облако тэгов
Уладаючы зайздроснай творчай фантазіяй, Янка Маўр зрабіў досыць цікавую спробу зазірнуць у будучыню. Новую сваю кнігу ён так і назваў «Аповесць будучых дзён». На конкурсе на лепшы твор для дзяцей у 1930 годзе яна атрымала першую прэмію.
Складаецца аповесць з дзвюх вельмі кантрастных частак. Пер-шая з іх прысвечана жыццю працоўных Заходняй Беларусі пад пан-скім прыгнётам. Яна падаецца ў чыста рэалістычным плане. Другая частка — мастацкі вобраз светлай будучыні Савецкай Беларусі. Мары аб такой будучыні нарадзіліся ў пісьменніка ў пачатку пера-будовы сельскай гаспадаркі на новы, калгасны лад.
Не ўсё, вядома, прадбачыў пісьменнік з дакладнасцю ў будучых днях пры сацыялістычным ладзе жыцця. Само жыццё потым зра-біла і робіць пэўныя папраўкі ў яго прадбачанні. Але шмат што з таго, аб чым расказаў Янка Маўр у 1930 годзе, стала або становіц-ца зараз явай у нашых перадавых калгасах і саўгасах. Траха не поў-ная замена ручной працы машынамі ўжо нікога з нас не дзівіць, як не дзівіць апісаная лекцыя па тэлебачанні, пра якое тады яшчэ ні-хто і не чуў. Гэта была ў той час толькі прыгожая мара, фантазія.
Магчыма, пазней аўтар зрабіў бы некаторую пераацэнку дру-гой часткі аповесці, сёе-тое паправіў бы і ў змесце, і ў мове, што ён рабіў з першымі творамі пры іх перавыданні. На жаль, «Аповесць будучых дзён» не перавыдавалася, засталася ў першай аўтарскай рэдакцыі.
Алесь Якімовіч. Суровая праўда і крылатая фантазія. https://fantlab.ru/edition88726
«Чалавек ідзе» — першы твор Янкі Маўра для дзяцей — быў напі-саны ў 1920 годзе. Іван Міхайлавіч успамінаў, што ён тады і не здагад-ваўся, што напісаў аповесць. «Мне як настаўніку,— гаварыў Янка Маўр,— хацелася стварыць для сваіх вучняў нешта накшталт вучэбнага дапамож-ніка, каб яны маглі канкрэтней уявіць праблему паходжання чалавека. Апрача таго, размову на гэтую тэму я лічыў карыснай яшчэ і таму, што ў той час даволі моцна трымалася вера ў боскае паходжанне чалавека, часам яна пераходзіла і да дзяцей».
Свае замалёўкі з жыцця першабытных людзей Янка Маўр чытаў на ўроках гісторыі, якую выкладаў, і на пасяджэннях школьнага гістарыч-нага гуртка. Ен пры кожнай чытцы ўносіў у тэкст змены, нешта ўдаклад-няў, дадаваў, апускаў.
Толькі ў 1926 годзе па просьбе Алеся Якімовіча Іван Міхайлавіч прынёс рукапіс аповесці ў рэдакцыю часопіса «Беларускі піянер», дзег пачынаючы з адзінаццатага нумара (1926), пачала па частках друкавацца аповесць «Чалавек ідзе». Юныя чытачы прыхільна сустрэлі твор.
Каб асэнсаваць поспех аповесці «Чалаьек ідзе», наватарскую дзей-насць Янкі Маўра як дзіцячага пісьменніка, варта ўспомніць, што ў 20-я гады беларуская савецкая літаратура для дзяцей толькі стваралася. Янка Маўр адным з першых правільна зразумеў задачы новай дзіцячай літа-ратуры. Ен імкнуўся пашырыць кругагляд юных чытачоў, узбагаціць іх веды, сваімі творамі спрыяць выхаванню чалавека-грамадзяніна, гумані-ста, інтэрнацыяналіста, самаадданага патрыёта сацыялістычнай бацькаў-шчыны. Пісьменнік смела выйшаў за межы так званых дзіцячых тэм, бо таксама, як В. Р. Бялінскі, лічыў, што дзецям патрэбны тыя ж тэмы, што і дарослым, толькі падаць іх трэба адпаведна дзіцячаму разуменню.
I ўжо ў першым сваім творы-аповеспі «Чалавек ідзе» ён засведчыў зайздроснае ўменне знайсці цесны кантакт з чытачамі, уладна захапіць іх фантазію, па-майстэрску спалучыць займальнасць са змястоўнасцю, расказаць аб складаным проста і па-мастацку.
Гісторыя жыцця першабытнага чалавека ў аповесці пададзена ў за-памінальных эпізодах-малюнках, у апісаннях, поўных руху і дзеяння. Аўтар раскрыў складаную, поўную драматызму барацьбу першабытных людзей са стыхіяй, пераканаўча паказаў, якімі безабароннымі і слабымі былі нашы далёкія продкі. Аднак праз тысячагоддзі, крок за крокам, з вялікімі цяжкасцямі, чалавек паступова вылучаўся з «царства звяроў». Ён нарэшце авалодаў агнём, асвоіў няхітрьія прылады працы. Прайшоў час, і драпежнікі пачалі абыходзіць людзей, нават страшэнны леў выму-шаны быў уступіць ім сваё ўтульнае сховішча. Сэрцы людзей расцвілі радасцю атрыманай перамогі — і на тварах іх з’явіўся першы смех.
Вялікі пазнавальны матэрыял, выкарыстаны ў гэтым творы, арганічна ўключаны ў сюжэт, акрылены фантазіяй пісьменніка. Менавіта таму запамінаюцца апісанні вялізных мастадонтаў, драпежных махайродаў, дьінатэрый. Каб чытачы маглі дакладней уявіць выгляд першабытных
362
людзей, іх становішча, асаблівасці паводзін, Янка Маўр стварае асобныя вобразы, называе імёны — Краг, Ра, Агу.
Майстэрскім апавяданнем пісьменнік як бы пераносіць свайго чыта-ча ў далёкі дагістарычны перыяд. Гэтаму садзейнічае таксама ўдала знойдзены пачатак аповесці, які нагадвае традыцыйны зачын народнай казкі: «Гэта было даўно-даўно... Можа, мільён гадоў назад...» I мы нібы трапляем у сівую старажытнасць, у тыя далёкія часы, калі ўсё навокал сапраўды нагадвала дзіўную казку: «Фігавыя і лаўравыя дрэвы раслі разам з хваёвымі. Разам з дубам, клёнам і вязам падымаліся пальмы, а нашы бярозы і вербы стаялі побач з міртамі, магноліямі і алеандрамі... Нідзе толькі не відаць было слядоў чалавека. Ніводнага чалавечага жыл-ля не было ва ўсёй краіне...»
I ўжо нельга адарвацца ад кніжкі, нельга не сачыць за лёсам і паво-дзінамі нязграбных істот, якія яшчэ мала былі падобны на сучасных лю-дзей, але ўжо значна адрозніваліся ад малп.
Пісьменнік няспынна клапоціцца аб кантакце з чытачамі, імкнецца актывізаваць іх увагу, уяўленне, думку. Вось чаму час ад часу ён звяр-гаецца да дзяцей з пытакнямі: «Ці здагадаюцца нашы людзі зрабіць тое, што яны павінны зрабіць?» або «Ці мог ён (першабытны чалавек. М. Я.) наогул думаць так, як мы гэта сабе ўяўляем? Вядома, не»,— адказвае Янка Маўр, і ў яго тоне мы ўлаўліваем інтанацыі жывой размовы-гутаркі з чытачамі. Аўтар расказвае, пытаецца, тлумачыць і тым самым заахвоч-вае дзяцей да чытання. 3 той жа мэтай дае ён падзагалоўкі да кожнага раздзела аповесці. За іктрыгуючымі словамі падзагалоўкаў адчуваецца нешта загадкавае, таямнічае... I карціць хутчэй даведацца, аб чым пойдзе размова ў раздзеле.
Высокія мастацкія вартасці аповесці «Чалавек ідзе» вызначылі яе даўгалецце: сённяшнія піянеры і школьнікі з захапленнем чытаюць гэты твор. Аповесць абуджае ў чытачоў прагу да ведаў, дапытлівасць, выхоў-вае ў іх матэрыялістычнае светаадчуванне, мацуе веру ў сілу і розум чалавека. «Прачытаўшы «Чалавек ідзе» Янкі Маўра, я неяк па-новаму зразумеў слова Чалавек. Узнікла ўдзячнасць да першабытных людзей. Калі б не яны, мы б і сёння, можа, хадзілі ў звярыных шкурах і нават не ўмелі б смяяцца»,— піша ў сваім водзыве на аповесць вучань сёмага класа Саша Жук.
«Чалавек ідзе» — першая навукова-мастацкая кніжка для дзяцей. Успрымаецца яна як гімн чалавеку, «які цяпер лётае ў паветры, плавае лад вадой, перагаворваецца праз усю зямлю з другімі людзьмі, кіруе прьі-родай» (Я. Маўр). Між іншым, А. М. Горкі — тэарэтык і практык савец-кай дзіцячай літаратуры — у артыкуле «Аб тэмах» (1933) назваў тэму паходжання чалавека ў ліку асабліва патрэбных дзецям. «Неабходна,— пісаў ён,— паказаць дзецям гістарычнага чалавека... у самым пачатку яго паўсвядомых працоўных працэсаў; неабходна, каб дзеці мелі нека-торае ўяўленне аб шляхах, якія пройдзены ад вынаходцы каменнай сяке-
363
ры да Стэфансона і Дызеля, ад стваральніка казкі, якая была фантастыч-най гіпотэзай, да вялікага вучэння Маркса, якое паказвае наы шырокую і прамую дарогу ў светлае будучае працоўнага чалавецтва».
Асобным выданнем аповесць «Чалавек ідзе» выйшла ў 1927 годзе. Другое яе выданне, значна дапрацаванае, датуецца 1933 годам. Гэты твор уключаны ў наступныя кнігі пісьменніка: Вакол свету. Зборнік твораў. Мінск, Дзяржвыд БССР, 1947; Выбраныя творы. Аповесці, апавяданні. Мінск, Дзяржвыд БССР, 1952; Аповесці і апавяданні. Мінск, Вучпедвыд БССР, 1954; Збор твораў у 2-х тамах. Мінск, Дзяржвыд БССР, 1960.
Аповесць выдадзена і ў перакладзе на рускую мову: «ІІзбранное». Повестн н рассказы. Авторнзованный перевод с белорусского Б. Яковлева. М., «Советскнй пнсатель», 1958; «Человек ндёт». Повестн. Авторнзован-ный перевод с белорусского. Л., Детгнз, 1960.
М. Яфімава. Каментарыі, стр. 361-370 https://fantlab.ru/edition88726
Фантастычная аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» публікавалася ў часопісе «Маладосць» № 9—12 за 1954 год і № 1 за 1955 год.
Цікавасць пісьменніка да фантастычнага жанру выявілася ўжо ў яго аповесці «Чалавек ідзе». Тут Янка Маўр паказаў сябе майстрам фанта-стыкі мінулага, але яго вельмі вабіла і рамантыка будучага. «Аповесць будучых дзён» — наступны твор на гэтую тэму.
3 будучым таксама звязаны сюжэт фантастычнай казкі «Вандраванне па зорках», якая была надрукавана ў № 10 часопіса «Беларускі піянер» за 1927 год. Гэтая казка ўспрымаецца як своеасаблівы подступ да тэмы, што стала асноўнай у фантастычнай аповесці «Фантамабіль прафесара Цыл якоўскага ».
Яшчэ ў 20-я гады пісьменніка захапляла фантастыка міжпланетных падарожжаў. Ён хацеў стварыць цыкл твораў з агульнай назвай «Піянер-скія казкі». Напісана была толькі адна невялічкая казка «Вандраванне па зорках». 3 яе фактычна пачынаецца развіццё фантастычнага жанру ў беларускай дзіцячай літаратуры. Адрозненне гэтай казкі ад аповесці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» не толькі ў памерах, у глыбіні і маштабах раскрыцця тэмы касмічных палётаў, а і ў адной вельмі важ-най дэталі. У фантастычнай казцы «Вандраванне па зорках» перамяшчэн-
368
не з зоркі на зорку здзяйснялася пры падкрэслена казачных абставінах* перад героем твора Юзікам нечакана з’явіўся дзед з белай барадой,. у белым адзенні і выканаў жаданне хлопчыка лётаць з хуткасцю думкі. Зрабіў ён гэта, як звычайны казачны чараўнік: махнуў рукой — і герой ужо на адной зорцы, зноў махнуў — той імгненна трапіў на другую...
У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» Святлаяа і Светазар ад- праўляюцца ў падарожжа на міжпланетным караблі, сканструяваным іх дзядулем — савецкім вучоным прафесарам Цылякоўскім. Гэтая незвы-чайная машына прыводзіцца ў рух сілай чалавечай фантазіі. Пісьменнік раскрывае бязмежнасць фантазіі чалавека, яе дзёрзкае пранікненне ў не-вядомае, непазнанае. Ён падкрэслівае, што «фантазія ёсць найвышэйшая каштоўнасць» (У. I. Ленін).
У адпаведнасці з гэтымі ленінскімі словамі гаворыць аб значэнні фантазіі і герой аповесці Янкі Маўра прафесар Цылякоўскі: «Фантазія — вялікая сіла. Без фантазіі самы светлы розум быў бы сляпы». Ува-сабленнем творчай думкі чалавека з’яўляецца міжпланетны карабель — фантамабіль, на якім можна трапіць на любую планету ці зорку, на любы кантынент і нават у мінулае ці будучае. Карыстаючыся вялікімі магчы-масцямі фантастычнага жанру, пісьменнік уключае ў сваю аповесць вялікі пазнавальны матэрыял. Шматлікія навуковыя звесткі, лічбы, даты не абцяжарваюць сюжэт, бо падаюцца яны ў працэсе апісання захапляю-чага палёту Святланы і Светазара па планетах і кантынентах. Трапляюць, напрыклад, героі аповесці на Месяц і весела забаўляюцца скокамі, бо на Месяцы ўсё ў шэсць разоў лягчэйшае, чым на Зямлі. Чытачы даведваюц-ца, што за двухтыднёвы дзень паверхня Месяца награецца да +120°, што на мяжы між Зямлёй і Месяцам зусім няма прыцяжэння; тэмпература
паверхні Меркурыя +413°, на Нептуне--180° і г. д. Падрабязна знаёмяцца чытачы з прыроднымі асаблівасцямі планеты Марс. Янка Маўр прыгадвае кніжкі вядомых фантастаў — Жуля Верна, Герберта Уэлса, аповесць Аляксея Талстога «Аэліта» і выклікае ў чытачоў жаданне па-знаёміцца з гэтымі творамі або зноў іх перачытаць.
Тэму падарожжа па зорках і кантынентах Янка Маўр вырашае не толькі ў мэтах папулярызацыі навуковага матэрыялу і выдатных твораў навуковай фантастыкі. Сюжэт аповесці «Фантамабіль прафесара Цыля-коўскага» звязаны з сацыяльнымі праблемамі. I ў гэтым творы Янка Маўр гаворыць аб супярэчнасцях капіталістычнага свету, выносіць на ўсеагульнае асуджэнне яго заганы. Некаторыя старонкі аповесці майстэр-ствам выкрыцця капіталізму нагадваюць надзённыя палітычныя памфле-ты. Напрыклад, расказваючы аб знаёмстве Святланы і Светазара з сучас-най Амерыкай, Янка Маўр тонка, з сарказмам высмейвае славуты аме-рыканскі дэмакратызм і так званую свабоду. Пісьменнік гаворыць аб жахлівым становішчы дробных фермераў, аб палажэнні неграў, аб пра-следаванні свабоднай думкі, высмейвае захапленне капіталістычнай Аме-. рыкі сенсацыямі.
369
Капіталістычнаму свету ў аповесці супрацьпастаўлен савецкі лад жыцця. Чырвоная машына, што ўзнялася з нашай зямлі, нібы ўвасабляе незвычайны ўзлёт Савецкай краіны, перспектывы яе развіцця. Святлана і Светазар — пасланцы Савецкай дзяржавы — носьбіты гуманізму і спра-вядлівасці. Яны разгадваюць хітрыкі агента амерыканскай разведкі, які выдаў сябе за савецкага консула з Новага Арлеана, выказваюць сваё спа-чуванне неграм. Нават на Марсе яны дапамагаюць фантастычным істо-там, жыхарам Марса яхам.
Безумоўна, не з усімі фантастычнымі ўяўленнямі пісьменніка можна пагадзіцца, некаторыя з прыведзеных у аповесці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» звестак сёння ўжо не адпавядаюць сапраўднасці. Мы, на-прыклад, ведаем, што вяртанне з Месяца на Зямлю, якое зусім нядаўна здавалася немагчымым, здзейснена.
Але аповесць раскрывае перспектывы развіцця, магчымасці прагрэсу, яна прымушае думку працаваць, прымушае разважаць, спрачацца, сум-нявацца, цікавіцца...
Аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» дапамагае зразу-мець, што «мы жывём у эпоху, калі адлегласць ад самай дзёрзкай фанта-зіі да зусім рэальнай рэчаіснасці скарачаецца з неверагоднай хуткасцю» (А. М. Горкі).
Фантастычная аповесць Я. Маўра дае чытачам вялікі пазнавальны матэрыял, спрыяе развіццю фантазіі, умацаванню веры ў творчыя здоль-насці чалавека. I ў гэтым яе вялікае выхаваўчае і адукацыйнае значэнне.
М. Б. Яфімава, кандыдат філалагічных навук.
М. Яфімава. Каментарыі, стр. 361-370 https://fantlab.ru/edition88726
Як вядома з біяграфіі Янкі Маўра,— ён быў заўзятым атэістам. У першай сваёй аповесці «Чалавек ідзе» пісьменнік разбіў ідэю боскага паходжання чалавека. Хлуслівую сутнасць рэлігіі, якая заўсёды служыць інтарэсам пануючых класаў, ён трапна высмяяў у творах аб іншых краі-нах, у аўтабіяграфічнай аповесці «Шлях з цемры». Гэтая тэма шырока пастаўлена і ў антырэлігійнай казцы «Падарожжа ў пекла».
«Падарожжа ў пекла» — новы варыянт байкі «Пекла», што выйшла асобным выданнем яшчэ ў 1929 годзе. Янка Маўр даражыў гэтым творам. «Ведаеце,— гаварыў ён аўтару каментарыяў,— байка «Пекла» хітрая. У ёй амаль без змен выкарыстана рэлігійная легенда аб замагільным жыцці чалавека. Але ў легендзе гэтай шмат недарэчнасцей, на выкрыцці іх у асноўным і пабудаваны сюжэт твора».
У байцы «Пекла» выявілася найбагацейшая фантазія пісьменніка, яго тонкі гумар, добрае валоданне прыгодніцкім жанрам. Рыхтуючы байку да ўключэння ў двухтомнае выданне Збору твораў (1960), Янка Маўр значна дапрацаваў яе: выкінуў малавыразныя эпізоды, дапоўніў твор запаміналь-нымі гумарыстычнымі дыялогамі і сітуацыямі, паглыбіў казачны элемент, зрабіў казку больш блізкай сённяшняму чытачу. Былі ўнесены змены і ў кампазіцыю твора, замест ранейшых васьмі раздзелаў у новым выдан-ні іх стала сем. Некаторыя атрымалі новыя назвы: шосты раздзел «Пекла» цяпер называецца «Экскурсія па пекле», сёмы — «Гармідар у пекле» мае назву «Пераварот у пекле» і г. д.
У падзагалоўку да новай назвы твора — «Падарожжа ў пекла» — больш акрэслена вызначаны яго жанр — казка.
387
Значна скарочаны і перапрацаваны ўступная частка («Гістарычная да-ведка»), а таксама першы, другі, трэці, асабліва чацвёрты, пяты, шосты і сёмы раздзелы.
У тэксце новага варыянта антырэлігійнай казкі «Падарожжа ў пекла» ўдакладнены і зменены шматлікія лічбы і вылічэнні. I зроблена ўсё гэта з бліскучым гумарам, з трапнымі саркастычнымі заўвагамі, з удумлівай назіральнасцю разумнага і мудрага мастака-палітыка, грамадзяніна. Чыта-чы сапраўды бачаць, што рэлігійныя кнігі і вучэнні блытаныя, незразу-мелыя, «нібы пісаў іх п’яны ці непрытомны чалавек». Парадкі ж у пекле заснаваны на несправядлівых, антычалавечых прынцыпах. 3 гэтым не мо-гуць пагадзіцца піянеры Янка Гуж (ранейшае прозвішча Пук) і Юрка Пыж (ранейшае прозвішча Шыш), якія па сваёй волі з мэтай пазнання падарожнічаюць па пекле. Юныя піянеры, носьбіты справядлівасці і ак-тыўнага гуманізму, наводзяць парадак на тым свеце. У выніку ў пекле пачынаецца новае жыццё...
Янка Маўр прапануе чытачам праверыць верагоднасць прыведзенага апавядання і дае дакладны адрас пекла. Трэба ісці «спачатку проста на поўнач, потым — направа, далей — налева, затым — зноў направа, тады — зноў налева і ўрэшце яшчэ раз налева.
I праз семдзесят сем крокаў вы акурат натрапіце на той дуб, адкуль пачынаецца дарога ў пекла».
Жартаўліва-іранічная інтанацыя прыведзеных радкоў характэрна для ўсяго гэтага твора, які і сёння актуальны, бо ўсё яшчэ стаіць на парадку дня праблема антырэлігійнага выхавання. Разумеючы важнасць яе, Янка Маўр пастараўся, каб у новым выданні яго казка была болып вострай, дзейснай, баявітай.
Бібліяграфія выданняў байкі «Пекла» і казкі «Падарожжа ў пекла»:
Пекла. Байка. Мінск. Белдзяржвыд, 1929.
Падарожжа ў пекла. Казка. Збор твораў у двух тамах. Том другі. Дзяржаўнае выдавецтва БССР. Мінск, 1960.
388
М. Яфiмава. Kаментарыi, стр. 381-394 https://fantlab.ru/edition88732
Маўр таксама не стаяў убаку ад спрэчак пра казку. У "Беларускім піянеры" ён апублікаваў "Піянерскія казкі", дзе ад імя настаўніка выказаў свой погляд на праблему. Новая казка, у якой фантазія заснавана на сапраўднасці, лічыў ён, "можа ўзняць нашу думку на такую вышыню, да якой ніводзін казачнік не дадумаецца". У якасці прыкладу ён прыводзіць казку "Вандраванне па зорках", дзе хлопчык, пералятаючы з адной зоркі на другую, перамяшчаецца і ў часе, што дазваляе яму бачыць падзеі, якія адбываліся шмат гадоў і стагоддзяў назад. Настаўнік тлумачыць такое вандраванне фізычнымі законамі разпаўсюджвання святла. Развіццё казкі звязваецца, такім чынам, з навуковай фантастыкай.
20
***
Пошукі новага жанру
У 1926 г. часопіс «Беларускі піянер» у адзінаццатым нумары пачаў друкаваць аповесць Я. Маўра «Чалавек ідзе» з ілюстрацыямі мастака А. Тычыны. Публікацыі, паводле сведчання А. Якімовіча1, які быў тады фактычным рэдак-тарам часопіса (У. Дубоўка — афіцыйны рэдактар — знахо-дзіўся ў Маскве), папярэднічала наступнае. Мастак А. Ты-чына, які прымаў удзел у афармленні часопіса, расказаў яму, што ў 25-й чыгуначнай школе, дзе Тычына выкладаў маляванне, працуе настаўнікам гісторыі і геаграфіі вельмі цікавы чалавек Іван Міхайлавіч Фёдараў. Да яго як да па-тэнцыяльнага аўтара і звярнуўся А. Якімовіч з просьбай напісаць што-небудзь для юных чытачоў, і неўзабаве Фё-дараў прынёс свой першы буйны твор, далёкі, здавалася б, ад піянерскага жыцця.
Гэта былі замалёўкі з жыцця першабытнага чалавека, якія настаўнік рабіў для сваіх вучняў у школе, выкладаючы гісторыю. Хоць першапачаткова яны, відаць, не ўсведам-ляліся аўтарам як мастацкая рэч, але аб’ектыўна сама іх задума знаходзілася ў рэчышчы горкаўскай ідэі стварэння такіх навукова-мастацкіх твораў, у якіх быў бы асэнсаваны пройдзены чалавекам шлях гістарычнага развіцця (яна бы-ла выказана роданачальнікам літаратуры сацыялістычнага рэалізму пазней, ужо ў 30-я гады, у артыкуле «Аб тэмах»). Суб’ектыўны ж унутраны імпульс, які прымусіў настаўніка Фёдарава ўзяцца іменна за гэту тэму, як мы ўжо гаварылі, узнік, відаць, яшчэ ў гады навучання ў рамесным вучы-лішчы, калі будучы пісьменнік адкрыў для сябе Дарвіна і захапіўся ідэяй эвалюцыйнага развіцця жывой прыроды.
1 Якімовіч А. Суровая праўда і крылатая фантазія. Маўр Я. 36. тв.: У 4т. Мн., 1975. Т. 1. С. 5.
38
Аповесць Маўра падключалася да той навукова-мас-тацкай літаратуры, якая была створана ў 20-я гады В. Біян-кі, У. Обручавым, А. Фармозавым, Б. Жытковым, У. Ар-сеньевым, а трохі пазней М. Ільіным і К. Паустоўскім.
Беларускі пісьменнік на многа гадоў апярэдзіў з’яўлен-не кнігі М. Ільіна і А. Сегал «Як чалавек зрабіўся веліка-нам», у якой паказваецца цярністы шлях чалавека да пе-рамогі над сіламі прыроды, да пазнання і перабудовы свету. Характэрна, што пісьменнікі ідуць блізкімі шляхамі ў асвятленні тэмы: яны шукаюць унутраны сюжэт у самім матэрыяле, імкнуцца да навуковай дакладнасці.
Маўр апавядае аб самай ранняй стадыі развіцця чала-века. Ён пачынае з таго моманту, калі чалавек яшчэ ні-чога не ўмеў: не вырабляў прылад, не ствараў новых рэ-чаў, а толькі вучыўся карыстацца гатовымі, прыроднымі, не авалодаў япгчэ вялікай сілай прыроды — агнём, не ўмеў ні смяяцца, ні плакаць, ні гаварьіць. I таму тое, чаго ён дасягае, усё — упершьшю: першы раз ён паднімае ўзброеную руку на звера, распальвае першае вогнішча, на яго вачах з’яўляецца першая слязінка, на вуснах — пер-шы смех і г. д. У аснову сюжэта аповесці і пакладзен сам працэс развіцця чалавека, барацьбы яго за авалоданне таямніцамі прыроды. Цікавасць апавядання падтрымліваец-ца ўнутраным напружаннем, драматызмам барацьбы пер-шабытнага чалавека з прыродай, са стыхіяй.
Ідэя развіцця свету заключана ўжо ў самім загалоўку аповесці — чалавек у дарозе, у руху. Гісторыя, якая спра-соўвае час, мільённагадовы шлях, пройдзены чалавекам, набывае пад пяром пісьменніка абрысы казачнасці, сівой даўніны. «Гэта было даўно-даўно... Можа мільён гадоў назад», — так пачынае аўтар сваё апавяданне. «Мільёны гадоў прайшлі, пакуль яны (першабытныя людзі. — Э. Г.) зрабіліся такімі, якімі мы тут іх бачым. Таксама, як шмат соцень тысяч гадоў павінна было прайсці пасля іх, пакуль мы зрабіліся такімі, якія мы цяпер ёсць» (1, 15).
Але казачны толькі зачын. Працэс паступовага ачала-вечвання адбываецца зусім не па законах казкі: ён, пад-крэслівае пісьменнік, надзвычай працяглы, пакутлівы і дра-матычны. Вось, здаецца, ужо нешта знойдзена, ужо стаяць людзі перад нейкім адкрыццём, але... яны не заўважаюць
39
знаходкі, праходзяць міма, забываюцца пра яе, і потым патрэбна шмат часу, каб зноў прыйсці да знойдзенага раней, замацаваць яго ў свядомасці і практыцы.
Пісьменнік вельмі трапна падкрэсліў тут адну з харак-тэрных асаблівасцей першабытнага чалавека — інертнасць, застойнасць яго мыслення, вельмі маруднае набыццё навы-каў, вопыту, ведаў. «Што першабытны чалавек атрымліваў неабходнае як свабодны падарунак прыроды, — гэта неда-рэчная байка... — пісаў У. I. Ленін. — Ніякага залатога веку ззаду нас не было, і першабытны чалавек быў зусім падаў-лен цяжкасцю існавання, цяжкасцю барацьбы з прыродай»2.
Драматызм жыцця першабытных людзей, безабарон-ных перад сіламі прыроды і жывёльным светам, Я. Маўр бачыць і ў іншым: чалавечае жыццё ў тагачасных умовах абясцэнена, паміж членамі чалавечага згуртавання існуе адчужэнне. Вось стары малпападобны чалавек, які разам з іншымі выходзіць з густога, цёмнага лесу, падае, абяс-сілены, і робіцца ахвярай драпежніка. «А яго сыны і ўнукі тым часам усё ішлі ды ішлі наперад і нават не ведалі, што кагосьці не хапае з іх чарады...» (7, 22).
Праўда, можна запярэчыць, што паняцці «бацька», «сын», «унук» наогул існавалі ў той перыяд, бо, як сцвяр-джаюць спецыялісты, у чалавечым статку існаваў праміс-куітэт, не было нават часовай парнай сям’і, і бацька не мог ведаць свайго сына. Але ў даным выпадку справа не ў гэтым, а ў адчужанасці наогул, у адсутнасці элементар-ных чалавечых эмоцый ва ўзаемаадносінах паміж людзь-мі. Наступны прыклад якраз і падкрэслівае апошняе.
Насарог забіў жанчыну з дзіцем. Людзі, здаецца, уража-ны здарэннем, нешта перажываюць, думаюць... «Але такая нязвычная ўнутраная праца не магла ў іх цягнуцца доўга. Цікавасць і ўвага хутка прайшлі; адзін за адным адвярну-ліся яны ад жанчыны і зараз жа забыліся аб здарэнні.
Пра дзіця ніхто не ўспомніў, ніхто не пацікавіўся, ці жывое яно, ці не, таму толькі, што яно ляжала воддаль і не трапіла на вочы» (/, 24). Людзі яшчэ не валодалі здольнасцю перажываць пры адсутнасці на іх вачах пры-чыны, што выклікае перажыванне.
2 Ленін У. I. Творы. Т. 5. С. 95.
40
Маўр, такім чынам, падкрэслівае, што шлях развіцця чалавека — гэта і шлях да гуманізму, калі пераадольваюц-ца адчужанасць, абыякавасць, калі перамагаюць спачу-ванне, клопат пра іншага, суперажыванне. Патрэбна бы-ло шмат часу, каб у няспыннай барацьбе за жыццё, за перамогу над прыродай і самім сабой чалавек стаў сапраў-ды «вянцом тварэння».
Авалоданне прыладамі і агнём — важныя вехі развіц-ця першабытнага чалавека. 3 агнём звязвае Маўр з’яўлен-не першай слязы (калі агонь згас) і першай усмешкі (калі людзі, нарэшце, прыручылі яго). Пісьменнік якраз і за-канчвае апавяданне апісаннем таго, як людзі авалодалі агнём, і на вуснах іх «засвяціўся» першы смех. Іменна «засвяціўся» — паправіў Маўр у канчатковым варыянце. I каб чытач больш глыбока ўсвядоміў значэнне гэтай пе-рамогі, пісьменнік дапісвае тут новую канцоўку, абагуль-няючую, урачыстую: «Гэта засмяяўся Чалавек-Пераможца.
А леў і ўсе яго таварышы не могуць засмяяцца і да гэ-тага часу...» (7, 63).
Безумоўна, спецыялісты-антраполагі, археолагі, палеан-толагі, наогул даследчыкі старажытных эпох могуць знайсці ў творы тыя ці іншыя недакладнасці, спрэчныя мясціны, звязаныя з адлюстраваннем жыцця першабытнага чалаве-ка. I гэта натуральна, бо ў аповесці закранаецца шэраг складаных і да канца яшчэ не вырашаных сучаснай наву-кай пытанняў (аб узнікненні мовы, смеху і інш.). Так, спецыялісты лічаць, што чалавек авалодаў агнём на знач-на пазнейшай стадыі развіцця, чым паказана ў аповесці, што смех і ўсмешка як прадукты высокаразвітай псіхіч-най дзейнасці чалавека ўзнікаюць не толькі ад задаваль-нення агнём (як гэта паказана ў Маўра), але важна тое, што навуковыя даныя, выкарыстаныя Маўрам і пачэрп-нутыя ім з прац вучоных-падарожнікаў3, можна разгля-
3 На жаль, мы не маем магчымасці дакладна спаслацца на навуко-выя крыніцы, якімі карыстаўся пісьменнік, працуючы над аповесцю «Чалавек ідзе», таксама як і над іншымі творамі, бо вялікая даваенная бібліятэка Я. Маўра, калі ён жыў на Нова-Маскоўскай вуліцы, загінула ў час вайны. Аднак, паводле сведчання А. Якімовіча, у гэтай бібліятэцы былі кнігі вядомых падарожнікаў — Міклухі-Маклая, Іоніна, Белінсгаў-зена, Кука, Галаўніна і інш. (Гл.: Маўр Я. 36. тв.: У 4 т. Т. 1. С. 7).
41
даць як магчымыя гіпотэзы, яны ў прынцыпе не супярэ-чаць сучаснай навуцы. Асобныя ж недакладнасці, якія сустракаюцца тут, у мастацкім творы дапушчальныя, бо ў цэлым яны не скажаюць уяўлення чытачоў аб жыцці першабытнага чалавека.
Аднак Маўр сам усімі сіламі імкнуўся быць бліжэй да навукі, ён не пераставаў клапаціцца аб навуковай даклад-насці твора ўвесь час і таму ў апошніх выданнях кнігі зноў вярнуўся да пытання аб узнікненні мовы, падкрэс-ліўшы сваю прыхільнасць да тэорыі гукапераймання і дум-кі аб тым, што мова пачала развівацца толькі тады, калі чалавек свядома ўключыўся ў калектыўную працу.
Увогуле твор Маўра дае навукова-праўдзівае ўяўленне аб паходжанні чалавека, якое адпавядае сучаснаму стану матэрыялістычнай навукі. У гэтых адносінах «Чалавек ідзе» Я. Маўра варта супаставіць з цыклам раманаў аб перша-бытным чалавеку французскага пісьменніка Рані старэй-шага і ў першую чаргу з раманамі «Вамірэх» і «Барацьба за агонь», якія М. Горкі ўключыў у рэкамендацыйны спіс літаратуры для дзяцей (раман «Барацьба за агонь» быў выдадзен у перакладзе на беларускую мову ў 1932 г.).
Творы Рані старэйшага напісаны ў рэчышчы дэмакра-тычных традыцый, прасякнуты пафасам сцвярджэння ня-спыннага развіцця чалавека. Аўтар падкрэслівае не нізкія інстынкты чалавека, а гераічны пачатак, паэтызуе яго сі-лу, смеласць, спрытнасць і нават духоўнае хараство. У та-кім падыходзе да чалавека мы бачым пэўную блізкасць пісьменнікаў.
Але разам з тым іх раздзяляе прынцыповая розніца ў падыходзе да тэмы. Беларускі пісьменнік асэнсоўвае дагістарычнае мінулае чалавека з пазіцый жывой сучас-насці, у святле вялікіх перспектыў, якія адкрываюцца пе-рад будаўнікамі новага жыцця. Ён бачыць сувязь часоў, пераемнасць у развіцці чалавека, які «цяпер лётае ў па-ветры, плавае пад вадой, перагаворваецца праз усю зямлю з другімі людзьмі, кіруе прыродай». Французскі пісьменнік канца XIX — пачатку XX ст. успрымае перадгісторыю ча-лавецтва як антытэзу сучаснай яму буржуазнай цывіліза-цыі, якая страціла гуманістычныя прынцыпы і гераічны дух продкаў. Што датычыцца навуковай дакладнасці твора, а
42
пра гэта якраз і ідзе гаворка, то пазнавальны бок менш за ўсё цікавіў Рані старэйшага. «Барацьба за агонь» — раман прыгодніцкі, які зусім не прэтэндуе на навуковасць. Аўтар не звяртае ўвагі, што многія апісаныя ім факты ў прын-цыпе супярэчаць даным навукі.
Маўр жа адкрыта ставіць пазнавальную задачу. Ён на-сычае аповесць «Чалавек ідзе» ведамі аб жыцці перша-бытнага чалавека, жывёльнага свету, прыроды, ён увесь час як бы задавальняе няўтольную прагу чытача да па-знання і звяртаецца да яго даверліва і з павагай. Адсюль і характэрная запытальная інтанацыя, якая будзіць дух да-пытлівасці, і шматлікія спасылкі, што ўдакладняюць тыя ці іншыя звесткі. У першапачатковым варыянце гэтых спасылак было надта ўжо многа, часам яны ператвараліся ў цэлыя навуковыя экскурсы (так падкрэслена выяўля-лася тэндэнцыя да пазнавальнасці твора). Пісьменнік па-зней сам адчуў непатрэбнасць залішняй дэталізацыі, зло-ўжыванне сухім пазнавальным матэрыялам і ў асобным выданні кнігі ў 1932 г. скараціў падобныя мясціны.
Ён шукае гарманічнага спалучэння пазнавальнага, на-вуковага і мастацкага, імкнецца да вобразнага адлюстра-вання агульных працэсаў і заканамернасцей. Цяжкасці паўставалі пры гэтым незвычайныя. Як зацікавіць кнігай, калі ў ёй няма ніводнага дыялога (што слушна заўважыў А. Якімовіч4), бо чалавек не навучыўся яшчэ гаварыць?
Пісьменнік намагаецца не толькі ўзбагаціць чытача ве-дамі, але і намаляваць карціну, выклікаць эмацыянальныя адносіны да матэрыялу, жывую цікавасць да яго (праўда, аўтару не заўсёды ўдаецца пераадолець ілюстрацыйнасць у выказванні сваёй думкі). Маўр спрабуе нават вылучыць асобных герояў (Агу, Ра, Краг), хоць у той час чалавек, член гурту, яшчэ не вылучаў сябе з навакольнай прыроды і асяродцзя, выкарыстоўвае і элемент прыгодніцтва, які на-туральна ўваходзіць у апавяданне пра дагістарычную эпо-ху, багатую на падзеі і ўнутраны драматызм. Так, у пятым раздзеле аўтар расказвае пра хлопчыка Ра, які разам з дру-гім хлопчыкам праспаў у пакінутым малпаю гняздзе той момант, калі ўсе астатнія члены гурту пайшлі далей, так
4 Гл.: Маўр Я. 36. тв.: У 4 т. Т. 1. С. 12.
43
і не ведаючы, што згубілі двух. Да лёсу гэтых хлопчыкаў пісьменнік вяртаецца толькі ў восьмым, апошнім раздзе-ле («Паглядзім, што тым часам было з пакінутымі ў лесе хлопцамі»), узмацняючы па законах прыгодніцкага жанру займальнасць твора. Але гэта не проста прыгодніцкі пава-рот сюжэта, спосаб абуджэння цікавасці чытача. Сюжэт-ны ход тут звязан усё з тым жа працэсам ачалавечвання, які стаіць у цэнтры аўтарскай увагі: іменна хлопчыкі пра-ходзяць у аповесці школу авалодання агнём — распаль-ваюць першае вогнішча.
Каб зрабіць апавяданне больш займальным, аўтар кам-пазіцыйна будуе яго па кароткіх раздзелах, якім дае таям-нічыя, загадкавыя загалоўкі.
Шукаючы сродкі мастацкай канкрэтызацыі матэрыялу з жыцця першабытнага чалавека, пісьменнік разам з тым імкнецца зрабіць вывады, тэарэтычныя абагульненні, пры-чым у кожным новым выданні ён паглыбляе іх сэнс, робіць іх форму болын адшліфаванай. Так, больш сціслым, лака-нічным і адначасова больш выразным і важкім атрымалася ў канчатковым тэксце аўтарскае абагульненне аб тым, як чалавек першы раз падняў узброеную руку на звера. «3 гэ-тага часу чалавек зрабіўся самай дужай, самай магутнай істотай на зямлі. Ён ужо мог нікога не баяцца, апрача такіх, як ён сам...» (7, 49). Усім ходам аповеду, сваімі вывадамі-абагульненнямі Маўр выпрацоўваў у юнага чытача гіста-рычны падыход да з’яў, неабходную перадумову камуніс-тычнага светапогляду, уменне гістарычна мысліць, сцвяр-джаў гуманістычную думку аб велічы чалавека-творцы.
Значэнне аповесці, такім чынам, нельга зводзіць толь-кі да папулярызацыі навуковых ведаў. Каб аб’ектыўна ацаніць твор, трэба ўлічыць яго месца ў агульным працэсе развіцця савецкай дзіцячай літаратуры, а таксама ў твор-чай эвалюцыі пісьменніка. Маючы на ўвазе апошняе, вар-та падкрэсліць, што аповесць намеціла тую асноўную тэн-дэнцыю спалучэння пазнавальнасці і прыгодніцтва, якую Маўр развіў потым у наступных сваіх творах.
Між тым у крытыцы першая спроба стварэння навуко-ва-мастацкага жанру ў Беларусі неаднойчы ацэньвалася як няўдалая. Так, у 30-х гадах XX ст. сцвярджалася, што пер-шы крок пісьменніка «такі ж слабы і нясмелы, як першы
44
крок яго героя — дагістарычнага чалавека»5. А ў 50-х га-дах блізкая па сутнасці ацэнка была выказана на старон-ках «Полымя»6.
Затое чытачы «Беларускага піянера» сустрэлі аповесць з вялікай цікавасцю. А. Якімовіч успамінаў, што яны з не-цярплівасцю чакалі працягу аповесці ў наступных нума-рах часопіса, аб чым і пісалі ў рэдакцыю. Аб адносінах чытача да аповесці яскрава сведчыць ліст да Я. Маўра былога вучня Турынскай школы Ф. М. Зубровіча, якому ў 1928 г. пісьменнік падарыў кнігу «Чалавек ідзе». Ф. Зуб-ровіч расказвае, пры якіх абставінах гэта адбылося. Апо-весць, якую хлопчык прачытаў у часопісе «Беларускі пія-нер», вельмі спадабалася яму, і ён пры святле капцілкі перапісаў яе. Калі Маўр прыехаў у школу, хлопчык-выдатнік здзівіў яго сваім прыгожым почыркам і, адказ-ваючы на пытанне пісьменніка, як ён навучыўся так чыс-та і прыгожа пісаць, прынёс яму перапісаную з часопіса сваю любімую кнігу «Чалавек ідзе». Маўр расчуліўся і па-дарыў яму ўжо выдадзеную да гэтага часу асобна кнігу.
Аповесць «Чалавек ідзе» была падпісана псеўданімам — Янка Маўр, які хутка стаў шырока вядомым беларускаму чытачу, але быў для яго нечаканым і незвычайным. Са-праўды, параўнайце: Крапіва, Пушча, Чарот, Дудар, Дзяр-кач, Дарожны, Калюга і раптам — таямнічы Маўр. Пісь-меннік інтрыгаваў чытача: ану, адгадайце, хто хаваецца за незнаёмым іншаземным Маўрам, звязаным у адно з ад-вечна беларускім Янкам?
Адкуль жа сапраўды ўзялося гэта экзатычнае і аднача-сова такое «свойскае» літаратурнае імя? Выбар псеўдані-ма — заўсёды не да канца разгаданая загадка. У даным выпадку ўзнікненне яго звязваецца звычайна з памятным шылераўскім: «Маўр зрабіў сваю справу — Маўр можа ісці прэч» (з драмы «Загавор Фіескі ў Генуі»), зразуметым у тым яго сэнсе, што чалавек, які выканаў сваю місію, больш ужо не патрэбны7. Аднак, думаецца, такое тлума-
5 Давідовіч С. Янка Маўр // Звязда. 1936. 9 студз.
6 Пшыркоў Ю. Заснавальнік беларускай прыгодніцкай аповесці // Полымя. 1958. № 5. С. 154.
7 Гл.: Рунец П. Чалавек з крылатай фантазіяй. С. 5; Мнронов А. Дед Мавр. С. 100—101.
45
На скрыжаванні мінулага і будучыні
Водсвет Вялікай Айчыннай вайны ляжыць на ўсіх пас-ляваенных творах Я. Маўра, нават тэматычна з ёю не звя-заных. Урокі гісторыі, асабіста перажытае не прайшлі бяс-следна для пісьменніка. Асабліва прыкметна абвастрыла-ся ў аўтара чуласць да праблем сучаснасці, міжнароднага жыцця з яго атмасферай «халоднай вайны». Актыўная грамадзянская пазіцыя аўтара заяўляе аб сабе і ў апавядан-нях («Цётка Эмілія», «Апошні вылет»), і ў публіцыстычных выступленнях таго часу, накіраваных супраць развязвання новай вайны (найбольш яркае з іх — артыкул «Некалькі слоў пра мараль»). У архіве Маўра захоўваецца цэлая пап-ка газетных выразак — аб вызваленчай барацьбе Лацін-скай Амерыкі, Азіі і Афрыкі, аб становішчы ў Індыі, аб новым жыцці ў вызваленых ад каланіялізму краінах і асаб-ліва шмат аб незайздроснай ролі ЗША як сусветнага жан-дара і разбуральніка культуры.
У гэты час звяртаецца пісьменнік і да буйной прозы, у прыватнасці да твораў навуковай фантастыкі, у якіх размова аб будучыні непазбежна звязваецца з праблемамі жывой сучаснасці. Аповесць «Фантамабіль прафесара Цы-лякоўскага» (1954) носіць на сабе выразны адбітак часу. Не выпадкова ўплятаецца ў сюжэтную канву палёт у Аме-рыку, які робяць на фантамабілі юныя героі твора. Срод-камі прыгодніцкай навуковай фантастыкі Маўр супраць-пастаўляе два розныя сацыяльныя светы — буржуазнае грамадства з уласцівымі яму супярэчнасцямі і сацыяліс-тычны лад.
Для Маўра гэта быў трэці па ліку «заход» да жанру навуковай фантастыкі. Як пачынальнік яго ў беларускай літаратуры пісьменнік выступіў яшчэ ў 20-х гадах XX ст.,
126
калі ў «Беларускім піянеры» была надрукавана казка «Вандраванне па зорках» з цыкла «Піянерскія казкі», якая ўпаміналася намі раней. Ужо тут была намечана тэма касмічнага падарожжа — па зорках, якое, паводле народна-казачнай традыцыі, ажыццяўляецца з дапамогай дзеда-чараўніка.
У 30-х гадах у «Аповесці будучых дзён» Маўр робіць новае падарожжа ў будучыню. Гэта быў смелы для бела-рускай літаратуры таго часу пошук жанру (сацыяльнай утопіі), але маларэзультатыўны. Аўтар не знайшоў тут патрэбных суадносін паміж рэальным і фантастычным. Камуністычнае грамадства, ідэал якога ён малюе, выгля-дае ў аповесці досыць наіўна.
У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» цяжкасці на-вукова-фантастычнага жанру пераадольваюцца на новым якасным узроўні. Смялейшым стаў палёт аўтарскай фан-тазіі, больш плаўна стыкуюцца рэальнае і фантастычнае.
Маўр працягвае тэму сваіх ранейшых твораў «Чалавек ідзе» і «Аповесць будучых дзён»: чалавек у гістарычным развіцці. Ён абапіраецца пры гэтым на вопыт сваіх папя-рэднікаў — К. Э. Цыялкоўскага, які звярнуўся да тэмы касмічных падарожжаў у навукова-фантастычных аповес-цях «На Месяцы», «Мары пра Зямлю і неба», «Па-за зямлёй», А. Талстога, пачынальніка савецкага навукова-фантастычнага рамана («Аэліта»), У. Обручава, аўтара рамана «Плутонія». Адчуваецца і сувязь з традыцыяй сусветнай класічнай фантастыкі, у першую чаргу, блізкасць да таго напрамку, які пракладваў Ж. Верн, спалучаючы ў сваіх творах фантастыку, прыгоды, папулярызацью навуковых ідэй з сацыяльнымі праблемамі часу. Улічваецца аўтарам і вопыт Г. Уэлса, стваральніка «Барацьбы светаў» і «Машыны часу». Апошні твор пісьменнік згадвае сярод кніг, прачытаных яго героямі.
Праблема міжпланетных падарожжаў вельмі цікавіла Маўра. У яго архіве мы знаходзім шмат выразак з перыя-дычных выданняў аб савецкіх спадарожніках Зямлі з апі-саннем іх канструкцыі і схемамі. Сюжэт аповесці «Фан-тамабіль прафесара Цылякоўскага» аб міжпланетных па-лётах трымаецца на арыгінальнай фантастычнай ідэі, якая вынікае з магчымасці выкарыстання энергіі чалавечай дум-кі: на крылах дзіцячай фантазіі (бо сіла яе значна боль-
127
шая, заўважае аўтар), на яе энергіі адпраўляюцца ўнукі прафесара Цылякоўскага Светазар і Святлана, «светлячкі», як ён іх называе, у падарожжа — спачатку ў Амерыку, потым на Месяц і Марс. Фантамабіль, зроблены з фантазіту, рухаецца з неабмежаванай хуткасцю думкі.
Наколькі ж навуковая сама па сабе ідэя Маўра? Гэта пытанне ўзнікае неяк міжвольна, хоць мы добра разумеем, што да навукова-фантастычнага твора нельга падыходзіць з крытэрыем літаральнай навуковасці ідэі, пакладзенай у яго аснову, бо трэба ўлічваць мастацкую, умоўную пры-роду твора, яго метафарычнасць. Спецыялісты ж знахо-дзяць асобныя навуковыя недакладнасці і ў Ж. Верна, і ў А. Талстога, і ў А. Бяляева, але яны не ўплываюць на мастацкую верагоднасць падзей, апісаных аўтарамі. Наву-ковасць фантастычнага твора вызначаецца агульным узроў-нем мыслення пісьменніка, здольнага на навуковай асно-ве збудаваць мастацкую рэальнасць.
Аднак жа вузкаутылітарны падыход да тлумачэння на-вукова-фантастычных твораў існуе ў крытыцы. Так, В. Мі-хайлава, аўтара рамана «Вартаўнік брату майму», у якім іншапланецяне прадухіляюць касмічны выбух намагання-мі волі саміх жыхароў, папракалі за ненавуковасць самой ідэі, бо, як гавораць крытыкі, забываючыся пра сімволіку як закон мастацтва, воляю нельга нават запалку пагасіць.
I ўсё ж навуковая рэальнасць пэўным чынам павінна кантраляваць каардынаты палёту аўтарскай фантазіі, тры-валы навуковы грунт дае ёй разгон. Навуковасць, пазна-вальная каштоўнасць — адна з важных вымог навуковай фантастыкі. Таму не лішне, здаецца нам, усё ж такі вы-светліць пытанне, ці была перспектыўнай колькі-небудзь у навуковых адносінах сама ідэя, высунутая Маўрам, або яна наогул пазбаўлена навуковага сэнсу?
Каб адказаць на гэта пытанне, спашлемся на артыкул інжынера Л. Цяплова «Ці можна кіраваць машынай мыс-ленна?» («Комсомольская правда». 1958. 25 мая), на які ў свой час звярнуў увагу Я. Маўр. У артыкуле паведам-ляецца, што вучоныя распрацавалі такія датчыкі, якія «дазваляюць улоўліваць, рэгістраваць, а затым узмацняць» змены ў нервовых клетках мозгу, і што сумеснымі нама-ганнямі інжынераў, электратэхнікаў, медыкаў у Маскве
128
сканструявана штучная рука (яна экспанавалася на Сусвет-най выстаўпы ў Бруселі), якой кіруюць біяпатэнцыялы. Важна, падкрэслівае аўтар артыкула, не столькі само па сабе гэта практычнае вынаходніцтва, колькі прынцыповае сцвярджэнне аб магчымасці кіравання з дапамогай біяпа-тэнцыялаў, сцвярджэнне, што «чалавек можа кіраваць ма-шынай гэтак жа лёгка і падсвядома, як ён цяпер кіруе ўласнымі рукамі і нагамі». Гэту праблему, заўважае далей аўтар, «не рашаліся закранаць самыя адчайныя фантас-ты». А між тым яшчэ ў 1954 г. аповесць Маўра з такой ідэяй пачала друкавацца ў «Маладосці» (№ 9—12).
Цікава, што на газетнай выразцы артыкула Л. Цяплова, якая захоўваецца ў архіве Я. Маўра, рукою аўтара на-пісана: «А трн года назад в белорусском журнале «Маладосць» былн напечатаны первые главы моей повестн «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», где мон путе-шественннкн такнм же способом управлялм космнческой машнной...»
Такім чынам, фантазія Маўра грунтуецца на навуковых гіпотэзах. Працягваючы традыцыі астранамічных аповес-цей К. Цыялкоўскага з іх выразна акрэсленай тэндэнцыяй да папулярызацыі навуковай ідэі, пісьменнік свядома арыен-туецца на навуковую дакладнасць, і гэта абумовіла багатае выкарыстанне ім пазнавальнага матэрыялу. Чытач давед-ваецца, напрыклад, што на Месяцы дзень і ноч цягнуцца па два тыдні, што за дзень паверхня Месяца награваецца да 120°, а на другім баку яго, не бачным жыхарам Зямлі, мароз даходзіць да 160°, што на Месяцы вага кожнай рэчы меншая ў шэсць разоў. Прычым пісьменнік уважліва со-чыць за дакладнасцю навуковых даных, прыкмячае супя-рэчнасці ў творах іншых пісьменнікаў. Так, вуснамі Цы-лякоўскага ён заўважае, што ў «Аэліце» А. Талстога жыхары Марса менш цывілізаваныя, чым жыхары Зямлі, а тэхніка ў іх чамусьці высокаразвітая. «А самае галоўнае, прырода Марса паказана зусім не так, як гаворыць навука. Напрык-лад, па даных навукі, там, нават на экватары, ноччу мароз дасягае сарака пяці градусаў, а марсіяне сядзяць сабе каля сажалкі ў лёгкім адзенні, як у нас улетку» (7, 321).
Аднак пры ўсёй навуковай пэўнасці, нават скрупулёз-насці, Маўр як сапраўдны фантаст арыентуецца галоўным
129
чынам не на тое, што стала ўжо аксіёмай, а на заўтраші-дзень навукі, на тое, чаго яшчэ няма, але што выспява ў думках, фантазіі людзей. Яго героі пакідаюць на Меся цы словы здравіцы Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэс публік на векі вякоў 18 чэрвеня 1955 г. Вымпел жа з Дзяр жаўным гербам СССР аўтаматычная міжпланетная стан цыя «Луна-2» даставіла на Месяц 14 верасня 1959 г. Дл Маўра важна перш за ўсё разбурыць стэрэатып мысленн ў адносінах да той ці іншай навуковай тіраблемы, захапіц рамантыкай першаадкрыцця.
Зразумела, з часу напісання аповесці «Фантамабіл прафесара Цылякоўскага» навука пайшла далёка наперах «Яшчэ некалькі год назад можна было пісаць аб пада рожжы на Венеру, Марс з надзеяй знайсці там разумна жыццё. Цяпер мы ведаем, што ўяўляе сабой Марс»1, -зазначае вядомы амерыканскі фантаст Ф. Пол. Сапраўдь раней распаўсюджаная версія аб існаванні на Марсе вы сокіх форм жыцця, аб населенасці яго жывымі і разумньп\ істотамі, версія, якая падтрымлівалася шматлікімі вучоны мі і пісьменнікамі канца XIX ст., не пацвердзілася. 3 дру гога боку, тое, што Маўр у адпаведнасці са станам тага часнай навукі лічыў недасягальным, напрыклад вяртанн з Месяца на Зямлю, стала ўжо фактам.
У апісанні марсіянцаў Маўр прытрымліваецца таг погляду, што яны разумова менш развітыя, чым людзі Ён паказвае іх на той ступені першабытнага развіцця калі яны яшчэ не ведаюць агню і не ўмеюць смяяцца Знешне яны зусім не падобныя на жыхароў Марса ў «Ба рацьбе светаў» Г. Уэлса, вельмі разумных, галавастых (ус іх цела «зрабілася маленькім дадаткам да галавы»).
Аднак навуковая ідэя цікавіць аўтара не сама па сабе а з маральна-этычнага боку, як праблема чалавечых узае маадносін, кантактаў будучага пры сустрэчы розных цы вілізацый, праблема, якая хвалюе сёння многіх пісьменні каў, што пішуць пра міжпланетныя палёты.
У савецкай літаратуры ўжо склалася пэўная традыцы: на гэты конт: зямляне, пасланцы нашай краіны, сцвяр джаюць пісьменнікі, не варожыя жыхарам іншых светаў
1 Лнт газ. 1974. 3 ліп.
130
яны выступаюць у ролі абаронцаў справядлівасці і высока трымаюць гонар савецкіх людзей. У іх няма схільнасці «разбураць вялікае і прыгожае», якую з горыччу заўважыў у сваіх суайчынніках вядомы амерыканскі фантаст Рэй Брэдберы ў «Марсіянскіх хроніках».
Унукі Цылякоўскага, як і Гусеў у «Аэліце», наводзяць на Марсе свае, справядлівыя парадкі, яны адбіраюць ва ўладара марсіянцаў-яхаў незаконна захопленыя ім правы, навучаюць жыхароў карыстацца агнём. Такія маральныя нормы ў адносінах да іншапланецян натуральна адпавя-даюць характару юных герояў аповесці, іх прыроднай пра-зе тварыць дабро. Маўр падкрэслівае іменна такую пры-вабную рысу дзяпей, як дабрыня. Калі правакатар апы-нуўся разам з імі ў фантамабілі, не разлічаным на трох чалавек, Светазар і Святлана велікадушна вырашаюць давезці яго да якога-небудзь месца, дзе ёсць магчымасць высадзіць яго на бераг.
Наогул дзеці, як правіла, дзейнічаюць у аповесці ад-паведна логіцы свайго ўзросту, нягледзячы на сур’ёзнасць намераў і той місіі, якую даводзіцца ім выконваць. Апы-нуўшыся на Месяцы, дзе сіла цяжару зусім іншая, яны пачынаюць дурэць, скакаць, выконваць, як у цырку, свае «нумары». А калі на Марсе знікла іх машына, «не толькі ў Святланы, але і ў Светазара паліліся з вачэй слёзы. Хлоп-чык на гэты раз зусім забыўся, што ён «мужчына» (7, 327).
Некалькі ўмоўнымі і статычнымі атрымаліся вобразы дарослых. Пётр Трафімавіч Цылякоўскі выступае галоўным чынам у ролі асветніка — ён доўга і падрабязна тлума-чыць дзецям тэорыю палёту. Правакатар паказан у фелье-тонна-памфлетным плане. У такім жа плане, па сутнасці, напісан і ўвесь раздзел пра наведванне дзецьмі Амерыкі.
Аднак папрок аўтару ў бледнасці, псіхалагічнай непе-раканальнасці характараў трэба рабіць з улікам агульнага стану савецкай навуковай фантастыкі ў той час і асаблівай беднасці яе традыцый у беларускай літаратуры. Толькі ў апошняе дзесяцігоддзе заўважаецца, што савецкія фан-тасты імкнуцца да болып глыбокага пранікнення ў псіха-логію герояў, а сама фантастыка ўсё больш страчвае свой асветніцкі характар, набліжаючыся да сацыяльна-псіхала-гічнай, а часта і філасофскай прозы. У аповесці «Фанта-
131
мабіль прафесара Цылякоўскага» ёсць тое, што вельм важна для далейшага развіцця навуковай фантастыкі ў бе-ларускай літаратуры, — арыгінальнасць фантастычнай ідэі. выразная сацыяльнасць, гуманістычны пафас. На жаль навуковая фантастыка ў рэспубліцы і сёння — галіна над-звычай неразвітая. У 50-я гады XX ст. спробу напісаш навукова-фантастычны раман («Цытадэль неба») іаповесць («За вялікую трасу») зрабіў М. Гамолка. На сучасным эта-пе, акрамя У. Шыціка, у беларускай літаратуры няма пісь-меннікаў, якія спрабавалі б свае сілы ў гэтым жанры.
Аб тым, што Я. Маўр быў перакананым прыхільнікаіу навукова-фантастычнага жанру (сам ён называў сябе «ста-рым выпрабаваным прыгоднікам»), сведчыць і неажыццёў-леная задума рамана «Апошнія з Эрыды». Згодна з пла-нам, які захоўваецца ў архіве пісьменніка, раман павінен быў складацца з дзвюх кніг «Дачка неба» і «Гібель плане-ты». Мяркуючы па асобных нататках, твор быў задуман як палітычны раман-памфлет.
132
Э. С. Гурэвіч. «Янка Маўр : нарыс жыцця і творчасці» 2004
ЧАСТКА 2.
АГЛЯД ТВОРЧАСЦІ
Літаратурная творчасць настаўніка Фёдарава паволі выспявала з жадання захапіць вучняў прагай ведаў аб бязмежнасці свету і няспыннасці развіцця чала-вецтва. Але хутка яна зрабілася неадольнай унутранай патрэбай. У сваёй творчасці ён пайшоў ад вытокаў, па-чынаючы з гісторыі чалавека наогул.
«Чалавек ідзе!» (1926)
У гэтай першай сваёй аповесці Маўр разгледзеў жыццё першабытнага чалавека на той стадыі яго развіцця, калі той яшчэ не вырабляў прылад, не ства-раў новых рэчаў, а толькі вучыўся карыстацца гатовы-мі прыроднымі, нават не валодаў агнём. У аснову сю-жэта аповесці пакладзены сам працэс развіцця чала-века, пакутлівы і драматычны, напоўнены барацьбой за жыццё, шлях працяглага маруднага назапашвання досведу і практычнага, і духоўнага.
Усё чаго дасягаў чалавек паляванне са зброяй атрыманне агню выкарыстанне каменя ў якасці пры-лады было для яго ўпершыню Усё ўпершыню гэты знойдзены пісьменнікам мастацкі прыём адпавя-дае ўспрыманню падлетка яго прадчуванню першаад-крыцця чаканню ім чагосьці новага незвычайнага
Гэткім чынам пачынаючы пісьменнікзаснаваўновы для нацыянальнай літаратуры навукова фантастычны жанр. Паводле ўласнага маўраўскага вызначэння ён уяўляў сабою спалучэнне навукі і фантазіі Абапі-раючыся на навуковыя дадзеныя (што не выключае
13
14
спрэчнасці асобных аўтарскіх меркаванняў, якія ўжо не адпавядаюць сённяшняму стану навукі), Маўр ра-зам з тым выходзіў за межы строгай навуковасці. Ён імкнуўся праз фантазію ўзнавіць жывыя сцэнкі з жыц-ця першабытнага чалавека, змадэліравацьяго пачуцці і думкі ў тых ці іншых канкрэтных сітуацыях. Аўтар зафіксаваў сваю ўвагу на найбольш драматычных мо-мантах жыцця: смерць старога дзядулі, гібель жанчы-ны з дзіцем, выратаванне чалавека з багны, авалодан-не вялікай сілай прыроды — агнём. Гэтыя моманты ён падаў у запамінальных эпізодах-малюнках.
Апавяданне, дзе няма ніводнага дыялогу, трымаец-ца на ўнутраным драматызме. Ёсць у аповесці і дзею-чыя асобы — Краг, дзяўчына Агу, хлопчык Ра, хоць у той час чалавек як чалец гурту яшчэ не вылучаў сябе з навакольнага асяроддзя.
Для абвастрэння ўвагі юных чытачоў аўтар вы-карыстаўтаямнічыя і загадкавыя загалоўкі да кожнага раздзела, казачны зачын, які надае апісанню кала-рыт сівой даўніны: «Гэта было даўно-даўно... Можа мільён гадоў назад». Час ад часу пісьменнік звярта-ецца да чытачоў з пытаннямі, запрашае іх разам па-разважаць: «Ці здагадаюцца нашы людзі зрабіць тое, што яны павінны зрабіць?», «Ці мог ён (першабытны чалавек. — Лўт.) наогул думаць так, як мы гэта сабе ўяўляем?»...
3 цікавасцю чытачы сочаць за тым, як крок за кро-кам у няспынных намаганнях і барацьбе першабыт-ныя людзі паступова вылучаюцца з царства звяроў. У гэтым сэнсе аповесць гучыць як гімн чалавеку, «які цяпер лётае ў паветры, плавае пад вадой, перагавор-ваецца праз усю Зямлю з іншымі людзьмі». Нездарма словы «Чалавек» і «Пераможца» Маўр пісаў з вялікай літары. А назва аповесці ў першых выданнях пісалася з клічнікам — «Чалавек ідзе!»
15
Ужо першая аповесць «Чалавек ідзе!» накрэсліла тую тэндэнцыю спалучэння пазнавальнасці і прыгод-ніцтва, якую Маўр развіў у наступных сваіх творах. У кантэксце ж усёй дзіцячай літаратуры 1920-х гадоў гэтая аповесць падключылася да тых навукова-мастацкіх твораў, якія стварылі прыблізна ў той жа час Уладзімір Обручаў (1863—1956), Уладзімір Арсеньеў (1872—1930), Барыс Жыткоў (1882—1938), Віталь Біянкі (1894—1959), Аляксандр Фармозаў (1899— 1973) у рускай літаратуры.
Маўр на многа гадоў апярэдзіў кнігу М. Ільіна і А. Сегал «Як чалавек зрабіўся веліканам» (1940), пер-шая частка якой таксама прысвечана жыццю перша-бытнага чалавека. Яна блізкая па духу аповесці белару-скага пісьменніка ўслаўленнем чалавека-пераможцы, пераўтваральніка свету*.
Тады ж з’явіўся ў пісьменніка і незвычайны псеў-данім. Спачатку аўтар хацеў падпісаць аповесць сапраўдным імем і прозвішчам, але ўспомніў, што Іван Фёдараў у гісторыі ўжо ёсць, гэта друкар усходніх сла-вян. Значыць, другому патрэбна браць псеўданім, каб не блыталі. Іван Міхайлавіч перабраў дзясяткі разна-стайных слоў. I вось узгадалася слова «маўр», якое гу-чала прыгожа, ярка, таямніча і добра спалучалася з яго беларускім імем Янка. А маўрамі ў даўніну называлі жыхароў Паўночнай Афрыкі.
* М. Ільін — псеўданім Ільі Маршака (1895—1973), малод-шага брата вядомага дзіцячага паэта Якава Маршака. Алёна Сегал (1905—1980) ягоная жонка ісуаўтар.
16
«Аповесць будучых дзён» (1930)
У 1930 годзе на рэспубліканскім конкурсе на леп-шы твор для дзяцей яна атрымала першую прэмію. Аповесць складаецца з двух вельмі кантрасных час-так. Першая прысвечана жыццю працоўных Заходняй Беларусі пад панскім прыгнётам. Яна падана ў рэа-лістычным плане. Другая частка — фантастычны во-браз светлай будучыні Савецкай Беларусі. Мары аб та-кой будучыні нарадзіліся ў пісьменніка на пачатку пе-рабудовы сельскай гаспадаркі на новы, калгасны лад.
Далёка не ўсё прадбачыў пісьменнік у будучыні пры сацыялістычным ладзе жыцця. Асабліва гэта тычыц-ца сацыяльных аспектаў жыцця. Ал'е шмат што з тых тэхнічных вынаходак, пра якія пісаў Маўру 1930 годзе, даўно стала рэчаіснасцю. Сёння ўжо нікога не дзівіць амаль не поўная замена ручной працы машынамі ў сельскай гаспадарцы, як не дзівіць тэлебачанне, пра
27
якое тады ніхто, акрамя некаторых навукоўцаў, нічога не ведаў*.
Магчыма, пазней аўтар грунтоўна перапрацаваў бы другую частку аповесці, што ён рабіў з першымі творамі пры іх перавыданні. На жаль. «Аповесць бу-дучых дзён» ніколі не перавыдавалася, таму яна заста-лася ў першай рэдакцыі.
*Першыя эксперыменты ў галіне тэлебачання рабіліся перад Першай сусвстнай вайной. Але толькі пасля таго як Уладзімір Зварыкін стварыў у 1931 г. іканаскоп (перадаючую трубку), адкрыўся шлях да практычнага тэлебачання. Сыстэмагычныя тэлевізійныя перадачы пачаліся з 1936 г. у Англіі і Нямеччыне.
«Фантамабіль гірафесара Цылякоўскага» (1954)
Пасля вайны пісьменнік ізноў звярнуўся да навукова-фантастычнага жанру.
У аснову сюжэта аповесці «Фантамабіль прафеса-ра Цылякоўскага» (яе друкаваў часопіс «Маладосць» на працягу 1954 і 1955 гг.) Маўр паклау арыгінальную фантастычную ідэю тэхнічнага плана — аб магчымасці выкарыстання энергіі чалавечай думкі. На крылах дзіцячай фан-тазіі (бо сіла яе значна большая, чым фантазіі дарослых), на яе энер-гіі адпраўляюцца ўну-кі прафесара Цыля-коўскага Светазар і Святлана ў далёкае падарожжа — спачатку ў Амерыку, потым на Месяц і Марс.
У гэтай аповеці, у параўнанні з творамі папярэдняга перыяду, смялейшым стаў палёт фантазіі, больш арганічна стыкуюцца
35
рэальнае і фантастычнае, у большай ступені адчу-ваецца апора на традыцыі папярэднікаў, перш за ўсё Канстанціна Цыялкоўскага як аўтара арыгінальных філасофска-астранамічных твораў*, Аляксея Талстога («Аэліта», 1923 г.), Уладзіміра Обручава («Плутонія», 1924 г.), а таксама прадстаўнікоў класічнай фантасты-кі — Жуля Верна, Герберта Уэлса (у тэксце аповесці ёсць прамыя спасылкі на гэтых аўтараў).
Беларускі пісьменніквыступіўтутяк прадказальнік (услед за Цыялкоўскім) эры касмічных палётау. Але Маўра цікавіла не столькі навуковая ідэя сама па сабе (хоць ён выкарыстаў вялікі пазнавальны матэрыял), колькі маральна-этычны і гуманістычны яе аспект, праблемачалавечыхўзаемаадносін,будучых кантактаў пры сустрэчы розных цывілізацый.
Аднакаповесці прыкметна пашкодзілі ідэалагічная зададзенасць вобразаў (асабліва дзяцей) і тая атмас-фера «халоднай вайны», якая пануе ў творы: увесь раздзел пра наведванне дзецьмі Амерыкі напісаны ў фельетонна-памфлетным плане.
* У першую чаргу гэта кнігі К. Цыялкоўскага «Воля Сусвету. Невядомыя разумныя сілы» (1928), «Розум і запал» (1928) і «Расліна будучыні. Жывёла космасу. Самазараджэнне» (1929).
36
Алесь МІНСКІ. "100 выдатных дзеячоў беларускай культуры". Янка Маўр. 2015
Убеднтельным прнме-ром этого является уже пер-вая повесть ппсателя «Че-ловек ндет» (опублпкована в 1926, но напнсана ранее, в 1920 году), рассказываю-ш;ая о жнзнн первобыт-ного человека. По своему духу она блнзка пронзве-денпям такпх советскнх ппсателей, как В. Бианкн,
В. Обручев, Б. Жнтков, В. Арсеньев н другпе. Нх коллектпвнымн уснлнямн осуш,ествлялась горьков-ская пдея созданпя науч-но-художественной лнте-ратуры, прнзванной воору-жать детей поннманнем закономерностей развнтня в обіцестве н прнроде. По сушеству, замысел ловестн «Человек ндет» предвосхн-іцает задуманную поздней М. Пльнным (в соавторст-ве с Е. Сегал) кнпгу «Как человек стал велпканом», кннгу о том, как появплся человек, какпм трудным путем он шел, познавая н побеждая снлы прнроды. Н хотя кннгн этн, естественно, отлпчаются п по художественному почерку нх авторов, н по охвату нсторнческо-го перпода, пнсателей сблнжает обшнй подход к решенпю под-сказанной М. Горькнм темы.
«Человек идет» вызывает п другне сопоставлення, в част-ностн с романамн о первобытном человеке французского ппсателя Жозефа Ронп-старшего, н в первую очередь романамн «Вамнрех» п «Борьба за огонь», которые М. Горькпй включнл в спнсок рекомендательной лнтературы для детей. В отлнчне от автора этнх романов, Мавр стремптся дать научное представ-ленпе о пронсхожденпп человека, выработать у чнтателя псто-рнческнй подход к явленням.
Предысторня человечества — эпоха необычайно драматн-ческая, богатая событпямн, прнключенпямн, — дает пнсателю
Обложка первого издания повести Я. Мавра «Человек идет». 1927 г.
29
конкретный художественный матернал, таяіднй в себе внут-реннее напряженне, драматнзм, элементьі заннмательностн. «Что первобытный человек получал необходнмое как свобод-ный подарок прнроды, — это глупая побасенка... — заметнл В. й. Леннн. — Ннкакого золотого века позадн нас не было, н первобытный человек был совершенно подавлен трудностью сушествовання, трудностью борьбы с прнродой» 1.
Основу сюжета повестн «Человек ндет» н составляет самый процесс развнтня человека, борьба его за овладенне тайнамн прнроды, за победу над ней. Мавр прослежнвает, как шаг за шагом,через тысячелетня, будто бы спрессованные автором.шел человек вперед в своем развнтнн, как учнлся он пользоваться оруднямн труда, как пронсходнла в нем «внутренняя работа»; он отмечает рожденне в его душе высокого человеческого чув-ства — оіцуш,ення красоты, появленне на его устах первых зву-ков, первых слов. Следует, однако, учесть, что многне сложные вопросы нсторнн первобытной жнзнн, затронутые в кннге, весьма спорные; некоторые нз ннх н до снх пор не получнлн окончательного, нсчерпываюш,его решення в современной науке.
Познавательность н заннмательность — этн характерные особенностн творческой манеры Мавра — определшшсь уже в повестн «Человек ндет». Автор стремнтся не только обога-тнть чнтателя новымн знаннямн, но н нарнсовать жнвую кар-тнну, запечатлеваюш,ую то нлн нное важное в жнзнн перво-бытного человека событне. Он пробует для этого выделнть от-дельных героев, хотя в то время лнчность, член племенн былн еіде трудно разлнчнмы на фоне окружаюш,ей прнроды н среды.
Понскн средств художественной конкретнзацнн матернала сочетаются у пнсателя со стремленнем к теоретнческнм обоб-іценням, выводам, которые от нздання к нзданлю углублялнсь, прнобретая одновременно н более отшлнфованную форму. Так, напрнмер, заканчнвая рассказ о раннем этапе в развнтнн чело-века моментом, когда на устах его появнлся нлн «засветнлся» первый смех — смех Человека-победнтеля, Мавр, для того чтобы чнтатель более глубоко осознал значенне этого событня, добавляет, готовя собранне свонх сочнненнй, новую концовку, обобіцаюіцую, торжественную: «Это засмеялся Человек-Побе-днтель. А лев н его товарніцн не могут засмеяться н до этого временн».
1 В. И. Ленин. Полное собр. соч., т. 5, с. 103.
30
Что же касается пронзведенпй научно-фантастнческнх — повестн «Фантомобнль профессора Цнляковского» Я. Мавра н романа М. Гамолко «Шестой океан», то в ннх сказалась край-няя бедность традпцнй научно-фантастпческого жанра в бе-лорусской лнтературе.
Безусловно, жанр научной фантастнкн, который вбнрает в себя шпрокое разнообразне проблем п художественных реше-ннй, прннадлежнт н взрослой н детской лнтературам: услов-ность перегородок между нпмн здесь очевндна. В белорусской лнтературе прокладывать путн научной фантастпкн началн нменно детскне пнсателн, стремясь гірежде всего удовлетво-рпть неутолнмый ннтерес юного чптателя к необычному, фан-тастнческому. Не случайно, что родоначальнпком научно-фантастпческого жанра в Белорусснн явнлся тот же Я. Мавр, патрпарх белорусской детской лнтературы, который всегда отменно чувствовал потребностн юного чнтателя. Еіце в 20-х го-дах в журнале «Беларускі піянер» печаталнсь фантастнческне сказкп Мавра, а в 30-х годах он предпрпнял новый попск, напп-сав «Повесть будуіцпх дней», которая, правда, во многом вы-гляднт теперь упрош,енной н художественно несовершенной. В «Фантомобпле профессора Цнляковского» пнсатель продол-жает начатый понск, опнраясь на опыт предшественннков — К. Э. Цнолковского, автора научно-фантастпческнх повестей (орпентацпя на него достаточно прозрачно впдна уже в самом заголовке) п А. Толстого, с которого начпнается нсторня со-ветского научно-фантастнческого романа. Чувствуется н связь с традпцпей мнровой класспческой фантастнкп: в чнсле кнпг, прочнтанных героямн повестн Мавра, — «Путешествне к цент-
99
ру Земли» Ж. Верна н «Машина времени» Г. Уэллса. У Мавра весьма наглядно проявмлось стремленне связать научно-технп-ческнй прогресс с соцнальнымн проблемамн, тенденцпя, идущая от Ж. Верна.
Повесть «Фантомобиль профессора Цыляковского» затра-гпвает проблему межпланетных путешествнй. Сюжет ее осно-ван на орнгпнальной фантастпческой ндее, которая вытекает пз возможностп нспользовання энергпп человеческой мыслп: на крыльях самой фантазнп, нменно детской (так как спла ее значптельно большая, замечает автор), ее энергпп, отправляют-ся герон, внукн профессора Цнляковского, в путешествне — сначала в Амернку, потом на Марс. На Марсе онп наводят свон справедлпвые порядкп, учат марспан пользоваться огнем, пбо Мавр показал нх на довольно нпзкой ступенн развптня, когда онн еше только-только научплнсь смеяться.
По сравненню с «Повестью будушнх дней», в новом пропз-веденнп трудностп жанра преодолеваются успешнее: более органпчно соотносятся между собой фантастпческое п реаль-ное, более свободным н смелым стал полет фантазнн. Однако откровенная ставка на познавательность, на подробное опнса-нпе самой научной пдеп мешает автору, отодвнгая задачу созда-ння яркнх реалнстпческпх характеров на второй план. В этом, пожалуй, п кроется прпчпна того, что повесть не стала такпм же лптературным событнем, как другпе пропзведенпя Мавра.
Слабостн художественной реалнзацнп космпческой темы в большей мере характерны для кннгп М. Гамолко «Шестой океан» (она включает научно-фантастнческую повесть «За велнкую трассу» п роман «Цитадель неба»).Это едннственный в белорусской лнтературе шнрокпй по замыслу научно-фанта-стпческнй роман, в котором ішсатель стремплся, следуя сло-жпвшейся уже в советской лнтературе традпцпп, сочетать научную фантастпку с соцпальным памфлетом. К сожаленпю, замысел оказался для автора непоснльным.
Однако опыт нашнх фантастов, хотя н весьма небогатый, будучн крнтнческн осмысленным, поможет делу дальнейшего развнтпя жанра, которое, надо прнзнать, пронсходнт пока крайне замедленно.
Эсфирь Гуревич. Детская литература Белоруссии. 1982
1926. Чалавек ідзс!..: Апавяданне // Бел. піянер N9 II, 12. 1927. № 1-5, 7. 8. _ ^
1927. Піянерскія казкі Бел. піонэр. 10;
1932. Дзед і ўнук: Урывак з кніп ^«Аповссць будучых дэён* // Іскры Ільіча . № 20
1954. Апошні вылег. Апавяданнс // Маладосць. -V 6; Фантамабіль прафесара Цылякоўскага: Навукова-фанта-стычная аловссць Там жа. .V.' 9—12. 1955. № 1—2.
Рэц.: Б а р с т о к М. Навукова-фантастычныя аповесці
// Сав. школа. 1955. N0 2: Р у д н о ў В. Цудоўндя сіла ; фантазіі // Чырв. змсна. 1955. 8 чэрв.; Много лк вы чк-тасте, ребята? // Зорькд.
Б о й к а У. Чалавск ідзе_ // Мім. праўда. 1963. 11 мая; Бронштэйн Я. Пра ута-пічмую аповссць Маўра // ЛіМ. 1933. 15 ліп.; Я г о ж. Таорчыя праблсмы дэіцячай літаратуры: (Аб утапічмай і экзотыха-рэвалюцыйнай аповссці Я. Маўра) // Аб дзі-цячай літаратуры. Мн, 1934; Бука Я. Ча.гавек кры-атай фамтазіі // Мін. праўда. 1983 9 мая
Чалавск ідзе: Апавяданне з жыцця першабытнага чалавека. Мн, 1927; 2 яыд. Мн„ 1933.
Пекла: Байка. Мн.. 1929. Рэц.: Ага. «Пяксльная кніжка» / Маладняк. 1930. № 2.
Аповссць будучых дзён. Мн„ 1932.
Маўр Янка // Беларускія пісьменнікі : Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / Пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мінск: БелЭн, 1992—1995 (т. 4/1994)
***
Готовясь к работе над повестью «Фантомобиль профессора Циляковского», Мавр, по своему обыкновению, тщательно и скрупулезно собирал новейшие научные данные, необходимые для создания научно-фантастического произведения. Он терпеливо переносил критические «шпильки» по своему адресу, но не мог бы смириться с обвинением в научной некомпетентности или верхоглядстве, а поэтому брал в библиотеке необходимые книги, читал статьи в специальных журналах, осаждал сына, Федора, профессора-физика, вопросами «по существу», требуя популярных ответов на них.
Иначе и быть не могло: повесть фантастическая, отсюда заглавное слово в названии — «Фантомобиль». Самое интересное, считал автор, кроется в неуемной фантазии детей. Кто самый большой фантазер? Ребенок, конечно. И вот отправной точкой для писателя стала фантазия. Фантазия в повести явилась горючим для фантомобиля, и несет она своих героев, куда они только не пожелают. Но в основе фантазии тоже должны лежать точные, строжайшие апробированные современной наукой данные. Значит, их надо искать, накапливать и проверять.
Во время нелегких этих поисков Дед и наткнулся на небольшое газетное сообщение, заинтересовавшее его счастливо сложившейся судьбой совершенно не знакомого человека. Приступая к защите степени кандидата наук, человек этот, молодой научный работник, так блистательно написал и так блестяще защитил диссертацию на тему «Кибернетика — лженаука империализма», что ему присудили не кандидатскую, а сразу докторскую степень.
— Молодец! — от души похвалил Мавр новоявленного доктора, заставив и меня прочитать сообщение о нем.— Светлая голова!
Шло время... Давно была написана повесть о фанто-мобиле профессора Циляковского и опубликована в журнале «Маладосць»... Все прочнее, все увереннее входила кибернетика в нашу советскую науку и промышленное производство... Как вдруг:
— Ты только послушай, каков подлец! — потряс у меня перед носом Дед свежей газетой.— Пророчит кибернетике великое будущее, доказывает, что мы чуть
142
ли не первыми в мире начали приоткрывать покров над таинствами ее!
— Разве ты с этим не согласен?
— Да кто утверждает, кто? Тот самый, что и лженауку империализма обличал! Каким же законченным подлецом и стопроцентным карьеристом надо быть, чтобы без тени стыда заниматься подобной вольтижировкой!
— Но, может быть, он пересмотрел свои научные взгляды? — попытался я возразить.— Бывает...
— В науке не должно быть! Ошибся — имей мужество публично признать ошибку, а не увиливай от нее, по-щенячьи поджимая хвост! Эх, встретиться бы с этим флюгером от науки, я бы ему наговорил...
А. Миронов. Дед Мавр
В одной из современных повести "Фантомобиль профессора Цыляковского" рецензий было подчёркнуто, что "школьники Светозар и Светлана отправляются в путешествие на межпланетном корабле, который приводится в действие силой человеческой фантазии", а это не научная фантастика и недостойна быть напечатанной в книжном издании....
[/url]
