў. Пры бліжэйшым разглядзе нашаму даследчыку стала бачна, што тыя агні размешчаны ў кратэры не хаатычна, а знаходзяцца ў пэўным парадку. Па яго словах, на выяве можна адрозніць паралельныя ланцужкі агнёў, а таксама іх перакрыжаванні. У іншых месцах бачныя прастакутнікі і квадраты, якія утвараюцца такімі ж агнямі. Усё гэта наводзіць на думку, што гэтыя агні — самая сапраўдная сістэма асвятлення сакрэтнай месяцовай базы. Але адкуль узяцца месяцовай базе на адваротным баку месяца ў далёкім 1963 годзе? І каму яна ў такім выпадку належыла? У свой час савецкія даследчыкі абышлі гэты феномен бокам, і здалі незразумелыя фатаграфіі ў архіў на доўгія дзесяцігоддзі. Але цяпер, калі архівы рассакрэчаныя, заслона таямніцы стала патроху адсоўвацца.

Як кажуць нашыя эксперты, структура агнёў на паверхні Месяца цалкам супадае з асвятленнем нямецкай базы люфтвафэ ў Дрэздэне. Гэта было ўстаноўлена па фотаздымку, зробленым брытанскім начным бамбавіком ў красавіку 1945 года. А выяўленая нядаўна ў архівах НСДАП дырэктыва, падпісаная асабіста Гітлерам, кажа аб стварэнні рэзервовай ваеннай базы на паверхні Месяца на выпадак, калі Германія прайграе ў Другой сусветнай вайне.

Усё гэта не пакідае ніякіх сумненняў у тым, што загадкавая месяцовая база — справа рук фашысцкай Германіі. У той час, калі жыхары Лондана тушылі пажары і разбіралі завалы, пакінутыя рэактыўнымі снарадамі ФАУ-1 і ФАУ-2, нямецкія касманаўты здзяйснялі першыя палёты ў калязямную прастору і нават высаджваліся на Месяц. Гісторыя, на жаль, не захавала імёны першых людзей, што пабывалі ў космасе, але чалавек, чыё імя непасрэдна звязана з нямецкім ракетабудаваннем і згадваецца ў ліку першых у вышэйназванай дырэктыве фюрэра, Вернер фон Браўн, пакінуў прыкметны след у гісторыі сусветнай касманаўтыкі.

Пра яго мы і вырашылі распытаць знакамітага знаўцу гісторыі Трэцяга рэйха, ганаровага акадэміка Міжнароднай Акадэміі Псеўдагісторыі, кандыдата паранармальных навук Васіля Германавіча Пупкіна.

Карэспандэнт: Вітаю вас, шаноўны прафесар. Як вы пракаментуеце выявы нямецкай месяцовай базы, якія сталі нядаўна здабыткам грамадскасці?

Васіль Пупкін: З прычыны нядаўніх адкрыццяў не падлягае сумневу тое, што ўся амерыканская месяцовая праграма была задумана і арганізавана выбітным нямецкім інжынерам Вернерам фон Браўнам з адзінай мэтай — забяспечыць харчамі і матэрыяламі нямецкую месяцовую базу. Гэтая ідэя атрымала падтрымку кіруючых колаў ЗША, якія шукалі новых саюзнікаў у халоднай вайне супраць СССР. Цяпер гэтак жа станавіцца ясна, што меў на ўвазе Ніл Армстронг, калі пасля слоў «Гэта маленькі крок для чалавека і вялізны скачок для чалавецтва» раптам вымавіў «Прывітанне Ганс. Як у вас тут справы?». Гэтыя словы былі запісаны энтузіястамі падчас прамога эфіру з Месяца, на афіцыйным запісу НАСА іх пакуль што няма.

К.: Цікава, але як жа жылі немцы на Месяцы ўвесь гэты перыяд з 1945 па 1969 гады?

В.П .: Хутчэй за ўсё ў іх меўся вялізны запас прадуктаў і матэрыялаў на той час, пакуль спецыяльна пакінуты на Зямлі Вернер фон Браўн не арганізуе новыя палёты да Месяца. Але не выключана і тое, што практычныя немцы выкарыстоўвалі тыя касмічныя апараты, якія пасылаў на Месяц савецкі ўрад, які нічога не ведаў пра таемную базу. Цалкам верагодна, што знакаміты савецкі месяцаход быў падабраны нямецкай экспедыцыяй і адпраўлены ў перапрацоўку. Магчыма, немцы натыкнуліся і на сляды старажытных іншапланетных караблёў.

К .: Значыць, цяпер мы ўжо не ўбачым знакаміты месяцаход на дне кратэра? Як шкада. Але скажыце, чаму ж амерыканцы спынілі забеспячэнне?

В.П .: Па цалкам зразумелых фінансавых прычынах. Кожны палёт абыходзіўся амерыканцам ў кругленькую суму. Ды і да таго ж толку ад месяцовых саюзнікаў было мала, а на зямныя падзеі яны мала як маглі паўплываць. Але цалкам магчыма, што да таго часу, калі апошні «Апалон» пакінуў Месяц, немцы здолелі наладзіць аўтаномную працу базы. Але мне гэта, на жаль, не вядома.

К .: Дзякуй за цікавую і змястоўную гутарку пану Васілю. Паважаныя слухачы, як бачыце, нямецкая база на Месяцы — гэта бясспрэчны гістарычны факт. І цяпер застаецца толькі адно пытанне: ці змогуць павітацца касманаўты будучыні, якія адправяцца на Месяц, з нашчадкамі нямецкіх заваёўнікаў космасу ці заспеюць толькі руіны, занесеныя месяцовым пылам ...

Открыта библиография молодого белорусского фантаста Владимира Садовского https://fantlab.ru/autor29895

*

Не было публикаций по понедельникам: 22 и 29 июня, 6 июля.

Газета ЦК РКП, ежедневная. Но могла не выходить по понедельникам.

(Издатель: Центральный Комитет Российской Коммунистической Партии)

Должно быть 19 номеров. 16-21 — 6 номеров, 23-29 — 6 номеров, 30-7 — (7 номеров(?) — всего 19 (?).

16 июня -№134, 17-135, 18-136, 19-137, 20 — 138, 21-139, 23-140, 24-141, 25-142, 26-143, 27-144, 28-145, 30 июня — 146, 1 июля -147, 2-148, 3-149, 4-150, 5-151, 7-152.

16-21; 23-28, 30 июня, 1-5, 7 июля

*

необходим ещё номер 142 от 25 июня (вспоминается фильм про дополнительный день в июне "31 июня" и телеспектакль "Лишний день в июне")

*

Надо полагать, что в итоге должны появиться главы, такие, как и во "Всемирном сдедопыте":

I. Первая встреча.

— Прошу садиться...

II. Тайна запретного крана.

Мисс Адамс не легко давалась жизнь

III. Голова заговорила.

С тех пор, как мисс Адамс открыла тайну запретного крана, прошло около недели.

IV. Жертва большого города.

С тех пор, как мисс Адамс узнала тайну головы, она возненавидела Керна всеми силами души.

V. Новые обитатели лаборатории.

Тот сложный механизм, который называют теорией вероятности, свел тысячи случайностей в одной точке времени и пространства, и на утро на прозекторском столе лаборатории профессора Керна действительно лежали два свежих трупа.

Глава VI отсутствует. В книге это глава 7. Головы разговаривают

VII. Том умирает во второй раз.

Приближался день демонстрации голов.

VIII. Испорченный триумф.

Громадный белый зал был залит ярким светом.

IX. "Сумасшедшая".

Небольшая комната с окном в сад.

X. На свободе.

— Уверены-ли вы, что автомобиль направился на вас не случайно?

XI. Последнее свидание.

Негр Джон открыл тяжелую дубовую дверь.

*

Как заметил коллега mikaei: текст, за мельчайшими изменениями, до главы 4 идентичен тексту из Всемирного следопыта (щека — века, несколько окончаний — и-я, граммофон — шипящий и т.п.)

***

В результате, из газеты:

1-й фрагмент рассказа-16 июня-№134-с. 5 -вт- Прошу садиться.

2-17-135-5 -ср Несмотря на потрясаюшее

3-18-136-5 -чт Мисс Адамс несколько

4-19-137-5-пт Лицо профессора Доуэля

5-20-138-5-сб Прошлой ночью я видел

6-21-139-5-вс Тише! Напрасно

7-23 -140-вт-5 Я расскажу вам

8-24-141-ср-5 Тише, успокойтесь

9-25-142-чт-5 Тысячи случайностей

10-26-143-пт-5 Хе-хе! На блюдо попала

11- 27-144-сб-5 Керн заменил трубку

12-28-145-вс-6 И забыв о присутствии мисс

13-30-146-вт-5 Справа от эстрады был

14-1-147-ср Когда мисс Адамс меньше всего

15-2-148-чт Она сжала свои

16-3-149-пт Это было так неожиданно

17-4-150-сб Но Доуэль-Бин был

18-5-151-вс Если Джон верен Керну

19-7-152-вт Голова говорила с трудом

https://cloud.mail.ru/stock/c6YBoXr2njUUc...

анонс от 14 июня — №133, с. 2

16 июня — №134

17 июня — №135

18 июня — №136

19 июня — №137

20 июня — №138

21 июня — №139

23 июня — №140

24 июня — №141

/Утрачен один номер/.

25 июня — №142

(Далее текст восстановлен по «Всемирному следопыту» №3/1925 [1-5 гk.]) РГ — 25 июня — №142 (?)

Тысячи случайностей должны привести их к этой фатальной точке пересечения. И, тем не менее, все это неуклонно совершится с точностью часового механизма, сдвигающего на одно мгновение в одной точке две часовых стрелки, идущие с различной скоростью.

Никогда еще профессор Керн не был так разговорчив с мисс Адамс. И эта неожиданная щедрость!..

— Он хочет задобрить, купить меня, — подумала мисс Адамс, — он, кажется, подозревает, что я догадываюсь или даже знаю о многом. Но ему не удастся купить меня!

V. НОВЫЕ ОБИТАТЕЛИ ЛАБОРАТОРИИ

Тот сложный механизм, который называют теорией вероятности, свел тысячи случайностей в одной точке времени и пространства, и на утро на прозекторском столе лаборатории профессора Керна действительно лежали два свежих трупа.

Две новые головы, предназначенные для публичной демонстрации, не должны были знать о существовании головы профессора Доуэля. И потому она была предусмотрительно перемещена профессором Керном в смежную комнату.

Первый труп принадлежал рабочему лет тридцати, погибшему в потоке уличного движения. Его могучее тело было разрезано пополам. В полуоткрытых остекленевших глазах замер испуг.

Профессор Керн, мисс Адамс и Джон, — в белых халатах, — работали над трупами.

— Было еще несколько трупов, — говорил профессор Керн. — Один рабочий упал с лесов. Но у него могло быть повреждение мозга от сотрясения. Забраковал я и нескольких самоубийц, отравившихся ядами. Вот этот парень оказался подходящим. Да вот эта еще… ночная красавица. За доброкачественность ее крови не ручаюсь, но другого выбора не было.

Он кивком головы указал на труп женщины с красивым, но увядшим лицом. На лице сохранились еще следы румян и гримировального карандаша. Лицо было спокойно. Только приподнятые брови и полуоткрытый рот выражали какое-то детское удивление.

— Певичка из бара в порту. Была убита наповал шальной пулей во время ссоры пьяных матросов. Прямо в сердце, — видите? Нарочно так не попадешь!

Профессор Керн работал быстро и уверенно. Головы были отделены от тела, трупы унесены.

Еще несколько минут, — и головы были помещены на высокие столики. В горло, в венозную и артериальную аорты были введены трубки.

Профессор Керн был в приятно возбужденном состоянии. Приближался момент его торжества. В успехе он не сомневался.

На предстоящую демонстрацию и доклад профессора Керна в научном обществе были приглашены научные светила. Пресса, руководимая умелой рукой, помещала предварительные статьи, в которых восхвалялся научный гений профессора Керна. Журналы помещали его портреты. Выступлению Керна, с его изумительным опытом оживления мертвых человеческих голов, придавали характер национального торжества. Вся честь открытия приписывалась Керну. Только в одном медицинском журнале, вскользь упоминалось имя покойного профессора Доуэля, «производившего некоторые опыты в этом направлении».

Мисс Адамс жадно читала эти статьи. Они давали ей какое-то острое наслаждение, питая ее ненависть к профессору Керну.

Весело насвистывая, профессор Керн умыл руки, закурил сигару и самодовольно посмотрел на стоящие перед ним головы.

(Далее — снова текст газетной публикации)

26 июня — №143

27 июня — №144

28 июня — №145

30 июня — №146

Утерян номер газеты (?). Пропуск текста восстановлен по «Всемирному Следопыту» №4/1925 [7-11 гл., факт. 6-10 гл.] (?)

— Как вы себя чувствуете? — спросил ее какой-то старичок-ученый.

— О, благодарю вас, прелестно!

Этот ответ вызвал улыбки на лицах собравшихся. Еще

несколько наивных ответов развеселило весь зал. Зрелище

оказалось интереснее, чем ожидала публика лож и амфитеатра.

Несмотря на то, что голос Уотсон был глухой и хриплый, сильно пущенная струя воздуха издавала свист, и звук

был почти лишен модуляций, ее выступление произвело

36

необычайное впечатление. Такую бурю аплодисментов не

всегда приходилось слышать и мировым артистам.

Простодушная мисс Уотсон, привыкшая к лаврам маленьких кабачков, приняла этот энтузиазм зала на свой счет.

Не будучи в состоянии раскланяться, — о чем она ужасно

сожалела, — она томно опустила веки и осчастливила зал

обворожительной улыбкой.

Волнение мисс Адамс все увеличивалось. Ее начала трясти нервная лихорадка, и она крепко сжала зубы, чтобы они

не стали отбивать дробь. «Пора!», несколько раз говорила

она себе, но каждый раз не хватало решимости. Обстановка

подавляла ее. После каждого пропущенного момента она

старалась успокоить себя мыслью, что чем выше будет вознесен профессор Керн, тем ниже будет его падение.

Начались речи.

На кафедру взошел седенький старичок, — один из

крупнейших американских ученых.

Слабым, надтреснутым голосом он говорил о гениальном открытии профессора Керна, о всемогуществе науки, о

победе над смертью, об Америке, рождающей такие умы и

дарящей миру величайшие научные достижения...

……………………………………………………………………

(Продолжение текста газетной публикации)

1 июля №147

2 июля — №148

3 июля — №149

  4 июля — №150

5 июля — №151

7 июля — №152

***

I. ПЕРВАЯ ВСТРЕЧА

  — Прошу садиться…

  Мисс Адамс опустилась в глубокое кожаное кресло. Пока профессор Керн вскрывал и читал письмо, она бегло осмотрела кабинет.

  Какая мрачная комната! Но заниматься здесь хорошо: ничто не отвлекает внимания. Лампа с глухим абажуром освещает только письменный стол, заваленный книгами, рукописями, корректурными оттисками. Глаз едва различает солидную мебель черного дуба. Темные обои, темные драпри. В полумраке поблескивает только золото тисненых переплетов в тяжелых шкапах. Старинные стенные часы медлительно и важно режут ленту времени длинным маятником.

  Переведя взгляд на Керна, мисс Адамс улыбнулась мысли: кто-то очень удачно подобрал его под стиль кабинета.

  Будто вырубленная из черного дуба, его тяжеловесная, суровая солидная фигура казалась часть меблировки. Большие очки в черепаховой оправе напоминали два циферблата часов. Как маятники, двигались его зрачки серо-стального цвета, переходя со стороны на сторону письма. Прямоугольный нос, прямой разрез рта и квадратный, выдающийся вперед, подбородок придавали лицу вид стилизованной декоративной маски, вылепленной скульптором-кубистом.

  «Камин украшать такой маской, а не письменный стол», — подумала мисс Адамс.

  — Коллега Смитт говорил уже о вас. Да, мне нужна помощница. Вы медичка? Отлично. Семь долларов в день. Расчет еженедельный. Работа несложная. Но я ставлю одно непременное условие…

  Побарабанив сухими пальцами по столу, профессор Керн задал неожиданный вопрос.

  — Вы умеете молчать?.. Все женщины болтливы! Вы женщина — это плохо. Вы красивы — это еще хуже.

  — Но какое отношение?..

  — Самое близкое! Самое близкое. Красивая женщина — женщина вдвойне. Значит, вдвойне обладает и женскими недостатками. Если их еще нет у вас, может быть муж, друг, жених. И тогда — все тайны к чорту!

  — Но…

  — Никаких «но»! Вы должны быть немы, как рыба. Вы должны молчать обо всем, что услышите здесь. Принимаете это условие?.. Должен предупредить: неисполнение этого условия повлечет за собой крайне неприятные для вас последствия. Крайне неприятные!

  Мисс Адамс была смущена и заинтересована.

  — Я согласна, если во всем этом нет…

  — Преступления, хотите вы сказать? Можете быть совершенно спокойны. И вам не грозит никакая ответственность… Ваши нервы в порядке?

  — Я здорова…

  Профессор Керн кивнул головой. Его сухой, острый палец впился в кнопку электрического звонка.

  Дверь бесшумно открылась.

  В полумраке комнаты, как на проявляемой фотографической пластинке мисс Адамс увидала только белки глаз, затем постепенно проявились блики лоснящегося лица негра. Черные волосы и костюм сливались с темными драпри двери.

  — Джон, покажите мисс лабораторию.

  Негр кивнул головой, предлагая следовать за собой, и открыл вторую дверь.

  Мисс Адамс вошла в совершенно темную комнату.

  Щелкнул выключатель, и яркий свет от матовых полушарий на потолке залил комнату. Мисс Адамс невольно прикрыла глаза… После полумрака кабинета, белизна стен слепила глаза. Сверкали стекла шкапов с блестящими хирургическими инструментами. Холодным светом горели сталь и алюминий различных аппаратов. Темными, желтыми бликами ложился свет на медных полированных частях. Трубы, колбы, машины. Стекло и металл.

  Посреди комнаты стоял большой прозекторский стол. На столе лежал труп человека без головы. Грудная клетка была вскрыта. Рядом со столом стоял стеклянный ящик, и в нем пульсировало человеческое сердце. От сердца шли трубки к баллонам.

  Мисс Адамс повернула голову в сторону и вдруг увидела нечто, заставившее ее вздрогнуть, как от электрического удара.

  На нее смотрела человеческая голова, — одна голова, без туловища.

  Она была прикреплена к квадратной стеклянной доске. Доску поддерживали четыре высокие, блестящие, металлические ножки. Из отреза шеи, от аорт, через отверстия в стекле, шли две трубки к баллонам. Третья, более толстая трубка выходила из горла и сообщалась с большим цилиндром. Цилиндр и баллоны были снабжены кранами, манометрами, термометрами и какими-то неизвестными приборами.

  Голова внимательно и скорбно смотрела на мисс Адамс, мигая веками. Не могло быть сомнения: голова жила, отделенная от тела, жила самостоятельной и сознательной жизнью.

  Несмотря на потрясающее впечатление, мисс Адамс не могла не заметить, что эта голова была удивительно похожа на недавно умершего известного ученого, хирурга, профессора Доуэля, прославившегося своими опытами оживления органов, вырезанных из свежего трупа. Мисс Адамс не раз была на его блестящих публичных лекциях, и ей хорошо запомнился этот высокий лоб, характерный профиль, волнистые, посеребренные сединой русые волосы головы и бороды, голубые глаза… Да, это была голова профессора Доуэля! Только губы и нос его стали тоньше, суше, виски и щеки втянулись, глаза глубже запали в орбиты и белая кожа приобрела желто-темный оттенок мумий… Но в глазах светилась живая человеческая мысль…

  Мисс Адамс почувствовала, как шевелятся у ней корни волос… но она, как зачарованная, не могла оторвать своего взгляда от этих голубых глаз…

  Голова беззвучно шевельнула губами…

  Это было слишком для нервов мисс Адамс. Она почувствовала, что близка к обмороку. Негр поддержал ее и вывел из лаборатории.

  — Это ужасно… это ужасно… — повторяла мисс Адамс, опустившись в кресло.

  Профессор Керн молча барабанил пальцами по столу.

  — Скажите, неужели это голова…

  — Профессора Доуэля? Да, это его голова. Голова Доуэля, моего умершего уважаемого коллеги, возвращенная мною к жизни. К сожалению, я мог воскресить одну голову. Не все сразу! Мы, ученые, и так вторгаемся в «незыблемые законы» природы, бросаем вызов самой смерти и отбиваем хлеб у чудотворцев и самого божества. Но не все сразу, говорю я. Бедный Доуэль страдал неизлечимым, пока, недугом. Умирая, он завещал свое тело для научных опытов, которые мы вели с ним вместе. «Вся моя жизнь была посвящена науке. Пусть же науке послужит и моя смерть. Я предпочитаю, чтобы в моем трупе копался мой друг-ученый, а не могильный червь». Вот какое завещание оставил профессор Доуэль.

  И чтобы перевести разговор на другую тему, профессор Керн спросил:

  — Итак, вы принимаете мое предложение? Отлично! Я жду вас завтра к девяти утра. Но помните: молчание, молчание и молчание!..

II. ТАЙНА ЗАПРЕТНОГО КРАНА

  Мисс Адамс нелегко давалась жизнь. Ей было семнадцать лет, когда умер ее отец. На плечи мисс Адамс легла забота о больной матери и младшей сестре. Небольших средств, оставшихся после отца, не хватило даже на окончание ею высшего образования. Приходилось учиться и поддерживать семью. Несколько лет она работала корректором в газете. Получив звание врача, тщетно пыталась она найти место. Были предложения ехать в южную Америку, — в гиблые места, где свирепствовала желтая лихорадка. Мисс Адамс не решалась ехать туда с семьей, не хотелось и бросать семью. Предложение профессора Керна явилось для нее выходом из положения. Несмотря на всю странность работы, она согласилась без колебаний.

  Мисс Адамс не знала, что профессор Керн прежде, чем предложить ей место у себя, наводил о ней тщательные справки.

  Уже две недели она работала у Керна. Обязанности ее были несложны. Она должна была в продолжении дня следить за аппаратами, поддерживающими жизнь головы. Ночью ее сменял Джон.

  Профессор Керн об'яснил ей, как нужно обращаться с кранами у баллонов. Указав на большой цилиндр, от которого шла толстая трубка к горлу головы, Керн строжайше запретил ей открывать кран этого цилиндра.

  — Довольно повернуть этот кран, как голова будет немедленно убита! Как-нибудь я об'ясню вам мою систему питания головы и назначение этого цилиндра. Пока вам довольно знать, как обращаться с аппаратами.

  С обещанными об'яснениями профессор Керн, однако, не спешил.

  В одну из ноздрей головы был глубоко вставлен маленький термометр. В определенные часы нужно было вынимать его и записывать температуру. Термометрами же и манометрами были снабжены и баллоны. Нужно было следить за температурой жидкостей и давлением. Но хорошо отрегулированные аппараты не доставляли хлопот, действуя с точностью часового механизма. Наконец, особой чувствительности прибор, приставленный к виску головы, отмечал пульсацию, механически вычерчивая кривую. Нужно было через известные промежутки заменять ленту. Содержимое баллонов пополнялось в отсутствие мисс Адамс, — до ее прихода.

  Мисс Адамс несколько привыкла к голове и даже сдружилась с нею.

  Когда она утром входила в лабораторию, с порозовевшими от ходьбы и свежего воздуха щеками, голова слабо улыбалась ей, и веки головы дрожали в знак приветствия.

  Голова не могла говорить. Но между ними скоро установился условный язык, хотя и очень ограниченный в мимической части лексикона. Опускание головою век означало «да». Поднятие их вверх — «нет». — Несколько помогали и беззвучно шевелящиеся губы.

  При помощи этого мимического языка головы и обычной речи мисс Адамс, им удавалось даже вести разговор «по вопросно-ответному методу»: мисс Адамс задавала вопросы, голова сигнализировала «да» или «нет».

  — Ну, как вы себя сегодня чувствуете? — спросила мисс Адамс.

  Голова улыбнулась и опустила веки «хорошо, благодарю».

  — Как провели ночь?

  Та же мимика.

  Мисс Адамс забрасывала голову вопросами и проворно исполняла утренние обязанности. Проверила аппараты, температуру, пульс. Сделала записи в журнале. Затем, с величайшей осторожностью, омыла водой со спиртом лицо головы при помощи мягкой губки, вытерла гигроскопической ватой. Сняла кусочек ваты, повисший на веке. Промыла глаза, уши, нос и рот. В рот и нос для этого вводились особые трубки. Привела в порядок волосы.

  Руки ее проворно и ловко касались головы. На лице головы было довольное выражение.

  — Сегодня чудесный день, — оживленно говорила мисс Адамс. — Легкий, морозный воздух. Так и хочется дышать всей грудью. Смотрите, как ярко светит солнце. Совсем по-весеннему!

  Углы губ профессора Доуэля печально опустились. Глаза с тоской глянули на окно и остановились на мисс Адамс.

  Она покраснела от легкой досады на себя. Она, с инстинктивной чуткостью женщины, избегала говорить обо всем, что было недостижимо для головы и могло лишний раз напомнить об убожестве ее физического существования.

  Она испытывала какую-то материнскую жалость к голове, как к беспомощному, обиженному природой ребенку.

  — Ну-с, давайте заниматься! — поспешно сказала мисс Адамс, — чтобы поправить свою ошибку.

  По утрам, до прихода профессора Керн, голова занималась чтением. Мисс Адамс приносила ворох последних медицинских журналов и книг и показывала их голове. Голова просматривала; на нужной статье шевелила бровями. Мисс Адамс клала журнал на пюпитр, и голова погружалась в чтение. Мисс Адамс привыкла, следя за глазами головы, угадывать, какую строчку голова читает, и вовремя переворачивала страницы.

  Когда нужно было на полях сделать отметку, голова делала знак, и мисс Адамс проводила пальцем по строчкам, следя за глазами головы, и отмечала карандашом черту на полях.

  Для чего голова заставляла делать на полях отметки, мисс Адамс не понимала; но при помощи их бедного мимического языка она не надеялась получить раз'яснения и потому не спрашивала.

  Но, однажды, проходя через кабинет профессора Керн в его отсутствие, она увидела на письменном столе журналы со сделанными ею, по указанию головы, отметками. А на листе бумаги, рукою профессора Керна, несколько таких заметок было переписано. Это заставило ее задуматься.

  Вспомнив сейчас об этом, мисс Адамс не удержалась от вопроса.

  — Скажите, зачем мы отмечаем некоторые места в научных статьях?

  Лицо профессора Доуэля выразило неудовольствие и нетерпение. Голова выразительно посмотрела на мисс Адамс, потом на кран, от которого шла трубка к горлу голова, и два раза подняла брови. Это означало просьбу. Мисс Адамс поняла, что голова хочет, чтобы мисс Адамс открыла этот запретный кран. Уже не в первый раз голова обращалась к ней с такой просьбой. Но мисс Адамс об'ясняла желание головы по-своему: голова, очевидно, хочет покончить со своим безотрадным существованием. Мисс Адамс не решалась открыть запретный кран. Она боялась ответственности, боялась потерять место.

  — Нет, нет! — со страхом ответила мисс Адамс на просьбу головы, — если я открою этот кран, вы умрете! Я не хочу, не могу, не смею убивать вас! — От нетерпения и сознания бессилия по лицу головы прошла судорога. Голова заскрипела зубами.

  Три раза голова энергично поднимала вверх веки и глаза…

  — Нет, нет, нет… я не умру, — так поняла мисс Адамс. Она колебалась.

  Голова стала беззвучно шевелить губами, и мисс Адамс показалось, что эти губы пытаются сказать:

  — Откройте, откройте, умоляю…

  Любопытство мисс Адамс было возбуждено до крайней степени.

  Она почувствовала, что здесь скрывается какая-то тайна… Она и раньше не совсем доверяла словам профессора Керна о смертности запретного крана.

  Между тем, в глазах головы светилась безграничная тоска… Глаза просили, умоляли, требовали… Казалось вся сила человеческой мысли, все напряжение воли сосредоточились в этом взгляде.

  И мисс Адамс решилась.

  С сильно бьющимся сердцем, дрожащею рукою она осторожно приоткрыла кран.

  Тотчас из горла головы послышалось шипенье. Мисс Адамс услышала слабый, глухой, надтреснутый, дребезжащий и шипящий, как испорченный граммофон, голос головы.

  — Бла-го-да-рю…вас!..

  Запретный кран пропускал сжатый в цилиндре воздух. Проходя через горло головы, воздух приводил в движение голосовые связки, и голова получала возможность говорить. Мышцы горла и связки не могли уже действовать нормально, и потому воздух с шипеньем проходил через горло и тогда, когда голова не говорила. А ослабленные голосовые связки придавали голосу этот глухой, дребезжащий тембр.

  Лицо головы выражало удовлетворение.

  Но в этот момент послышались шаги в кабинете и звук открываемого замка, дверь лаборатории всегда закрывалась ключом со стороны кабинета.

  Мисс Адамс едва успела повернуть кран на место. Шипенье в горле головы прекратилось.

  Вошел профессор Керн.

III. ГОЛОВА ЗАГОВОРИЛА

  С тех пор, как мисс Адамс открыла тайну запретного крана, прошло около недели.

  За это время между мисс Адамс и головой установились еще более дружеские отношения. В те часы, когда профессор Керн уходил в университет, мисс Адамс открывала кран, направляя в горло головы небольшую струю воздуха, чтобы голова могла говорить внятным шепотом. Тихо говорила и мисс Адамс. Они опасались, чтобы негр не услышал их разговора.

  На голову профессора Доуэля их разговоры, видимо, производили благотворное действие. Глаза стали живее, и даже скорбная морщина меж бровей разгладилась.

  Голова говорила много и охотно, как бы вознаграждая себя за время вынужденного молчания.

  Прошлую ночь мисс Адамс видала во сне голову профессора Доуэля, и, проснувшись, подумала: видит ли сны голова Доуэля?

  — Сны… — тихо прошипела голова. — Да, я вижу сны.

  Лицо головы просветлело от воспоминаний, но тотчас омрачилось. Будто луч осеннего солнца пробрался на мгновенье сквозь серую пелену осенних туч и погас…

  — Прошлой ночью я видел во сне моего сына… Как бы я хотел посмотреть на него ещё раз!.. Но я не смею подвергать его этому испытанию… Для него я умер…

  — Он взрослый?.. Где он находится сейчас?

  — Да он взрослый… он почти одних лет с вами или немного старше. Кончил университет… В настоящее время должен находиться в Англии, у своей тетки по матери… Нет, лучше бы не видеть снов!

  Сейчас я веду существование почти бесплотного духа. И какой смешной, нелепой кажется мне мечта об этом бесплотном существовании! Мы — сыны земли, из плоти и крови. И мы можем быть счастливы только с нашей милой землей и на земле. Знаете ли вы, что значит жить без тела, одним сознанием?

  Меня не только мучат сны своей обманчивой реальностью. Наяву меня мучат обманы чувств. Как это ни странно, иногда мне кажется, что я чувствую свое тело. Мне вдруг захочется вздохнуть полной грудью, протянуться, расправить широко руки, как это делает засидевшийся человек. А иногда я ощущаю подагрическую боль в левой ноге. Не правда ли, смешно? Хотя, как врачу, это должно быть вам понятно. Боль так реальна, что я невольно опускаю глаза вниз, и, конечно, сквозь стекло вижу под собой пустое пространство и каменные плиты пола… По временам мне кажется, что сейчас начнется припадок удушья, тогда я почти доволен своим «посмертным» существованием, избавляющим меня хоть от астмы… Все это — чисто рефлективная деятельность мозговых клеток, связанных когда-то с жизнью тела…

  — Все это ужасно!.. — не удержалась мисс Адамс.

  — Да, ужасно…

  — Странно, при жизни мне казалось, что я жил одной работой мысли. Я, право, как-то не замечал своего тела, весь погруженный в научные занятия. И только потеряв тело, я почувствовал, чего я лишился… Мир ощущений тела! Сколько здесь наслаждений! Теперь, как никогда за всю мою жизнь, я думаю о запахах цветов, душистого сена где-нибудь на опушке леса, о дальних прогулках пешком, о шуме морского прибоя… Утратив тело, я утратил мир, — весь необ'ятный прекрасный мир вещей, которых я не замечал, вещей, которые можно взять, потрогать, и в то же время почувствовать свое тело, — себя! О, я бы охотно отдал все это химерическое существование за одну радость почувствовать в своей руке тяжесть простого булыжника! Я завидую грузчику, который изнемогает под тяжестью груза на своей спине… Я только теперь понял, что даже в физической боли есть доля наслаждения. Боль — это крик живого тела!.. Да… от недостатка осязательных ощущений я страдаю больше всего.

  В тот вечер, разбираясь в своих впечатлениях, мисс Адамс долго не могла уснуть. А во сне ей опять приснилась голова… печальные глаза профессора Доуэля… Мисс Адамс убегала по каким-то коридорам, голова преследовала ее. Двери задерживали ее бег, открывались с трудом, голова настигала… Вот она уже слышит за собой шипящий свист воздуха…

  Мисс Адамс проснулась с сильно бьющимся сердцем…

  — Однако, нервы мои становятся никуда не годными…

  Однажды, просматривая перед сном медицинские журналы, мисс Адамс прочла статью профессора Керна о его новой научной работе. В этой статье ее внимание обратили на себя ссылки Керна на некоторые работы других ученых. Все это были выдержки из научных журналов и книг, которые отмечались мисс Адамс по указанию головы во время их утренних занятий.

  На другой день, как только представилась возможность поговорить с головой, мисс Адамс спросила:

  — Чем занимается профессор Керн в лаборатории в мое отсутствие?

  После некоторого колебания голова ответила:

  — Мы с ним продолжаем научные работы.

  — Значит, и все эти отметки вы делаете для него? Но вам известно, что вашу работу он опубликовывает от своего имени?

  — Я догадывался…

  — Но это возмутительно!

  — Возможно… Но что же я могу поделать?

  — Если не можете вы, то это смогу сделать я! — гневно воскликнула мисс Адамс.

  — Тише!.. Напрасно… Было бы смешно в моем положении иметь претензию на авторские права! Деньги? На что они мне? Слава? Что может дать мне слава? И потом… если все это откроется, работа не будет доведена до конца. А в этом я сам заинтересован. Признаться, мне хочется видеть результаты моих трудов.

  Мисс Адамс задумалась.

  — Да, такой человек, как Керн, способен на все, — тихо проговорила она. — Профессор Керн говорил мне, когда я поступила к нему на службу, что вы умерли от неизлечимой болезни и сами завещали свое тело для научных работ. Это правда?

  — Мне трудно говорить об этом… Я могу ошибиться… Это правда, но может быть… не вся правда. Мы работали с ним вместе над оживлением человеческих органов, взятых из свежего трупа. Керн был мой ассистент. Венцом моих трудов должно было явиться разрешение вопроса об оживлении головы. Мною была закончена вся подготовительная работа. Мы уже оживляли головы животных, но не опубликовали наших успехов, пока нам не удастся продемонстрировать оживленную человеческую голову. Перед этим последним опытом, в успехе которого я не сомневался, я передал Керну рукопись о моей научной работе для подготовки к печати. Одновременно мы работали над другой научной работой, которая также была близка к разрешению. В это время со мной случился один из ужасных припадков астмы, — той самой болезни, которую я пытался победить. Между мною и нею шла давняя борьба: кто кого? И я, действительно, завещал свое тело для анатомических работ, — хотя и не ожидал, что именно моя голова будет оживлена. Так вот… во время этого последнего припадка Керн был около меня и оказал мне медицинскую помощь. Он вспрыснул мне морфий. Может быть… доза была слишком велика, а может, и астма сделала свое дело…

  — Ну, а потом?..

  — Потом я проснулся как после глубокого сна вот здесь, на этой стеклянной доске… Тело мое лежало на прозекторском столе, и Керн вскрывал грудную клетку… Вот, видите, в этом стеклянном сосуде бьется мое сердце…

  Мисс Адамс с ужасом смотрела на голову.

  — И после этого… после этого вы продолжаете с ним работать? Если бы не он, вы победили бы астму и были теперь здоровым человеком… Он вор и убийца, и вы возносите его на вершину славы! Вы работаете на него! Он, как паразит, питается вашей мозговой деятельностью, он сделал из вашей головы какой-то аккумулятор творческой мысли и зарабатывает на этом деньги и славу. А вы?.. Что дает он вам? Какова ваша жизнь?.. Вы лишены всего! Вы — несчастный обрубок, в котором еще живут желания! Весь мир украл у вас Керн! Простите меня, но я не понимаю вас! И неужели вы покорно, безропотно работаете на него?..

  Голова улыбнулась печальной улыбкой.

  — Бунт головы? Это эффектно? Что же мог я сделать? Ведь я лишен даже последней человеческой возможности покончить с собой.

  — Но вы могли отказаться работать с ним.

  — И я отказывался. Если хотите, я прошел через это восстание ангелов. Но мой бунт не был вызван тем, что Керн пользуется моим мыслительным аппаратом. В конце концов, какое значение имеет имя автора? Важно, чтобы идея вошла в мир и сделала свое дело. Я бунтовал только потому, что мне тяжело было привыкнуть к моему новому существованию. Я предпочитал смерть жизни.

  — Я расскажу вам один случай, произошедший в то время. Как-то я был в лаборатории один. Вдруг в окно влетел большой черный жук с клешнями у головы. Откуда он мог появиться в центре громадного города? Не знаю. Может быть, его завез авто, возвращавшийся из загородной поездки. Жук покружился подо мной и сел на стеклянную доску моего столика, рядом со мной. Я, скосив глаза, следил за этим отвратительным насекомым, не имея возможности сбросить его. Лапки жука скользили по стеклу, и он, шурша, медленно приближался к моей голове. Не знаю, поймете ли вы меня… я чувствовал всегда какую-то необычайную брезгливость, чувство отвращения к таким насекомым. Я никогда не мог заставить себя дотронуться до них пальцем. И вот, я был бессилен перед этим ничтожным врагом. А для него моя голова была только удобным местом для взлета. И он продолжал медленно приближаться, шурша ножками по стеклу. После некоторых усилий, ему удалось зацепиться за волосы бороды. Он долго барахтался, запутавшись в волосах, но упорно поднимался все выше. Так он прополз по сжатым губам, по левой стороне носа, через прикрытый левый глаз, пока, наконец, добравшись до лба, не упал на стекло, а оттуда на пол.

  Пустой случай! Но в том настроении, в котором я находился, он произвел на меня потрясающее впечатление.

  И, когда пришел профессор Керн, я категорически отказался продолжать с ним научные работы. Я знал, что для публичной демонстрации он не выставит мою голову. Без пользы же для своих работ он не станет держать у себя голову, которая может явиться уликой против него. И он убьет меня. Таков был мой расчет. Между нами завязалась борьба. Он прибег к довольно жестоким мерам. Прижимая к моим вискам концы электрических проводов, он пускал ток, все усиливая его. Казалось, мой мозг просверливают раскаленным буравом.

  Он смотрел на меня, но мои губы шептали:

  — Нет!

  Тогда он начал пускать в питающие меня баллоны вещества, которые вызывали в моей голове новые мучительные боли.

  Я был непоколебим.

  Он ушел взбешенный, осыпая меня тысячью проклятий. Я торжествовал победу.

  Несколько дней Керн не появлялся в лабораторию, и со дня на день я ожидал избавительницы-смерти.

  На четвертый или пятый день он пришел, как ни в чем не бывало, весело насвистывая песенку.

  Не глядя на меня, он стал продолжать работу. Дня два или три я наблюдал за ним, не принимая в ней участия. Но работа не могла не интересовать меня. И когда он сделал, производя опыты, ряд ошибок, которые могли погубить результаты всех наших усилий, я не утерпел и сделал ему знак.

  — Давно бы так! — проговорил он с довольной улыбкой и пустил воздух через мое горло. Я об'яснил ему ошибки с тех пор продолжаю руководить работой… Он перехитрил меня!..

IV. ЖЕРТВА БОЛЬШОГО ГОРОДА

  С тех пор, как мисс Адамс узнала тайну головы, она возненавидела Керна всеми силами души. И это чувство росло с каждым днем. Она засыпала с этим чувством и просыпалась с ним. Она в страшных кошмарах видела его во сне. Она была прямо больна ненавистью. В последнее время, при встречах с Керном, она едва удерживалась, чтобы не бросить ему в лицо:

  — Убийца!

  Она держалась с ним натянуто и холодно.

  Возможно, что это настроение поддерживалось ее все более расшатывающимися нервами. Дни, проведенные ею в обществе оживленной головы трупа, — все, что она узнала здесь, все потрясения не могли пройти бесследно. Не мудрено, что во всем этом она считала виновным Керна.

  — Я донесу на него! Я буду кричать о его преступлении! Я не успокоюсь, пока не развенчаю эту краденую славу, не раскрою всех его преступлений! Я себя не пощажу…

  — Тише… успокойтесь… Я уже говорил вам, что во мне нет чувства мести. Но если ваше нравственное чувство возмущено и жаждет возмездия, я не буду отговаривать вас… только не спешите… я прошу вас подождать до конца наших опытов… Ведь я нуждаюсь сейчас в Керне, как и он во мне. Он без меня не может окончить труд, но также и я без него. А ведь это все, что мне осталось… Больше мне не создать. Но начатые работы должны быть окончены…

  В кабинете послышались шаги.

  Мисс Адамс быстро закрыла кран и уселась с книжкой в руке, все еще возбужденная. Голова Доуэля опустила веки, как у человека, погруженного в дремоту.

  Вошел профессор Керн.

  Он подозрительно посмотрел на мисс Адамс.

  — В чем дело? Вы чем-то расстроены? Все в порядке?

  — Нет… Ничего… Все в порядке… семейные неприятности…

  — Дайте ваш пульс.

  Мисс Адамс неохотно протянула руку.

  — Бьется учащенно… Нервы пошаливают? Для нервных, пожалуй, это тяжелая работа. Но я вами доволен. Я удваиваю вам вознаграждение.

  — Мне не нужно. Благодарю вас.

  — «Мне не нужно»! Кому же не нужны деньги? Ведь у вас семья!

  Мисс Адамс ничего не ответила.

  — Вот что. Надо сделать кое-какие приготовления. Голову профессора Доуэля мы поместим в комнату за лабораторией. — Временно, коллега, временно! Вы не спите? — обратился он к голове. — А сюда завтра привезут два свеженьких трупа, и мы приготовим из них пару хороших говорящих голов и продемонстрируем их в научном обществе. Пора обнародовать наше открытие.

  И Керн опять с некоторым недоверием посмотрел на мисс Адамс.

  Чтобы раньше времени не обнаружить слишком ярко своей неприязни, мисс Адамс заставила себя задать вопрос, первый из пришедших ей в голову.

  — Чьи трупы будут привезены?

  — Я не знаю, и никто не знает. Потому, что сейчас это еще не трупы, а живые и здоровые люди. Здоровее нас с вами. Это я могу сказать с уверенностью. Мне нужны головы абсолютно здоровых людей. Но завтра их ожидает неизбежная смерть. А через час, не позже, после этого они будут здесь, — на прозекторском столе. Я уж позаботился об этом.

  Мисс Адамс, которая ожидала от профессора Керна всего, посмотрела на него таким недоуменным и испытующим взглядом, что он на мгновение смешался, а потом громко рассмеялся.

  — Нет ничего проще! Я заказал пару свеженьких трупов в морге. Дело, видите ли, в том, что город, — этот современный Молох, — требует ежедневных человеческих жертв. Каждый день, с непреложностью законов природы, в городе гибнут от уличного движения несколько человек, — не считая несчастных случаев на заводах, фабриках, постройках. Ну, и вот, эти обреченные, жизнерадостные, полные сил и здоровья люди, сегодня спокойно уснут, не зная, что их ожидает завтра. Завтра утром они встанут, весело напевая песню, будут одеваться, чтобы идти, — как они будут думать, — на работу, а на самом деле — навстречу своей неизбежной смерти. В то же время, в другом конце города, также беззаботно напевая, будет одеваться их невольный палач: шофер или вагоновожатый. Потом жертва выйдет из своей квартиры, палач выедет с противоположного конца города из своего гаража или трамвайного парка. Преодолевая поток уличного движения, они упорно будут приближаться друг к другу, — не зная друг друга, — до самой роковой точки пересечения их путей. Потом, на одно короткое мгновение, кто-то из них зазевается, и — готов! На статистических счетах, отмечающих число жертв уличного движения, прибавится одна косточка. Именно та, которой не хватало для статистика, чтобы оправдать его предвидение.

(Утрачен один номер. Далее текст восстановлен по «Всемирному следопыту»)

  Тысячи случайностей должны привести их к этой фатальной точке пересечения. И, тем не менее, все это неуклонно совершится с точностью часового механизма, сдвигающего на одно мгновение в одной точке две часовых стрелки, идущие с различной скоростью.

  Никогда еще профессор Керн не был так разговорчив с мисс Адамс. И эта неожиданная щедрость!..

  — Он хочет задобрить, купить меня, — подумала мисс Адамс, — он, кажется, подозревает, что я догадываюсь или даже знаю о многом. Но ему не удастся купить меня!

V. НОВЫЕ ОБИТАТЕЛИ ЛАБОРАТОРИИ

  Тот сложный механизм, который называют теорией вероятности, свел тысячи случайностей в одной точке времени и пространства, и на утро на прозекторском столе лаборатории профессора Керна действительно лежали два свежих трупа.

  Две новые головы, предназначенные для публичной демонстрации, не должны были знать о существовании головы профессора Доуэля. И потому она была предусмотрительно перемещена профессором Керном в смежную комнату.

  Первый труп принадлежал рабочему лет тридцати, погибшему в потоке уличного движения. Его могучее тело было разрезано пополам. В полуоткрытых остекленевших глазах замер испуг.

  Профессор Керн, мисс Адамс и Джон, — в белых халатах, — работали над трупами.

  — Было еще несколько трупов, — говорил профессор Керн. — Один рабочий упал с лесов. Но у него могло быть повреждение мозга от сотрясения. Забраковал я и нескольких самоубийц, отравившихся ядами. Вот этот парень оказался подходящим. Да вот эта еще… ночная красавица. За доброкачественность ее крови не ручаюсь, но другого выбора не было.

  Он кивком головы указал на труп женщины с красивым, но увядшим лицом. На лице сохранились еще следы румян и гримировального карандаша. Лицо было спокойно. Только приподнятые брови и полуоткрытый рот выражали какое-то детское удивление.

  — Певичка из бара в порту. Была убита наповал шальной пулей во время ссоры пьяных матросов. Прямо в сердце, — видите? Нарочно так не попадешь!

  Профессор Керн работал быстро и уверенно. Головы были отделены от тела, трупы унесены.

  Еще несколько минут, — и головы были помещены на высокие столики. В горло, в венозную и артериальную аорты были введены трубки.

  Профессор Керн был в приятно возбужденном состоянии. Приближался момент его торжества. В успехе он не сомневался.

  На предстоящую демонстрацию и доклад профессора Керна в научном обществе были приглашены научные светила. Пресса, руководимая умелой рукой, помещала предварительные статьи, в которых восхвалялся научный гений профессора Керна. Журналы помещали его портреты. Выступлению Керна, с его изумительным опытом оживления мертвых человеческих голов, придавали характер национального торжества. Вся честь открытия приписывалась Керну. Только в одном медицинском журнале, вскользь упоминалось имя покойного профессора Доуэля, «производившего некоторые опыты в этом направлении».

  Мисс Адамс жадно читала эти статьи. Они давали ей какое-то острое наслаждение, питая ее ненависть к профессору Керну.

  Весело насвистывая, профессор Керн умыл руки, закурил сигару и самодовольно посмотрел на стоящие перед ним головы.

(Далее — снова текст газетной публикации)

  — Хе-хе! На блюдо попала голова не только Иоанна, но и самой Саломеи! Недурная будет встреча! Остается только открыть краны — и… мертвые оживут! А ведь мы не в шутку начинаем конкурировать с господом богом! — Ну, что же, мисс? Оживляйте! Откройте все три крана! В этом большом цилиндре содержится сжатый воздух, а не яд, хе-хе…

  Для мисс Адамс это давно было не новость. Но она, по бессознательной почти хитрости, не подала виду.

  Мисс Адамс открыла краны.

  Первой стала подавать признаки жизни голова рабочего.

  Едва заметно дрогнули веки. Зрачки стали прозрачнее. Почти неуловимо изменился цвет кожи.

  — Циркуляция есть. Все идет хорошо…

  Вдруг глаза изменили свое направление, повернувшись к свету окна. Медленно возвращалось сознание.

  — Живет! — весело крикнул Керн. — Дайте сильнее воздушную струю!

  Мисс Адамс открыла кран больше.

  Воздух засвистел в горле.

  — Что это?.. Где я?.. — были первые, еще не внятные слова головы.

  — В больнице, друг мой!

  — В боль-ни-це?.. — Голова повела глазами, опустила их вниз и увидала под собой пустое пространство.

  — А где ж мои ноги? Где мои руки? Где мое тело?..

  — Нет его, голубчик! Оно разбито вдребезги. Только одна голова и уцелела, а туловище пришлось отрезать!

  — Как это так, отрезать? Ну, нет, я не согласен! Какая же это операция! Куда я годен такой? Одной головой куска хлеба не заработаешь! Мне руки надо! Без рук, без ног меня никто на работу не возьмет!.. Выйдешь из больницы… тьфу! и выйти-то не на чем! Как же теперь? Жить, кушать надо! Больницы-то ваши знаю я! Подержите маленько, да и выпишете: вылечили! Вот так вылечили! Нет, я не согласен! — твердил он.

  Неправильность его произношения, его широкое, загорелое веснушчатое лицо, наивный взгляд голубых глаз — все обличало в нем деревенского жителя, быть может, далекой страны. Нужда оторвала его от родимых полей, город растерзал его молодое, здоровое тело…

  — Как вас зовут? — спросил профессор Керн.

  — Меня-то? Томом звали. Том Бэггинс, вот оно как.

  — Так вот что, Том… Вы не будете ни в чем нуждаться и не будете страдать ни от голода, ни от холода, ни от жажды. Вас не выкинут на улицу, не беспокойтесь!

  — Что ж, задаром кормить будете, аль на ярмарках за деньги показывать?

  — Показать покажем, только не на ярмарках. Ученым покажем! Ну, а теперь отдохните! — и, посмотрев на голову женщины, Керн сказал:

  — Что-то Саломея заставляет себя долго ждать!

  — А это что ж? Тоже голова без тела? — обратилась голова Тома с вопросом, показывая на голову женщины.

  — Как видите! Что б вам скучно не было, мы вам позаботились доставить эту мисс в компанию!.. Закройте-ка, мисс Адамс, его воздушный кран, чтоб не мешал пока болтовней!

  Керн вынул из ноздри головы женщины термометр.

  — Температура выше трупной, но еще низка. Что-то оживление идет медленно…

  Время шло. Голова женщины не оживала. Профессор Керн начал волноваться. Он нервно ходил по лаборатории, посматривал на часы, и каждый его шаг по каменному полу звонко отдавался по всей комнате.

  Голова Тома с недоумением смотрела на них и беззвучно шевелила губами.

  Наконец, Керн подошел к голове женщины и внимательно осмотрел стеклянную трубочку, которой оканчивалась каучуковая, введенная в шейную аорту.

  — Вот где причина! Трубка входит слишком свободно, и циркуляция идет медленно. Дайте трубку шире!

  Керн заменил трубку, и через несколько минут голова ожила.

  Голова Уотсон, — так звали женщину, — реагировала более сильно на свое оживление. Когда она окончательно пришла в себя и заговорила, то стала хрипло кричать, умоляла лучше убить ее, но не оставлять таким уродом.

  — Ах, ах, ах… мое тело… мое бедное тело… Что вы сделали со мной? Спасите меня или убейте! Я не хочу жить без тела!.. Дайте мне хоть посмотреть на него!.. Нет, нет, не надо! Оно без головы… какой ужас… какой ужас!..

  Когда она немного успокоилась, то сказала:

  — Вы говорите, что оживили меня. Я мало образована, но я знаю, что голова не может жить без тела. Что это: чудо или колдовство?

  — Ни то, ни другое. Это — достижение науки.

  — Если ваша наука способна творить такие чудеса, то она должна уметь делать и другие. Приставьте мне другое тело! Осел Тедди продырявил мое тело пулей… Но ведь немало девушек пускают себе пулю в лоб. Отрежьте их тело и приставьте к моей голове. Только раньше покажите мне. Надо выбрать красивое тело. А так я не могу… Женщина без тела! Это хуже, чем мужчина без головы!

  И, обратившись к мисс Адамс, она попросила:

  — Будьте добры дать мне зеркало!

  Взглянув в зеркало, мисс Уотсон долго и серьезно изучала себя.

  — Ужасно!.. Можно вас попросить поправить мне волосы? Я даже не могу сама сделать себе прическу!..

  — Ну-с, все благополучно, — сказал профессор Керн, обращаясь к мисс Адамс. — У вас работы прибавилось. Соответственно будет увеличено и ваше вознаграждение. Мне пора.

  Керн посмотрел на часы и, подойдя близко к мисс Адамс, шепнул ей:

  — В их присутствии, — и он показал глазами на головы, — ни слова о голове профессора Доуэля!

  И, звучно отбивая шаги высокими каблуками, он вышел из лаборатории.

  А мисс Адамс пошла навестить голову профессора Доуэля.

  Глаза Доуэля смотрели на нее грустно. Печальная улыбка шевельнула ус.

  — Бедный мой, бедный!.. — прошептала мисс Адамс. — Но вы скоро будете отомщены!

VII.[1] ТОМ УМИРАЕТ ВО ВТОРОЙ РАЗ

  Приближался день демонстрации голов.

  Профессор Керн нервничал и все чаще поглядывал недоверчивым, испытующим взглядом на мисс Адамс. Но внешне он был с нею удвоенно любезен.

  В ночь накануне торжественного выступления Керна в научном обществе голова Тома неожиданно занемогла.

  Утром, когда мисс Адамс пришла сменить негра, голова Тома была уже без сознания.

  Профессор Керн бранил Джона за то, что он не разбудил его ночью, как только голове Тома стало плохо.

  Керн стал возиться около головы.

  — Ах, какой ужас… — шипела голова мисс Уотсон, — он умер!.. Я так боюсь покойников!.. И я тоже боюсь умереть… отчего он умер?..

  — Закройте у нее кран с воздушной струей! — сердито приказал Керн.

  Мисс Уотсон умолкла на полуслове, но продолжала испуганно и умоляюще смотреть в глаза мисс Адамс, беспомощно шевеля губами.

  — Если через двадцать минут я не верну голову к жизни, ее останется только выбросить! — сказал Керн.

  Через пятнадцать минут голова подала некоторые признаки жизни. Веки и губы ее дрогнули, но глаза смотрели тупо, бессмысленно. Еще через две минуты голова произнесла несколько бессвязных слов. Керн уже торжествовал победу. Но голова вдруг опять замолкла. Ни один нерв не дрожал на лице.

  Керн посмотрел термометр.

  — Температура трупа. Кончено!

  И забыв о присутствии мисс Уотсон, он со злобой дернул голову за густые волосы, сорвал со столика и бросил в большой металлический таз.

  — Вынеси на ледник!.. Надо будет произвести вскрытие и узнать причину.

  Негр быстро подхватил таз и вышел.

  Голова мисс Уотсон смотрела на него расширенными от ужаса глазами.

  Керн зашагал по лаборатории крупными шагами и нервно крутил пальцами сигару, которую забыл зажечь.

  Смерть головы Тома наполовину уменьшала эффект демонстрации.

  Наконец он обратился к голове мисс Уотсон, которая продолжала следить за ним широко раскрытыми глазами.

  — Вот что. Сегодня в восемь вечера вас повезут в многолюдное собрание. Там вам придется говорить. Отвечайте кратко на вопросы, которые вам будут задавать. Не болтайте лишнего. Поняли?

  Керн открыл воздушный кран, и мисс Уотсон прошипела:

  — Поняла… но я просила бы… позвольте…

  Керн вышел, не дослушав ее.

  Мисс Уотсон стала готовиться к выезду в свет.

  Забыв о смерти головы Тома, она была поглощена заботами о своей внешности. Она измучила мисс Адамс прической и «татуировкой», как мысленно называла Адамс косметическое украшение головы.

  Неожиданно голова Уотсон заявила, что она не выйдет «в таком виде», и требовала, чтобы из каркаса ей было сделано туловище и обтянуто модной материей. Понадобилось вмешательство Керна.

  — Голов с туловищем, — сказал он ей, — будет полный зал. Вы же, обладая одной головой, будете в этом собрании самой оригинальной женщиной.

  Довод показался мисс Уотсон убедительным, и она отказалась от своей затеи.

  Волнение Керна все увеличивалось. Предстояла нелегкая задача — доставить голову в зал заседания научного общества. Малейший толчок мог оказаться роковым для жизни головы.

  Будь жива голова Тома, шансы на успех удваивались бы.

  Был приготовлен специально приспособленный автомобиль. Столик, на котором помещалась голова, со всеми аппаратами был поставлен на особую площадку, снабженную колесами для передвижения по полу и ручками для переноса по лестницам.

  Наконец все было готово. В семь часов вечера отправились в путь.

  Голова мисс Уотсон, завитая, причесанная, накрашенная и закутанная вуалями, сияла от предстоящего удовольствия выезда в свет.

VIII. ИСПОРЧЕННЫЙ ТРИУМФ

  Громадный белый зал был залит ярким светом. В партере преобладали седины и блестящие лысины мужей науки, облаченных в черные фраки и сюртуки. Поблескивали стекла тысячи очков. Ложи и амфитеатр предоставлены были избранной публике, имеющей то или иное отношение к ученому миру.

  Сдержанный шум наполнял переполненный зал.

  Внизу эстрады, за своими столиками, оживленным муравейником хлопотали корреспонденты газет, очиняя карандаши для стенографической записи.

  Справа от эстрады был установлен ряд киноаппаратов, чтобы запечатлеть на ленте все моменты интересного выступления Керна и оживленной головы.

  На эстраде разместился почетный президиум из наиболее крупных представителей ученого мира. Посреди эстрады возвышалась кафедра. На ней — микрофон для передачи по радиотелефону речей по всему миру. Второй микрофон стоял перед головой мисс Уотсон. Она возвышалась с правой стороны эстрады, вся сияющая от удовольствия. Уроки «татуировки» не пропали даром для мисс Адамс: умело и умеренно наложенный грим придавал голове мисс Уотсон свежий и привлекательный вид, сглаживая тяжелое впечатление, которое должна была производить голова на неподготовленного зрителя. Мисс Адамс и Джон стояли около ее столика.

  Ровно в восемь часов на кафедру взошел профессор Керн.

  Собрание приветствовало его долго не смолкавшими аплодисментами.

  Он был бледнее обычного, но полон достоинства.

  Киноаппарат затрещал. Газетный муравейник затих и весь обратился во внимание. Профессор Керн начал речь.

  Это была блестящая по выполнению и ловко построенная речь. Керн не забыл упомянуть о «предварительных, но очень ценных работах безвременно скончавшегося профессора Доуэля». Но, воздавая дань работам покойного, он не забывал и своих «скромных заслуг». Для слушателей не должно было остаться никакого сомнения в том, что вся честь открытия целиком принадлежит ему, профессору Керну.

  Его речь несколько раз прерывалась аплодисментами. Сотни биноклей дам были направлены на него. Бинокли мужчин, с не меньшим интересом, были устремлены на голову мисс Уотсон, расточавшую очаровательные улыбки. Она чувствовала себя героиней в этом блестящем собрании и упивалась успехом.

  Зато лицо мисс Адамс было зловеще и мертвенно бледно.

  По знаку профессора Керна, она открыла воздушный кран, и голова Уотсон имела удовольствие сказать несколько фраз.

(Утерян номер газеты. Пропуск текста восстановлен по «Всемирному следопыту».)

  — Как вы себя чувствуете? — спросил ее какой-то старичок-ученый.

  — О, благодарю вас, прелестно!

  Этот ответ вызвал улыбки на лицах собравшихся. Еще несколько наивных ответов развеселило весь зал. Зрелище оказалось интереснее, чем ожидала публика лож и амфитеатра.

  Несмотря на то, что голос Уотсон был глухой и хриплый, сильно пущенная струя воздуха издавала свист, и звук был почти лишен модуляций, ее выступление произвело необычайное впечатление. Такую бурю аплодисментов не всегда приходилось слышать и мировым артистам.

  Простодушная мисс Уотсон, привыкшая к лаврам маленьких кабачков, приняла этот энтузиазм зала на свой счет. Не будучи в состоянии раскланяться, — о чем она ужасно сожалела, — она томно опустила веки и осчастливила зал обворожительной улыбкой.

  Волнение мисс Адамс все увеличивалось. Ее начала трясти нервная лихорадка, и она крепко сжала зубы, чтобы они не стали отбивать дробь. «Пора!» — несколько раз говорила она себе, но каждый раз не хватало решимости. Обстановка подавляла ее. После каждого пропущенного момента она старалась успокоить себя мыслью, что чем выше будет вознесен профессор Керн, тем ниже будет его падение.

  Начались речи.

  На кафедру взошел седенький старичок — один из крупнейших американских ученых.

  Слабым, надтреснутым голосом он говорил о гениальном открытии профессора Керна, о всемогуществе науки, о победе над смертью, об Америке, рождающей такие умы и дарящей миру величайшие научные достижения…

(Продолжение текста газетной публикации)

  Когда мисс Адамс меньше всего ожидала, какой-то вихрь долго сдерживаемого гнева и ненависти подхватил и унес ее. Она уже не владела собой.

  Она бросилась на кафедру, едва не сбив с ног ошеломленного старичка, почти сбросила его, заняла его место и с смертельно бледным лицом и лихорадочно горящими глазами фурии, преследующей убийцу, задыхающимся голосом начала свою пламенную, сумбурную речь.

  Весь зал всколыхнулся при ее появлении.

  В первое мгновение профессор Керн смутился и сделал невольное движение в сторону мисс Адамс, как бы желая удержать ее. Потом он быстро обернулся к Джону и шепнул ему на ухо несколько слов. Джон выскользнул за дверь.

  В общем замешательстве никто на это не обратил внимания.

  — Не верьте ему! — кричала мисс Адамс, указывая на Керна. — Он вор и убийца!.. Он украл труды профессора Доуэля! Он убил Доуэля! Он и сейчас работает с ним… Он мучит Доуэля… Он пыткой заставлял Доуэля продолжать научные работы и выдавал их за свои… Мне сам Доуэль говорил, что его отравил Керн…

  В публике смятение переходило в панику. Многие повставали со своих мест. Даже некоторые корреспонденты выронили свои карандаши и застыли в ошеломленных позах. Только кинооператор, видавший всякие виды, усиленно крутил ручку аппарата, радуясь этому неожиданному трюку, который обеспечивал ленте успех сенсации.

  Профессор Керн вполне овладел собой. Он стоял спокойно, с улыбкой сожаления.

  Дождавшись момента, когда нервная судорога сдавила горло мисс Адамс, он воспользовался наступившей паузой и, обратившись к стоявшим у дверей сторожам аудитории, сказал им спокойно и властно:

  — Уведите ее! Неужели вы не видите, что она в припадке безумия?

  Сторожа некоторое время стояли неподвижно, быть может, будучи слишком взволнованы. Но мисс Адамс облегчила их задачу.

  Истерический припадок потряс ее тело, и с безумным смехом она упала около кафедры.

  Ее унесли…

  Когда волнение несколько улеглось, профессор Керн взошел на кафедру и извинился перед собранием за печальный инцидент.

  — Мисс Адамс, — девушка нервная и истерическая, — не вынесла тех сильных переживаний, которые ей приходилось испытывать, проводя день за днем в обществе головы трупа (подчеркнул Керн) мисс Уотсон, оживленной искусственно мною. Психика мисс Адамс надломилась. Она сошла с ума… Мы, конечно, позаботимся об этой жертве научного долга!..

  Эта речь была прослушана при жуткой тишине зала. Раздалось несколько аплодисментов, но они были заглушены шиканьем.

  Будто веяние смерти пронеслось над залом. И тысячи глаз, уже с ужасом и жалостью смотрели на голову мисс Уотсон, как на выходца из могилы.

  Наскоро прочитали ораторы заготовленные речи, приветственные телеграммы, акты об избрании профессора Керна почетным членом и доктором различных институтов и академий наук, — и собрание было закрыто.

  Перед самым концом за спиною профессора Керна появился негр и, незаметно кивнув Керну, стал возиться над обратной отправкой головы мисс Уотсон — сразу поблекшей, усталой и испуганной.

  Только оставшись один в закрытом автомобиле, профессор Керн дал волю кипевшему в нем гневу.

  Он сжимал кулаки, скрипел зубами и так бранился, что шофер несколько раз сдерживал ход автомобиля и спрашивал по слуховой трубке:

  — Алло?

IX. «СУМАСШЕДШАЯ»

  Небольшая комната с окном в сад. Белые стены. Белая кровать, застеленная светло-серым пушистым одеялом. Белый столик и два таких же белых стула.

  Мисс Адамс сидит у окна и рассеянно смотрит в сад. Луч солнца золотит ее русые волосы. Она очень побледнела и похудела.

  Из окна видна аллея, по которой гуляют группы больных. Между ними мелькают белые халаты сестер.

  — Сумасшедшие!.. — тихо говорит она, глядя на гуляющих больных. — И я сумасшедшая! Какая нелепость!.. И это все, чего я достигла!..

  Она сжала свои тонкие руки и хрустнула пальцами.

  Вот уже месяц, как стараниями профессора Керна, позаботившегося о «жертве научного долга», она находится в загородной больнице для душевнобольных.

  Профессору Керну тем легче было засадить ее в психиатрическую лечебницу, что нервы ее после описанного вечера находились действительно в ужасном состоянии. Она лишилась места, и заботы о семье томили ее. Главное же — она понимала всю безвыходность своего положения. Она была слишком опасна для Керна. И ее пребывание в доме для умалишенных могло продолжаться неопределенно долгое время… Возможно, что и власти не особенно заботились о защите ее интересов. Выступлению Керна придали характер общегосударственного торжества. Им гордилась Америка перед всем миром. И теперь было невыгодно показать миру обратную сторону медали: соперничество, алчность и вероломство в среде тех, кого считают солью науки…

  Профессор Керн привел в исполнение свою угрозу о «чрезвычайно тяжелых для нее последствиях», если она не сохранит тайну. Могло быть и хуже. От Керна она ожидала всего. Он отомстил, а сам остался не отомщенным за голову профессора Доуэля. Мисс Адамс принесла в жертву себя, но ее жертва осталась напрасною. Сознание этого еще больше нарушало ее душевное равновесие.

  Она была близка к отчаянью и готова была покончить с собой.

  Даже здесь она чувствовала влияние Керна. Другим больным разрешались свидания с друзьями и родными. Ее держали в строжайшей изоляции.

  Несмотря на это, ей удалось войти в дружбу с одной сиделкой. И та, под величайшим секретом, приносила ей иногда газеты. В одной из газет она прочла и о себе:

  «Мисс Адамс, служившая у профессора Керна, после случившегося с ней припадка безумия во время доклада профессора Керна в научном обществе, помещена в психиатрическую лечебницу. Врачи находят ее положение тяжелым и подающим мало надежд на выздоровление…»

  — Вот мой приговор! — прошептала мисс Адамс, роняя газету на колени.

  В другом номере газеты ей удалось узнать, что у профессора Керна, тотчас после его доклада, был произведен обыск.

  «Как и следовало ожидать, — говорилось в заметке, — никакой головы профессора Доуэля обнаружено не было. В свое время было установлено, что смерть его последовала от припадка астмы, которой покойный страдал давно. Таким образом, рассеиваются последние сомнения, — если они у кого были, — о виновности профессора Керна. Все это не более как бред больного воображения мисс Адамс».

  «Неужели голова погибла?.. Бедный профессор Доуэль!..» — подумала девушка.

  Больше мисс Адамс не находила заметок об этом деле. Его заслонили другие сенсации.

  По утрам мисс Адамс посещали врачи.

  — Ну, как мы живем? — задавали они неизменный вопрос.

  Она ненавидела их: или они все невежды, которые не умеют отличить здорового от больного, или подкуплены Керном.

  Она им не отвечала или отвечала с несвойственной ей грубостью.

  И они уходили, неодобрительно покачивая головами, быть может, искренне убежденные, что имеют дело с душевнобольной…

  В комнату постучали.

  Мисс Адамс, думая, что это сиделка принесла вечерний чай, сказала безучастным голосом, не поворачивая головы от окна:

  — Войдите!

  Кто-то вошел. И молодой мужской незнакомый голос прозвучал за ее спиной:

  — Могу я видеть мисс Адамс?

  Это было так неожиданно, что девушка круто повернулась. Перед ней стоял молодой человек, одетый с изящной простотой. В лице его было что-то знакомое. Но мисс Адамс никак не могла вспомнить, где она могла его видеть.

  — Это я…

  — Позвольте представиться: Артур Доуэль. Сын профессора Доуэля.

  «Так вот откуда это сходство! Те же глаза, тот же открытый лоб и овал лица», — подумала мисс Адамс.

  — Как же вы… пришли ко мне? — с изумлением спросила она.

  Артур Доуэль улыбнулся.

  — Да, это было нелегко! Вас хорошо стерегут. Признаться, мне пришлось употребить маленькую хитрость. И сейчас у меня всего несколько минут. Позвольте приступить прямо к делу.

  Я жил в Англии у тетки, когда узнал по газетам о событиях во время доклада профессора Керна и о вашем… благородном выступлении на защиту моего отца. Я не мог оставаться безучастным к этому делу. В нем замешано имя моего… отца…

  Он хотел сказать «покойного отца», но удержался.

  — …Судьба его научных трудов и тайна смерти. При том в этом деле оказались пострадавшей и вы. Я вижу вас в этом заключении. Сейчас не время говорить о моей благодарности за ваш самоотверженный поступок. Я знаю несколько Керна и, признаюсь, считал его способным на все то, о чем вы говорили тогда. Я не поверил вашему безумию. И теперь, видя вас, убеждаюсь, что я был прав. Сумасшедшие так не выглядят. Но мне хочется убедиться от вас самих в верности всего, о чем вы говорили. Все это правда?

  — Да, правда!

  — Я верю вам!.. Какой бесчестный поступок!.. Еще я хотел бы узнать ваше мнение: сохранил ли Керн голову моего отца? Как жаль, что болезнь задержала меня! Боюсь, что я приехал слишком поздно!

  — О судьбе головы профессора Доуэля я, к сожалению, знаю не больше вашего. Могу только сообщить, что голова ему была еще нужна для окончания одной крупной работы.

  — Так… Ее надо найти! Но прежде всего нужно освободить вас! Об этом позабочусь я! И помните: я не Доуэль, а Бин, — ваш кузен. Вы меня понимаете? Так мы скорей достигнем цели!

  В дверь постучались.

  — К сожалению, наше свидание окончилось. Но я надеюсь, что мы с вами скоро встретимся в другой обстановке! Всего лучшего!

  И он ушел также неожиданно, как и явился.

  Мисс Адамс продолжала стоять, неподвижно устремив глаза на дверь.

  Потом она глубоко вздохнула и с волнением прошептала:

  — Неужели освобождение?..

X. НА СВОБОДЕ

  — Уверены ли вы, что автомобиль направился на вас не случайно? — спросил Артур Доуэль мисс Адамс.

  — Совершенно уверена, — ответила она. — Я шла по одной из боковых улиц, где уличное движение невелико. Я уже раньше обратила внимание на черный «Форд», который, казалось, медленно следовал за мной. Когда я переходила улицу, шофер вдруг перешел на большую скорость, направляя машину прямо на меня. Я метнулась в сторону. Шофер сделал вираж вслед за мной. Меня спас только экипаж, случайно преградивший путь автомобилю.

  — Да… вам нужно быть осторожной! Керн не может быть спокоен, пока вы находитесь на свободе!

  Этот разговор происходил в маленькой гостиной мисс Адамс, на четвертый день после того, как новоявленному кузену Бину удалось освободить ее из психиатрической лечебницы. Это была нелегкая задача. Администрация лечебницы вначале категорически отказала, ссылаясь на то, что форма заболевания мисс Адамс представляет большую опасность для окружающих, и больную нельзя держать вне стен лечебницы.

  Но Доуэль-Бин был настойчив. Он брал мисс Адамс под свою ответственность, убеждал, настаивал, наконец, заявил, что он потребует особой экспертизы, в присутствии представителей суда. Дальнейшее упорство могло иметь плохие последствия для лечебницы, и администрация принуждена была уступить.

  Дома мисс Адамс встретили, как воскресшую из мертвых.

  Старушка-мать мисс Адамс смотрела на Артура восторженно, как на спасителя ее дочери, которую уж не надеялась увидеть.

  Артур проводил все время в этой семье, обсуждая планы розыска головы.

  На четвертый день радость матери была омрачена упомянутым случаем с автомобилем, который едва не раздавил мисс Адамс.

  — Тот же автомобиль еще раз пытался перерезать мне путь на перекрестке, — продолжала мисс Адамс. — Я хорошо заметила шофера.

  — Тебе лучше посидеть несколько дней дома! — с тревогой произнесла мать.

  — Да, вам надо быть крайне осторожной, — сказал Артур. — Борьба разгорается не на шутку. Возможно, что Керн догадывается о моем приезде. Ваш выход заставил его насторожиться. Надо принимать быстрые и решительные меры. Когда я ехал сюда, я думал проникнуть к Керну под чужим именем, как врач, желающий работать с ним, заслужить его доверие, получить доступ в таинственную лабораторию…

  — Но ваше сходство?.. — сказала мисс Адамс.

  — Да, сходство… хотя я порядочно изменился с тех пор, как меня видел Керн. Ведь я последние годы пробыл в Англии. Но сейчас этот план не годится уже потому, что требует времени. Притом Керн сейчас будет подозрителен, как никогда.

  — Что, если попробовать действовать через Джона — негра, который служит у Керна? Керн бывал груб с ним, и я не думаю, чтобы Джон был ему слишком предан, — предложила мисс Адамс.

  — Прекрасно! Надо попытаться.

  И тут же был разработан план действий.

  Нашли надежного человека, которому предложили взять на себя эту задачу.

  Билль — так звали этого человека — быстро свел знакомство с Джоном в одном из дешевых ресторанов, где Джон имел обыкновение проводить свои свободные часы.

  Джон охотно поглощал предлагаемую ему новым приятелем соду с виски, но язык у него не развязывался.

  На все наводящие, будто случайно предложенные вопросы Джон или отмалчивался, или уверял, что он ничего не знает.

  После двух или трех безуспешно проведенных вечеров, Билл принужден был действовать открыто. Он предложил Джону двести долларов, — если только он скажет, жива ли голова профессора Доуэля и где она находится.

  Но Джон, с невинным видом, продолжал уверять, что ему ничего не известно.

  Билль удваивал, утраивал вознаграждение, но безуспешно. Наконец, ставка дошла до двух тысяч долларов.

  Глаза Джона загорелись жадностью. Минуту он колебался. Но затем заявил с простодушным видом:

  — Да если ж бы я знал!..

  Видимо, Керн хорошо оплатил молчание Джона, если даже такая сумма для него оказалась несоблазнительной.

  Единственным результатом торга явилось убеждение Билля в том, что Джону известна судьба головы, но он, по тем или иным причинам, остается верен Керну.

  Когда Билль сообщил об этом Артуру Доуэлю, Доуэль решил, что дальнейший торг бесполезен.

  — Если Джон верен Керну, то Керн уже осведомлен обо всем. Ваше освобождение, мисс Адамс, и попытка подкупить Джона, — все это достаточно предупредило Керна о надвигающейся на него опасности. Для Керна продолжать хранить голову моего отца при таких обстоятельствах, — как бы она ему ни была нужна, — крайняя смелость, или безрассудная неосторожность. Если уже не поздно, нам медлить больше нельзя ни одного дня. Остается об'явить открытую войну. Я — сын профессора Доуэля и имею все права на то, чтобы потребовать возобновления судебного следствия и производства вторичного обыска. Или моя карта, или карта Керна будет бита. Ваше присутствие, мисс Адамс, при этом обыске я считал бы крайне полезным.

  — А вдруг ее убьет этот разбойник! — с испугом произнесла старушка Адамс.

  — Я пойду во что бы то ни стало! — решительно заявила мисс Адамс.

  — Я надеюсь, что вашей дочери ничего не угрожает. Мы явимся туда с судебным следователем и достаточным количеством полисменов!

  В тот же день Артуру удалось уладить дело со следственными властями. Обыск был назначен на другой день, в восемь часов утра, — прежде чем профессор Керн уедет из дому.

XI. ПОСЛЕДНЕЕ СВИДАНИЕ

  Негр Джон открыл тяжелую дубовую дверь.

  — Профессор Керн не принимает.

  Вступивший на сцену полисмен заставил Джона пропустить нежданных гостей.

  Профессор Керн, увидя мисс Адамс входящей в кабинет, бросил на нее уничтожающий взгляд, но сейчас же принял вид оскорбленного достоинства.

  — Прошу вас, — сказал он ледяным тоном, широко открывая двери лаборатории.

  Следователь, мисс Адамс, Артур и Керн вошли.

  Сердце мисс Адамс сильно забилось, когда она увидала знакомую обстановку, среди которой перенесла столько тягостных впечатлений.

  В лаборатории нашли голову мисс Уотсон. Она была еще жива, хотя значительно иссохла. Щеки, лишенные румян, были темно-желтого цвета мумии. Увидя мисс Адамс, она улыбнулась и заморгала глазами.

  В надежде получить какие-либо сведения мисс Адамс открыла воздушный кран.

  Но голова мисс Уотсон ничего не знала о голове Доуэля. Она, по обыкновению, лепетала всякий вздор. Жаловалась на то, что ей обрезали волосы, жаловалась на скуку и на то, что ее больше не вывозят в собрания, вспоминала Тома…

  — Как вы находите меня? Скажите, меня не портят обрезанные волосы? О, я плакала, когда меня стригли… Мои волосы… ведь это все, что еще оставалось у меня от женщины!..

  Вошли в смежную с лабораторией комнату.

  Там находились две головы.

  Первая — голова мальчика, кудрявого, как рафаэлевский ангелочек. Голубые глаза мальчика с детским любопытством устремились на вошедших.

  Вторая голова была пожилого человека со сбритыми волосами и громадным мясистым носом. На глазах этой головы были одеты совершенно черные очки.

  — Глаза болят, — пояснил Керн.

  — Вот и все, что я могу вам предложить, — добавил он с иронической улыбкой.

  — Подождите! — воскликнула мисс Адамс. И подойдя к голове с толстым носом, открыла воздушный кран.

  — Кто вы? — спросила мисс Адамс.

  Голова шевельнула губами, но голос не звучал. Мисс Адамс пустила сильную струю воздуха.

  Тогда послышался свистящий шепот.

  — Кто это? Вы Керн? Откройте же мне уши! Я не слышу вас.

  Мисс Адамс заглянула в уши и вытащила оттуда плотные куски ваты.

  — Кто вы? — повторила она вопрос.

  — Я был профессор Доуэль…

  — Но ваше лицо?..

  Голова говорила с трудом.

  — Лицо?.. Да… меня лишили даже моего лица… Маленькая операция… парафин введен под кожу… Увы… моим остался только мой мозг в этой чужой коробочке… Но и он отказывается служить… Я умираю… Наши опыты… Мои опыты несовершенны. Хотя моя голова прожила больше, чем я рассчитывал теоретически…

  — Зачем у вас очки?

  — Последнее время коллега не доверяет мне, — и голова попыталась улыбнуться, — он лишает меня возможности слышать и видеть… очки непрозрачные, чтобы я не выдал себя перед нежелательными для него посетителями… но я, кажется, узнаю ваш голос… снимите с меня очки.

  Мисс Адамс сняла очки.

  И вдруг, увидав Артура, который, пораженный видом головы отца, стоял неподвижно, — голова радостно произнесла:

  — Артур!.. сын мой!..

  На мгновение будто жизнь вернулась к голове. Тусклые глаза прояснились.

  Артур подошел к голове отца.

  — Отец, дорогой мой! Что с тобой сделали?..

  — Вот… хорошо… Еще раз мы свиделись с тобой… после мой смерти…

  Горловые связки почти не работали, голова Доуэля говорила урывками. В паузах воздух со свистом вылетал из горла.

  К голове подошел следователь.

  — Профессор Доуэль, можете ли вы сообщить нам об обстоятельствах вашей смерти? Я — следователь…

  Голова посмотрела на следователя потухающим взглядом, не понимая. Потом, очевидно, поняла, в чем дело, и, переведя взгляд на мисс Адамс, прошептала:

  — Я… ей… говорил… она знает все…

  — Конец!.. — сказала мисс Адамс.

  Некоторое время все стояли молча, подавленные и взволнованные.

  — Ну, что ж, дело ясно! — прервал тягостное молчание следователь. И, обратившись к Керну, произнес повелительным тоном:

  — Прошу следовать за мной в кабинет. Мне надо снять с вас допрос.

  Керн молча повиновался. Они вышли.

  Артур тяжело опустился на стул возле головы отца и низко склонил на руки свою голову.

  — Бедный, бедный отец…

  Потом встал. Молча и крепко пожал руку мисс Адамс.

Конец

ПОСЛЕСЛОВИЕ

  Рассказ А. Беляева «Голова профессора Доуэля» — конечно, фантазия и выдумка; конечно, никому не удавалось оживить человеческую голову. Однако рассказ имеет под собой твердую научную почву. Он основан на целом ряде опытов русских и иностранных ученых — физиологов и хирургов.

  Эти опыты доказали, что некоторые органы могут самостоятельно (хотя и кратковременно) жить независимо от организма.

  Такие опыты около двух десятков лет тому назад начал производить американский ученый Каррель. Он доказал, что животные клеточки (ткани) могут жить вне организма, если им будет обеспечено необходимое питание.

  Продолжая эти опыты, ученые перешли к целым органам, например — сердцу, матке и др., и установили, что вынутое сердце лягушки, кролика и др. может жить часами. А профессору Н. П. Кравкову удалось изолировать матку кролика настолько успешно, что он имел возможность наблюдать весь ход родов. Тот же учёный в 1920 году опубликовал свои опыты с человеческими пальцами и ухом кролика; и эти органы жили в лаборатории более месяца. На пальцах, например, росли ногти, можно было вызвать нарыв и т. п.

  Эти наблюдения показывают, что ткани человеческого организма не умирают сразу после прекращения кровообращения.

  Хирурги использовали этот вывод. Пересадка с одного места на другое, с одного организма на другой кожи, костей, желез — становится обычным делом. На опытах с насекомыми удается, например, переносить голову от одного насекомого к другому, и не только одного и того же рода, но и разных, например, жуку-плавунцу пересаживают голову водолюба и т. д. И они продолжают жить. На животных делаются опыты с пересадкой глаз, которые приживаются, причем зрение, по-видимому, сохраняется лишь отчасти.

  Приведем еще одно разительное наблюдение, опубликованное русским хирургом, профессором Оппелем. К нему в клинику был доставлен самоубийца, пустивший себе пулю в сердце. Молодой человек потерял очень много крови, но был еще жив. Приступлено было к операции зашивания сердца. Во время операции больной сильно слабеет, и ему грозит смерть.

  «Я решился, — пишет профессор, — на отчаянный шаг: чтобы остановить кровотечение из сердца, я зажал левой ладонью рану и прижал сердце. Кровотечение остановилось, но в ту же секунду остановилось само сердце. Больной перестал дышать, зрачки расширились. По всем признакам, наступила смерть».

  Оператор зашил рану и приступил к оживлению больного. И вот, на глазах оператора сердце начало сокращаться, появилось дыхание, сузились зрачки — больной ожил.

  «Пред нами было истинное оживление, — продолжает дальше автор. — Человек умер — остановилось сердце, прекратилось дыхание, расширились зрачки, а через полчаса человек дышал, через час уже разговаривал».

  Подобные опыты показывают, что, если возможна жизнь отдельных тканей вне организма, если некоторые органы переживают своего носителя, теоретически возможно и возвращение к жизни умершего человека.

  «Не хочу мечтать, не хочу пророчествовать, не хочу фантазировать, — восклицает профессор, — могу одно сказать: поле деятельности для будущей хирургии громадно. Мощь хирургии еще впереди».

  (Проф. Оппель. «Успехи современной хирургии»)