Янка Маўр…

Да самай глыбокай старасці — а ён пражыў восемдзесят восем гадоў — усімі сваімі ўчынкамі Янка Маўр нагадваў хлапчука-свавольніка. Ва ўсім і заўсёды нечаканы выдумшчык і фантазёр, ён і псеўданім сабе выбраў нетутэйшы (настаўнік геаграфіі, Іван Міхайлавіч Фёдараў) — Маўр. Гэта, ні на чыё іншае ў беларускай літаратуры непадобнае імя (сярод нашых жытніх палеткаў, сінявокіх азёр і задуменных дуброў і гаёў) мела дзіўную прыцягальную сілу і так нязвычна зманьвала сваім нетутэйшым зместам: Маўр… Ды і амаль усе першыя кнігі Янкі Маўра былі таксама пра далёкія-далёкія краіны: Новая Гвінея, Інданэзія, Вогненная Зямля, Кітай, Цэйлон, Італія… Адтуль жа з’явіліся і яго дзіўныя героі, якія адразу ж і на ўсё жыццёпаланілі дзіцячую душу і ўяўленне.

…Біяграфіі Янкі Маўра ніхто не ведаў, ён яе не пісаў, і ніхто яе не друкаваў нідзе, і таму кожнаму, хто чытаў яго кнігі, уяўлялася, што піша іх нейкі чужаземец, а калі не, то пэўна ўжо нейкі славуты вандроўнік. І якое ж было дзіва, калі выяўлялася, што Маўр ніколі не плаваў па Ціхім акіяне, ніколі не вандраваўі не бачыў тых далёкіх краёў, якія ён апісаў так дакладна і падрабязна, што нават і надта спакушаныя вандроўнікі не верылі: як — свае кнігі Маўр пісаў у Мінску — «на галубятні», у адным з дамоў на Новамаскоўскай вуліцы?

Паслухаем, як расказваў пра тую «галубятню» і пра той час свайго знаёмства з Янкам Маўрам Алесь Якімовіч:

«Дабірацца да Маўра трэба было праз доўгія цёмныя вышкі. І я заўсёдв баяўся, ка не разбіць упоцемку лоб аб стаякі. Упершыню на гэтай «галубятні» я ўбачыў энцыклапедыю Бракгаўза і Эфрона, кнігі вядомых падарожнікаў Міклухі-Маклая, Белінгсгаўзена, Кука, Галаўніна і іншых. Сюды ж прыходзілі пісьмы і пакеты з фатаграфіямі ад эсперантыстаў усяго свету…».

Сакрэт поспеху і выключнай папулярнасці Маўравых кніг абумоўліваўся тым, што задоўга да таго, як у літаратуры з’явіўся пісьменнік Янка Маўр — усе гэтыя кніжкі маляваўу сваім уяўленні, выношваў іх, расказваў сваім вучням на ўроках і толькі потым ужо, праз гады напісаў таленавіты настаўнік геаграфіі Іван Міхайлавіч Фёдараў.

…А хіба яго ўласнае жыццё было менш цікавае, чым тыя кнігі, якія ён напісаў? Каб упэўніцца ў гэтым, трэба прачытаць яго аўтабіяграфічную аповесць «Шлях з цемры». Яе не назавеш дзіцячай або толькі творам для дзяцей. Ян цікавая і павучальная аднолькава як для дзяцей, так і для дарослага чытача. І напісана яна так, што будзеш чытаць яе, не адрываючыся, як займальную прыгодніцкую кнігу.

Янка Маўр нарадзіўся ў 1883 годзе 28 красавіка (10 траўня па новым стылі) у латвійскім горадзе Лібава (цяпер Ліепая), куды ў пошуках лепшай долі накіраваўся яго бацька, беззямельны беларускі селянін, адстаўны салдат руска-турэцкай вайны... Захаваліся звесткі (і на іх спасылаўся і Алесь Якімовіч у сваёй прадмове да збору твораў Янкі Маўра), што да салдацкай службы бацька Маўра меў прозвішча Ільін… «Але, відаць, нейкі вайсковы пісару спешцы не дапісаў прозвішча салдата Міхаіла Фёдараві Ільіна, і ён стаў проста Фёдаравым. Гэтае прозвішча і дасталося сыну».

Лёс не быў прыхільным да будучага пісьменніка. Стэльмах Лібаўскага порта, бацька Янкі Маўра памёр вельмі рана, і маці з сынам вымушана была вярнуцца назад у родную вёску Лебянішкі. (У аповесці «Шлях з цемры» яе назва Гнілушкі.) там і прайшлі яго дзіцячыя гады. Адтуль і «пайшоў ён у людзі». Зарабляючы падзёншчынай — хто што дасць за работу, абы толькі было чым накарміць і прыкрыць сына — гэтая добрая самаахвярная маці здолела, аднак, першай з тых панылых Гнілушак аддаць свайго 9-гадовага сына ў навуку, у пачатковую школу. Адважылася паслаць яго аж за трыццаць пяць вёрст ад дому…

У 1895 годзе Янка Маўр скончыў пачатковую школу і здолеў паступіць у Ковенскае рамеснае вучылішча. «Здолеў» зноў жа толькі дзякуючы звышсілы намаганням і клопату свае маці.

Гады вучэння ў рамесным вучылішчы былі бадай самымі змястоўнымі, самымі цікавымі ў біяграфіі пісьменніка. Тут ён упершыні ў жыцці адкрыў для сябе дзівосны свет Кнігі — свет Мастацкага Слова. Гэты свет здзівіў і захапіў яго, і ён ужо не мог марыць ні пра што іншае, як толькі пра далёкія незнаёмыя краіны і захапляльныя падарожжы па слядах славутых герояў Жуля Верна, Майн Рыда, Фенімора Купера… Затым у яго адбылася і запаланіла яго стрэча з апавяданнямі Тургенева «Запіскі паляўнічага»! Ён чытаў без разбору ўсё, што трапляла пад руку: Дарвіна, Маміна-Сібірака, Купрына, Буніна, Гарына-Міхайлоўскага, Іаксіма Горкага…

У 1899 годзе, нарэшце, было скончана і рамесніцкае вучылішча. Матчына мара здзейснілася! Яе сын выйшаў у людзі!.. Аднак падмайстру па слясарнай справе месца працы па тым часе не знайшлося, і ён застаўся тым, кім быў і да — нікім і нічым — бяспраўным і бяздомным Іванам Фёдаравым…

І зноў кланялася бедная маці і каму толкі не служыла яна, каб толькі ўладкаваць адзінага свайго сына… І слесар-падмайстар паступіў «на казённы кошт» у настаўніцкую семінарыю ў літоўскім гарадку Панявежыс.

У семінарыі Маўр ужо больш свядома арыентуецца ў рэлігійных і сацыяльных пытаннях, чытае нелегальную літаратуру, знаёміцца з рэвалюцыйна настроенай моладдзю… Даведаўшыся пра яго «неблагонадежность», начальства выключае Маўра з апошняга курса, а паліцыя бярэ з яго падпіску больш не паказвацца ў семінарыі сярод студэнтаў, каб не ўплываць на іх норавы і паводзіны. Усё гэта разам узятае азначала толькі адно: дзверы школы перад Іванам Фёдаравым былі зачынены… І ўсё роўна, працягваючы сваю палітычную самаасвету, ён настойліва рыхтуецца і да здачы экзаменаў экстэрнам таксама за курс семінарыі.

І калі здаў усё ж экзамены, яму было прысвоена званне памочніка… усяго толькі памочніка (!) настаўніка. Вышэй узняцца перашкаджала рэрутацыя «палітычна неблаганадзейнага…». Ад гэтай рэпутацыі ён, аднак, не збіраўся адмаўляцца: і калі ў 1906 годзе ў Мікалаеўшчыне па ініцыятыве Якуба Коласа сабраўся першы нелегальны з’езд настаўнікаў, сярод удзельнікаў гэтага з’езда быў і памочнік настаўніка Мван Фёдараў.

(NB ад Рэдакцыі. Праўнучка пісьменнікаў Янкі Маўра і Якуба Коласа Васіліна Міцкевіч у сваіх успамінах «Пісьменнік, эсперантыст, медыум і “геніяльны дзед” Янка Маўр» згадвала аб тым перыядзе: «Настаўніцкі з’езд стаў самай яркай падзеяй у дакастрычніцкай біяграфіі Івана Фёдарава. Удзельнікі з’езда падтрымлівалі добрыя адносіны і пасля. У фондах Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа ёсць фотаздымак 1926 года, які сведчыць аб сустрэчы настаўнікаў — удзельнікаў нелегальнага з’езда праз 20 гадоў пасля яго. Настаўніцкаму з’езду Янка Маўр прысвяціў артыкулы «Сорак гадоў назад» і «Як я пазнаёміўся з Якубам Коласам». Сваю ролю ў гэтай падзеі ён лічыў вельмі сціплай. Нелегальны настаўніцкі з’езд знайшоў сваё адлюстраванне і ў трылогіі Якуба Коласа «На ростанях». Прататыпам аднаго з герояў — Івана Тадорыка, чалавека з «выдатнымі здольнасцямі», — быў Іван Фёдараў.

З тых часоў паміж прадзедамі завязалася сяброўства, якое яны пранеслі праз усё жыццё. Падчас Вялікай Айчыннай вайны Якуб Колас перажываў цяжкія гады эвакуацыі ў Ташкенце, Янка Маўр — у Алма-Аце. У лістах пісьменнікі дзяліліся сваімі перажываннямі, творчымі планамі, марамі, радасцямі і горам. Якуб Колас падтрымліваў Янку Маўра не толькі маральна, але і матэрыяльна. Так, ён выслаў яму грошы, якія патрабавалі за навучанне малодшай дачкі Янкі Маўра — Наталлі. Пасля вайны яна стала нявесткай Якуба Коласа, бо ўзяла шлюб з яго малодшым сынам Міхасём. Такім чынам Якуб Колас і Янка Маўр парадніліся».)

***

…Я належу да таго пакалення людзей, чыё дзяцінства кнігі Маўра поўнілі шчаслівым жыватворным захапленнем ад нечаканых адкрыццяў і пазнавання незнаёмага дзівоснага свету.

Па падручніку геаграфіі, з указкай у руцэ, калі на ўсю амаль сцяну карты — што тут казаць? — мы не заўсёды ўмелі беспамылкова знайсці, «адкрыць» у бясконца далёкім Ціхім акіяне гэтакія ж далёкія і невядомыя астравы, як, скажам, Ява, Барнэо, Цэлебес, Суматра… Якое гучанне…

Знаходзілі — не знаходзілі, але звінеў званок з урока — і на гэтым навука і адкрыцці канчался…

І вось аднойчы, у адзін са шчаслівейшых дзён твайго жыцця, раптам са школьнай бібліятэчнай паліцы знялі і падалі табе ў рукі ўжо як зусім даросламу чытачу кнігу «У краіне райскай птушкі»… Ты адолеў яе за адзін дзень і вечар (дзеля ісціны заўважым, зусім забыўшы вывучыць урокі на заўтра).потым ты прачытаў другую кніжку Янкі Маўра — «Сын вады». А потым ужо і зусім «дарослую» — раман «Амок». (Прычым ты не ведаў яшчэ, дзе трэба правільна ставіль націск у гэтай незразумелай назве, і чытаў яго — і падсвядома так ён і застаўсяў цябе на ўсё жыццё — як «Амо́к», а трэба «А́мок»... (Магчыма, тут адрукоўка, бо тады па беларускім правапісе атрымліваецца — «А́мак». — Рэд.)).

Божа мой, ты чытаў, ты забываў усё на свеце — і перад тваім узрушаным уяўленнем так выразна і так бачна з’яўляліся тыя ж самыя астравы і краіны ў Ціхім акіяне, якія на ўроку геаграфіі, поўзаючы па карце, ты шукаў гэтак падоўгу і не заўсёды знаходзіў іх… А яны ж — вось яны былі! Ява, Барнэо, Суматра…

…Але ў кнігах Янкі Маўра ты не проста знайшоў гэтыя астравы і гэтыя краіны — там ты адразу ж і адшукаў сабе сяброў. І сам стаў адданым сябрам гэтых цемнаскурых, адважных, высакародных людзей.стаў здольным сам пайсці ім на дапамогу, а калі трэба, дык і на смерць — у барацьбе за Праўду, Волю і Роўнасць усіх людзей на зямлі…

Кнігі Янкі Маўра знаёмілі беларускіх дзяцей (ды і не толькі дзяцей беларускіх — яны перакладаліся на мовы народаў СССР і замежных краінах) з жыццём і барацьбой за незалежнасць народаў Інданэзіі, Цэйлона, Новай Гвінеі.

Раман «Амок» быў першым раманам для дзяцей. У аснове яго ляжаць гістарычныя падзеі — захоп галандскага вайсковага карабля «Саардам» і паўстання яванскага народа супраць каланізатараў на востраве Ява ў 1926 годзе.

…Ну, а што яшчэ пакінуў Янка Маўр сваім чытачам?

Ды цэлую бібліятэку!..

Разам з Маўрам у дзіцячай літаратуры тэматыка не проста пашыралася, — яна выйшла далёка за берагі звычна нацыянальных з’яў і вобразаў. Маўр прыйшоў у дзіцячую літаратуру яшчэ і як першаадкрывальнік новых жанраў.напрыклад — навукова-папулярнага жанра — яго аповесць «Чалавек ідзе». Усімі, без выключэння, дзецьмі (ды і не толькі дзецьмі — дарослыя таксама) любімы прыгодніцкі жанр бліскуча выявіў сябе, як у яго «экзатычных» творах. Пра якія гаворка ішла вышэй, гэтаксама і ў яго славутых «Палескіх рабінзонах» — кнізе пра хараство і багацце беларускага Палесся, пра мужнасць, адвагу і высакароднасць яго людзй, яго галоўных герояў — хлапчукоў Мірона і Віктара. «Палескія рабінзоны» экранізаваліся — іх глядзелі, імі захапляліся з экрана не адны дзеці.

Аповесць «ТВТ» («Таварыства ваяўнічых тэхнікаў»).

(NB ад Рэдакцыі. «ТВТ» сюжэтна пераклікаецца з вядомым савецкім творам Аркадзія Гайдара «Цімур і яго каманда». На гэтай падставе вульгарызатары 30 – 40-х гадоў, якія крытыкавалі «ТВТ», папракалі аўтара ў перайманні Гайдара. Аднак аповесць «Цімур і яго каманда» была напісана на шэсць (!) гадоў пазней за «ТВТ» Янкі Маўра.)

Давайце на хвіліну прыпынімся і пагартаем старонкі гэтай аповесці. Пачытаем і ўспомнім, хто ведаў і памятае Маўра, само гучанне Маўравага слова, яго гумар, гарэзлівую ўсмешку яго прыжмураных вачэй, якія, здавалася, бачылі людзей, свет і жыццё наскрозь. Паслухаем Маўрава слова:

«Загаманіў свет і падзяліўся на дзве часткі.

— Вось гэта я разумею! — казалі ў адной частцы свету. — Цяперашняя моладзь не будзе гэтакай бездапаможнай, як мы. Усё сама зробіць.

А ў другой частцы свету чуліся іншыя галасы:

— Ну, калі мужчыны пачнуць панчохі цыраваць ды кашулі латаць, а жанчыны пры́мусы ды боты рамантаваць, тады парадку не будзе. Спрадвеку кожны займаўся сваёй справай.

Трэба ўсё ж адзначаць, што ў гэтай другой частцы свету налічвалася вельмі мала народу…».

…Як бачым, жартаўлівае прадказанне Маўра дзесяцігоддзі таму назад у наш ужо час збылося ўсур’ёз: жанкі не толькі рамантуюць прымусы і боты, нават самалёты рамантуюць і лётаюць у космас… А мужчыны таксама набылі сабе небясхлебнае, сур’ёзнае і заўсёды надзейнае становішча: хто, скажам, цяпер узначальвае ўсе самыя што ні на ёсць жаночыя справы і заняткі на ой ці іншай кандытарскай або галантарэйнай нашай «Камунарцы» або «Камсамолцы»?Вядома ж, майстры — мужчыны!..

Паўтару яшчэ раз: пасля Маўра засталася цэлая бібліятэка кніг. «Шлях з цемры», «Аповесць будучых дзён», «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», кніга апавяданняў «Слёзы Тубі», п’есы. Пераклады, публіцыстыка, палітычныя памфлеты і фельетоны…

І яшчэ адна неацэнная заслуга Янкі Маўра — гэта яго палымяная ініцыятыва і падтрымка ў стварэнні кнігі «Ніколі не забудзем», напісанай самімі дзецьмі, якія выцерпелі жахі фашысцкіх канцлагераў і няволі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Ніколі не павінны забыць гэтыя пакуты дзяцей, павінны ведаць і памятаць пра іх — усе людзі на зямлі. У імя таго, каб яны не паўтарыліся ў другі час, з іншымі дзецьмі.

У гэтым быў галоўны сэнс кнігі беларускіх дзяцей «Ніколі не забудзем».

***

Янка Маўр, як не кожны з дзіцячых пісьменнікаў, умеў радавацца дзіцячаму шчасцю. У яго ёсць і апавяданне пад такой назвай — «Шчасце»…

Хлапчуку маці купіла новую шапку. І вось ён ідзе, перапоўнены сваёй дзіцячай радасцю, і не ведае, як і каму расказаць пра яе. А расказаць хочацца ўсім! Кожнаму стрэчнаму хочацца расказваць пра яе: «Глядзіце, якая ў мяне шапка!».

І вось адным такім стрэчным быў якраз аўтар гэтага апавядання, таксама шчаслівы чалавек — у той дзень прыветна свяціла сонца і так звінелі птушкі ў небе і смяяліся травы і кветкі!..

І вось яны параўняліся, два шчаслівых чалавекі, прыпыніліся і паглядзелі адзін аднаму ў вочы, чакаючы кожны яшчэ і нейкіх незвычайных слоў…

— кая ў цябе цудоўная, брат, шапка! А казырок як блішчыць! — здагадаўся і не стрымаў свайго захаплення старэйшы…

— Гэта мама мне купіла! — яшчэ больш заззяў малодшы і подскакам, доўга яшчэ азіраючыся, далей паімчаў на «бярозавым кані» — па раздольнай дарозе сваайго дзяцінага бязмежнага шчасця.

Я чула гэтае апавяданне з вуснаў самога Янкі Маўра некалі ў нашых Каралішчавічах (пісьменніцкім Доме адпачынку непадалёк ад Мінска. — Рэд.), яшчэ да таго, як яно было апублікавана. І трэба было бачыць, якім шчаслівым, як дзіця, ён адчуваў сябе, сам расказваючы пра тую выпадковую шапку!

Думаю, што толькі такім і мог быць пісьменнік, які ўсе свае кнігі напісаў дзецям і пра дзяцей.

1983 г.

газэта "Літаратурная Беларусь" №5, 2023 г.

Янка Маўр, як вопытны настаўнік, вельмі добра адчуваў настрой дзяцей, іх зацікаўленасць невядомым. У сваіх творах пісьменнік знаёміў іх з таямніцамі навакольнага свету, з цікавымі гістарычнымі падзеямі, з далёкімі краінамі. Дзякуючы кнігам Янкі Маўра чытачы пераносіліся ў Новую Гвінею, Інданэзію, Кітай, Індыю, падарожнічалі ў мінулае і ў будучыню. Напэўна, па гэтай прычыне кнігі пісьменніка карысталіся вялікім попытам сярод маленькіх чытачоў.

Пісьменніка вельмі непакоіла афіцыйнае стаўленне да дзіцячай літаратуры. «Не сакрэт, – пісаў у 1932 годзе Янка Маўр – што пісьменнікі сароміліся пісаць для дзяцей. І чым маладзей быў пісьменнік, тым больш сароміўся. Два гады назад быў абвешчаны конкурс на дзіцячую кнігу – ніхто з пісьменнікаў не прыняў у ім удзелу, бо погляд склаўся такі, што кніга для дзяцей не літаратура, а “так сабе”. Увагі да сябе яна не зверне, імя і вагі аўтару не дасць.

Пасля 1934 года больш увагі пачалі звяртаць на дзіцячую літаратуру. «Тады і нашы дарослыя пісьменнікі – пісаў Янка Маўр – часцей сталі пісаць для дзяцей, і літаратурная грамадскасць адзначала гэта як з’яву дадатную; творы гэтыя абгаворваліся, улічваліся, папулярызаваліся. Нажаль, гэта не датычылася прафесіянальных дзіцячых пісьменнікаў. Паміж іншым, нікому не магло прыйсці ў галаву, каб дзіцячы пісьменнік мог мець, скажам, такое самае снабжэнне, як дарослы, пры аднолькавым літаратурным багажы». Але Янку Маўра нельга разглядаць толькі як дзіцячага пісьменніка. У яго літаратурнай спадчыне ёсць творы і для дарослых: фельетоны, публіцыстычныя артыкулы, апавяданні, нататкі і г.д. Яны менш вядомы шырокаму колу чытачоў, сярод іх ёсць творы, якія ніколі не друкаваліся. Прапануем вашай увазе творы з неапублікаванай спадчыны Янкі Маўра: апавяданне «Першая ластаўка , рукапіс гэтага твора захоўваецца ў Беларускім архіве-музеі літаратуры і мастацтва. А таксама нататку «Цяпер, калі мой жыцёвы шлях канчаецца…». Апошняя беражліва захоўваецца ў фондах Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры.

Унучка Янкі Маўра

Марыя Міцкевіч

ПЕРШАЯ ЛАСТАЎКА

Малады паэт Андрэй Махорчык хадзіў па тэрыторыі будаўніцтва гіганцкага завода як зачарваны. Несупынны шум, лязг, стук і грукат здаваліся яму цудоўнай сімфоніяй. Такімі маленькімі і бездапаможнымі выглядалі людзі сярод велізарных гмахаў, рыштаванняў, магутных кранаў і экскаватараў, гораў зямлі і матэрыялаў, але гэта яны, маленькія людзі, падымалі гмахі, рухалі вялізныя машыны, варочалі горы.

Махорчык глядзеў на ўсё гэта і думаў: вось там, на трэцім паверсе чалавек кладзе цагліну за цаглінай на сваім маленькім участку, не бачыць і не ведае, што робяць яго таварышы на другім канцы, а разам у іх выходзіць ансамбль. Выходзіць таму, што недзе ёсць мозг будаўніцтва, які злучае ўсе паасобныя работы ў адно цэлае. А яшчэ вышэй ёсць мозг, які злучае ўсе будаўніцтвы ў адзін ансамбль. Нічога тут няма лішнягя, выпадковага, усё стаіць на сваім месцы і выконвае сваю пэўную функцыю. Гэта і ёсць будынак сацыялізма. Над гэтай тэмай варта падумаць: можа выйсці глыбокі верш, а мо і цэлая паэма.

Моцнае уражанне робіць яшчэ лес, у якім разгарнулася будаўніцтва. Пад напорам тэхнікі ён павінен быў трохі адступіць, але на тэрыторыі, занятай будаўніцтвам, заставалася яшчэ шмат дрэў, якія не захацелі пакінуць сваёй роднай зямлі. Абкружаныя з усіх бакоў, яны, як байцы, горда стаялі на сваіх пазіцыях. Часам то адзін, то другі з іх падаў, шэрагі байцоў радзелі, а рэшта цвёрда стаяла на сваіх пастах.

Гэты вобраз так захапіў Махорчыка, што ён ужо не бачыў самога будаўніцтва. З гэтага можна зрабіць моцны верш. Але раптам яго ўзяло сумненне: ці добра будзе наш родны любы лес паказаць як ворага, з якім мы змагаемся. Гэта будзе крыўдна і несправядліва. Не вораг ён, а “зялёны друг”. Але мы прышлі і напалі на яго, ён сапраўды бароніцца і памірае, ён мае права лічыць нас ворагамі... Выходзіць, што пытанне гэтае зусім не такое простае, як здалося Махорчыку на першы погляд. Відаць, прыдзецца зрабіць лес нашым саюзнікам, які дапамагае нам у нашай вялікай справе. Вунь там воддалі бялеецца бадай закончаны невялікі дом. Вакол яго стаіць шмат сосен, і яны зусім не варожыя, а наадварот – вельмі ласкавыя. Яны, мусіць, ахвотна паціснуліся і далі прытулак чалавеку. У такім сэнсе і трэба будзе напісаць верш.

Махорчык накіраваўся ў той бок. Дом быў з рамамі, але без шыб. У ім было зусім ціха. Але праз дзверы ён убачыў, што там нешта варушыцца. Падышоў, глянуў у сярэдзіну.

Ля самага ўвахода тры жанчыны ў абляпаных камбінезонах атынкоўвалі сцяну. Старэйшая, гадоў пад трыццаць, стаяла на рыштаванні з аднаго боку. Маладая, стройная дзяўчына – з другога. А ўнізе размешвала вапну трэцяя – чырвонашчокая, круглая. Махорчык спыніўся на парозе.

– Добры дзень, дзяўчаткі, – сказаў ён.

Двое зверху з цікавасцю глянулі ўніз, а круглая адказала:

– Добры дзень! Заходзьце, калі ласка, будзьце, як дома.

– Сядайце – дадала старэйшая.

Усе рассмяяліся.

– Дзякую, я пастаю, – у тон ім адказаў Махорчык.

– Я як жа вы будзеце пісаць стоячы? – сказала з верху другая.

Махорчык здзіўлена глянуў на яе. Белая хустка абкручвала ўсю яе галаву, вушы і спускалася да самых вачэй. Маленькі твар з тонкімі губамі і тонкім носікам быў самы звычайны, можна сказаць, нецікавы. Толькі светлыя вочы, разумныя і хітраватыя, звярталі на сябе ўвагу.

– А чаму-ж вы думаеце, што мне трэба пісаць? – спытаў яе Махорчык.

– Да выгляд ваш такі, натхнёны, – усміхнулася яна.

“Бач, як гаворыць”, падумаў Махорчык і сказаў:

– Гэта, мусіць, таму, што я ўбачыў над сабой вас.

– Відаць, вы яшчэ і паэт, – сказала яна.

Махорчык яшчэ больш здзівіўся.

– Чаму вы так думаеце?

– Па стылю бачу, – засмяялася яна і, падняўшы руку з кельмай, урачыста прамовіла:

“Убачыў я дзяўчыну над сабой

І стаў, як ўкопаны, з паднятай галавой”

Дружны рогат сябровак заглушыў яе словы.

Махорчык зусім збянтэжыўся. Чорт вазьмі! Ды гэтая замурзаная атынкоўшчыца, нейкая асабістая, відаць самародак.

– Вы мяне ведаеце? – спытаў ён.

– На жаль, не.

– У такім разе я бы хацеў, калі дазволіце, бліжэй з вамі пазнаёміцца. Вы мяне вельмі зацікавілі.

– Чым?

– Ды хаця-б вашай паэзіяй.

Дзяўчына пацешна надзьмула губкі і сказала:

– Толькі? А я думала нашай працай.

Зноў смех сябровак. Махорчык адчуў, нібы ён трошкі чырванее.

– Ну, вядома... – пачаў ён апраўдвацца, – у першую чаргу мяне цікавіць праца ... Вядома, у першую чаргу я хацеў бы распытаць вас ... але ...

– У такім разе наш брыгадзір раскажа вам лепш за мяне, – і дзяўчына паказала на старэйшую жанчыну.

“Дзякую за ласку” падумаў Махорчык.

– Ды аб чым тут гаварыць – сказала жанчына. – Наша справа маленькая, нічога цікавага няма.

І яна, зачарпнуўшы вапны, пляснула ёю па сцяне. За ёю і дзве дзяўчыны ўзяліся за працу. Махорчык убачыў, што яму тут няма чаго рабіць.

– Я яшчэ спадзяюся ўбачыцца з вамі, – сказаў Махорчык нібы для ўсіх, але меў на ўвазе адну.

– Калі ласка, – адказалі яму.

Махорчык пайшоў далей. Цяпер ужо, замест ансамбля і леса, перад ім стаяў вобраз цікавай атынкоўшчыцы. Тыя некалькі фраз, што яна сказала, заінтрыгавалі яго надзвычайна. Не заўсёды пачуеш такія словы ад скромнай атынкоўшчыцы. Міма такой дзяўчыны прайсці нельга.

Пачуўся сігнал на абед. Махорчык павярнуў назад і стаў сачыць за белым домам. Ён убачыў, як вышла чырвонашчокая дзяўчына і пусцілася некуды бегчы. Затым вышлі і тыя дзве і пайшлі ў другі бок. Махорчык пайшоў следам за імі, але не спяшаўся. Ён не меў ніякай ахвоты ўступаць у размову са старэйшай жанчынай і чакаў, можа яны разлучацца.

Так яно і вышла: жанчына пайшла ў бок. Тады Махорчык хутка дагнаў дзяўчыну.

– Вы абяцалі, – сказаў ён, – пазнаёміць мяне з вашымі справамі. Можна?

– А хіба яны так вас цікавяць? –усміхнулася яна.

– Дзеля таго-ж я і прыехаў. Мне трэба даць карэспандэнцыю ў газету.

– А хіба вы не паэт?

– І тое, і другое, – адказаў ён з гонарам.

– Няўдала вы абіраеце сабе аб’екты. Што можа даць вам наша маленькае звяно. Зірніце, што робіцца навокал, – сказала яна і паказала рукой вакол сябе.

– Не ў аб’ектах справа, а ў людзях, – сказаў ён. – І мне здаецца, вы адна з тых людзей, якія заслугоўваюць ўвагі.

– Вы ўпэўнены? – сказала яна, скоса зірнуўшы на яго.

– Упэўнен!

– А як вас завуць?

– Махорчык Андрэй Александравіч.

– А, чула, – сказала яна, зірнуўшы на яго з цікавасцю.

Махорчык адчуў, што яму робіцца вельмі прыемна.

– Можа чыталі?

– Чытала.

– Ну і як? – затаіў ён дыханне.

– У кожным разе я так не магла-бы напісаць, – адказала яна.

– А хіба вы таксама пішаце вершы?

– Пакуль што не спрабавала.

Махорчыку зрабілася трошкі журботна, у сэрцы кальнула: дзяўчына не пахваліла яго вершы, абышла гэтае пытанне.

– А цяпер скажыце, як вас зваць? – спытаўся ён.

– Маруся.

– І ўсё?

– Усё.

– Значыцца, і напісаць вам нельга будзе.

– А хіба вы ўжо збіраецеся пісаць?

– Прынамсі верш, прысвечаны вам, я хацеў-бы прыслаць.

– Надрукуйце, – і я прачытаю.

Кожнае слова дзяўчыны нібы кручком чапляла яго і прыцягвала да сябе. Цікавасць Махорчыка павялічвалася з кожнай хвілінай.

Тым часам яны падышлі да невялікага барака, на якім было напісана: “Сталовая №4”.

– Можа пойдзеце да нас паабедаць? – прапанавала дзяўчына.

– З вялікай ахвотай! – усклікнуў Махорчык.

Увайшлі. Махорчыку здалося, што яны прайшлі поўкіламетра між сталоў, пакуль знайшлі два вольных месцы. Заказалі абед. Махорчык падышоў да буфета, узяў яшчэ рыбы, яблыкаў, пірожных: вельмі хацелася ўзяць віна, але Махорчык не адважыўся.

– Навошта ўсё гэта? – нахмурылася дзяўчына. – Я не для таго запрасіла вас сюды.

– Выбачайце, – адказаў Махорчык. – Гэта я для сябе ўзяў – вельмі есці хочацца.

Гэты адказ спадабаўся дзяўчыне і яна весела засмяялася. А Махорчыку зрабілася ў два разы весялей.

– Мне хочацца задаць вам адно пытанне, – пачаў Махорчык, – але я не адважваюся.

– Калі пытанне тактычнае, можаце спытацца.

– Я і сам не ведаю, тактычнае яно ці не, – пачухаў патыліцу Махорчык. – Ну, так і быць: якая ў вас адукацыя?

– Шчыра кажучы, пытанне не вельмі тактычнае, – усміхнулася дзяўчына. – Я разумею яго так: калі скажу, што я скончыла ўніверсітэт, вы пачнеце мяне паважаць, а калі чатыры класа, то наадварот. Так?

– Што вы, што вы, – спалохаўся Махорчык. – Мне гэта і ў галаву не магло прыйсці.

– А мне, бачыце, прышло.

– Тады даруйце: я не думаў, што так можна павярнуць гэтае пытанне.

– Гэта я раблю вам экзамен: калі вы “інжынер чалавечых душ”, то самі павінны распазнаць чалавека, без анкетных данных.

– Экзамен досыць цяжкі, бо вы – незвычайная жанчына.

Маруся шчыра засмяялася.

– А што значыць “незвычайная”?

– Ну, не такая, як усе.

– А хіба вы ведаеце ўсіх?

– Больш менш ведаю.

– Напрыклад, колькі?

– Хіба можна ў такіх выпадках назваць лічбу?

– А вы прыблізна – дзвесце, трыста?

– Можа і так.

– Гэта надта малы працэнт, каб казаць пра “усіх”.

Так і адпала самае галоўнае пытанне, якое цікавіла Махорчыка. Ён тады задаў некалькі пытанняў, якія ў даным выпадку зусім яго не цікавілі: як у іх ідзе праца, спаборніцтва, якія поспехі яны маюць. Даведаўся, што яны даганяюць лепшую мужчынскую брыгаду. Калі-ж ён паміж іншым заўважыў, што праца гэтая, мусіць не патрабуе вялікай кваліфікацыі і не можа быць цікавай для адукаванага чалавека, то дзяўчына запратэставала:

– Дарма так думаюць. Пачытайце кніжкі аб гэтай справе і вы ўбачыце, што тут цэлая навука – і фізіка, і хімія, і формулы. А якім цікавым з’яўляецца працэс авалодання тэхнікай працы, калі прыглядацца і вывучаць гэты працэс – каардыніраваць свае рухі, зачарпнуць вапны колькі трэба, ні больш ні менш, наглядаць, пры якіх умовах яна лепш кладзецца, заўважаць розныя асаблівасці і наогул умець бачыць розныя дробязі, на якія не кожны звяртае ўвагі. Я лічу, што няма такой нязначнай і дробязнай працы, дзе-б удумлівы чалавек не мог знайсці шмат цікавых магчымасцей. Паспрабуйце з гэтага пункту гледжання чысціць бульбу і вы ўбачыце, што і тут можна зрабіць многа вынаходстваў. Вы смяецеся? Пачытайце тады хаця-б апісанне якой-небудзь экспедыцыі, дзе вучоныя, інжынеры павінны самі рабіць усю прасцейшую работу – абед гатаваць, агонь раскладаць – і вы ўбачыце, колькі новага, рацыянальнага ўносяць яны ў гэтыя працэсы. Уяўляю сабе, што будзе, калі ў нас кожны, так званы просты чалавек, кухарка і пастух, грузчык і пахар, будуць валодаць вышэйшай культурай. Аж дух займае, калі падумаю аб гэтым.

Вочы яе заблішчэлі, твар пасвятлеў і зрабіўся надзвычай прыгожым. Махорчык глядзеў на яе з захапленнем і адчуў, як сэрца яго пачынае хвалявацца. Што за дзіўная асоба! Праўда, гэтыя перспектывы ўсе мы ведаем, нават больш – яны для нас з’яўляюцца элементарнай ісцінай. Але пакуль што ісцінай кніжнай. А калі перад табой жывы прыклад – гэта ўжо зусім іншая рэч.

– Значыцца, я праўду сказаў, што вы – незвычайная, – прамовіў Махорчык пасля некаторай паўзы.

– Зноў вы тое самае! – усклікнула яна. – Незвачайнае – гэта тое, што не можа быць масавым. Значыцца, вы адмаўляеце такую магчымасць у нашай краіне. А як гэта называецца, таварыш паэт?

– Вы ўсё стараецеся лавіць мяне на словах, – адказаў Махорчык, – але, я думаю, вы разумееце, што я хачу сказаць

– Можа і разумею, – усміхнулася яна. – Але навошта нам адмаўляцца ад логікі?

Яна ўзяла пірожнае. А Махорчык аж млеў ад шчасця, што яна зрабіла яму такую ласку.

Абедзены перапынак канчаўся. Маруся ўстала.

– Трэба ісці на работу, – сказала яна.

Махорчыку зрабілася сумна.

– Вельмі крыўдна, – казаў ён, выходзячы за ёй на вуліцу, – што прыходзіцца разлучацца. Так хочацца яшчэ пагаварыць з вамі па-душам. Хацелася-б даць вам на суд маю кніжку. Ваша крытыка была-б для мяне самай каштоўнай.

– Калі ласка, давайце, – павярнулася яна да яго.

– У мяне тут няма. Я бы прынес у наступны раз.

– Тады заходзьце да мяне ў нядзелю, я буду вольная. Я жыву вунь у тым доме. Другі паверх, сёмая кватэра.

Гэтага толькі Махорчык і жадаў.

– З вялікай прыемнасцю! – усклікнуў ён з радасцю.

– А пакуль – бывайце, – сказала яна і працягнула руку.

Некаторы час Махорчык сачыў за смешнай фігуркай у камбінезоне, і ўжо яна здавалася яму нібы блізкай, роднай. Потым, не бачачы ніякага будаўніцтва, пайшоў да аўтобуса і праз поўгадзіны быў дома.

Да нядзелі заставалася тры дні. Вялікія, даўгія тры дні...

Махорчык пастукаў у дзверы з некаторым хваляваннем. Пачуліся крокі, дзверы адчыніліся, і ён убачыў старую жанчыну. “Мусіць маці” падумаў ён.

– Вам каго? – спытала яна.

Ён ведаў толькі адно слова:

– Марусю.

– У тыя дзверы, – сказала старая.

Ён зноў пастукаў.

– Уваходзьце, – пачуўся знаёмы голас.

Ён асцярожна адчыніў дзверы і апынуўся на парозе. На яго дыхнула нечым свежым, светлым, празрыстым. Ля аднаго акна – кушэтка, стол, пара крэслаў, ля другога – нікеліваны ложак, другі стол, тумбачка, этажэрка з кнігамі. Каля сцяны невялікая шафа, з каляровым шклом. Белыя вышытыя фіранкі, карычневы абрус з кутасамі на стале, карункі на другім стале, на падушках, белая капа на ложку, кветкі на вокнах, цудоўныя фотаэцюды на сценах – усе гэтыя простыя і недарагія рэчы былі размяркованы з такім густам, што здаваліся надзвычай багатымі. Ад парога па свежа афарбаванай падлозе ішла дарожка. Нідзе ні пылінкі, ні плямінкі.

Сонца залівала ўвесь пакой і гаспадыню, якая стаяла, абапершыся аб стол, і чакала госця. Але гэта была ўжо не атынкоўшчыца, а ... а ...

– Заходзьце, не бойцеся, – сказала яна з мілай усмешкай. – Сядайце.

Ён сеў каля стала на крэсла, яна – на кушэтку.

– Які ўтульны ваш будуар! – з захапленнем усклікнуў Махорчык. – А вы, цяпер, як маркіза.

– Толькі пераступілі парог і ўжо абражаеце, – з дакорам сказала яна.

– Чаго так? – здзівіўся Махорчык.

– Ды падумайце самі: вы–ж параўноўваеце мяне з сярэдневяковым паразітам.

– А хіба вы не разумееце, што гэта ў жартоўным сэнсе?

– Добра разумею, але навошта ўжываць старыя і чужыя нам вобразы?

– Гэта “культурная спадчына”, – засмяяўся Махорчык.

– А мы павінны хутчэй выкінуць гэтую спадчыну і зрабіць так, каб які-небудзь лорд, увайшоўшы ў будуар маркізы, сказаў: “Які ў вас утульны пакойчык, а вы – як атынкоўшчыца.

– Каб гэта ды ад нас залежала! – уздыхнуў Махорчык.

– Стварэнне сацыялістычнай культуры, якая мела-б уплыў на іх, залежыць ад усіх нас, – сказала яна павучальна.

Махорчык стаў прыглядацца да яе легкага светлага плацця з вялізнымі бутонамі і сказаў:

– Выбачайце, з якога матэрыяла ваша плацце?

– А што? – здзівілася яна.

– Скажыце, мне вельмі важна гэта ведаць.

– Ну, з маркізета, – адказала яна з недаўменнем. – А што такое?

– Так, з маркіз-ета, – сказаў ён з націскам. – А абцасы на вашых туфельках, здаецца, венскія?

Маруся з хвіліну глядзела на яго, раскрыўшы вочы і роцік, а потым як пакоціцца ад смеху.

І тут гэтая “культурная спадчына” – сказала яна нарэшце. – Да чаго-ж уелася яна ў наш быт! Але я ўсёроўна ад сваіх слоў не адмаўляюся.

– Я зусім не супярэчу, – адказаў Махорчык.– Дзякуючы вам, я заўважыў некаторыя рэчы, якія сам не заўважыў-бы.

– А дзе ваша абяцаная кніжка?

Махорчык выняў з кішэні маленькую кніжачку пад назвай “Бліскавіцы” і падаў ёй. Яна разгарнула і ўбачыла надпіс: “Атынкоўшчыцы” Марусі на памяць аб цікавай сустрэчы.

– Чаму вы слова “Атынкоўшчыца” узялі ў коскі? – спытала яна.

– Я не веру, што гэта ваша сапраўдная прафесія.

– Але-ж вы самі бачылі мяне за працай, – паціснула плячыма Маруся.

– Так ... але ... – пачаў быў Махорчык.

– Кажыце ўжо проста, – перапыніла яна: – вас вельмі дзівіць, што атынкоўшчыца аказалася больш-менш культурным чалавекам. А што б вы сказалі, каб я, пагутарыўшы з вамі, таксама стала дзівіцца: як? і ён сёе-тое разумее? Не можа быць! Вы пэўна пакрыўдзіліся- б. У такім разе дазвольце і нам, атынкоўшчыцам, мець свой гонар.

Махорчык быў ашаломлены такім неспадзяваным паваротам. Столькі разоў прыходзілася яму размаўляць з рознымі дзяўчатамі, і разумнымі, і вясёлымі, і дасціпнымі, але ніколі ён не трапляў у такое становішча. А тут ён, нібы на шахматнай дошцы, увесь час павінен быў абараняцца ад нечаканых хадоў. Яна глядзела на яго з тонкай усмешкай, і нельга было распазнаць, ці жартуе яна, ці сапраўды пакрыўдзілася. Адно толькі ведаў ён пэўна: гэтая дзяўчына самая прывабная з усіх, каго ён сустракаў. І самая таемная.

– Няўжо вы сапраўды пакрыўдзіліся, – сказаў ён з трывогай.

– Не, я толькі хацела паказаць, што можна глядзець на рэчы і з другога пункту погляду.

– Я з вамі зусім згодзен. Але пакуль што гэта справа будучага.

– А я ўзяла і пераскочыла ў гэтае будучае, – сказала яна са смехам. – І без перасадкі.

– Бачу, што пераскочылі, – задумліва сказаў Махорчык. – Вось таму мяне і цікавіць ваша біяграфія. Няўжо гэта такі сакрэт?

– Сакрэт не сакрэт, – казала яна пасмеюваючыся, – а некаторыя выгоды ад гэтага ёсць: бачыце, як вы зацікавіліся, кніжку сваю мне прынеслі, можа верш напішаце і працу нашу паднімеце на недасяжную вышыню. А каб адразу я ўсё вылажыла, то нічога гэтага не было-б.

– Не думаю, каб такая была ваша стратэгія, – сказаў Махорчык. – У кожным разе цяпер ужо нішто не перашкаджае.

– Калі так ужо хочаце, магу расказаць. Толькі папераджаю, што нічога цікавага і таемнага не будзе. Скончыла я дзевяць класаў і вельмі многа чытала – вось і ўся мая адукацыя. Сямейныя абставіны перашкодзілі мне вучыцца далей, і я паступіла на работу, сакратаром у дырэктара трэста. Працавала год. Дакладвала, запісвала, не адыходзіла ад тэлефона – і ніякага следу ад сваёй работы не бачыла. А навокал ідзе будаўніцтва, лепшыя людзі ідуць з канцылярый на будоўлю. Пайшла і я. Вось і ўсё. Што-ж тут асаблівага?

– Гэта так гаворыцца. Аднак не кожны ідзе.

– Не кожны, але і не я адна.

– Усё гэта не так проста, – задумліва казаў Махорчык. – Ломка жыцця, новая нязвыклая праца, новыя ўмовы.

– Калі люشзі дабравольцамі ішлі на вайну, ніхто не казаў, што яны робяць нешта незвычайнае. Яны не баяліся ў тысячу разоў горшых умовах і знаходзілі вялікае маральнае задавальненне. Што-ж тады казаць пра гэтую справу. Жыву, як бачыце, нядрэнна; толькі першы год прышлося жыць у бараку. Зарабляю больш, як сакратаром. А маральна адчуваю сябе непараўнальна лепш.

– А перспектывы?

– Перспектывы? Убачыць наш завод пабудаваным і адчуваць, што тут ёсць і твой след. А потым можна выбіраць шлях, які хочаш. Калі мільён нас папрацуе на будаўніцтве, скажам, тры гады, то гэта дасць краіне тры мільёны гадоў! – дадала яна зноў сваім вясёлым тонам.

Пачуўся стук у дзверы.

– Прашу! – крыкнула Маруся.

–Увайшоў малады чалавек з загарэлым, адкрытым тварам, шыракаплечы, са спартсменскай выпраўкай. Махорчык заўважыў, што ў Марусі неяк асабліва заблішчэлі вочы, і яго нешта кальнула ў сэрца...

– Пазнаёмцеся, – сказала Маруся. – Паэт Махорчык. Камсорг Алай.

Мужчыны паціснулі адзін аднаму рукі. Затым Алай падышоў да Марусі і прывітаўся з ёю. Махорчыку здалося, што яны прывіталіся зусім інакш... Звярнуў ён увагу і на тое, што Алай не сеў, а Маруся яго не прасіла, як гэта бывае паміж сваімі людзьмі.

– Табе, Маруся, – сказаў Алай, – прыдзецца пагаварыць з Трай. Засумавала яна нешта, плача чагосьці. Палячы ты ёй душу, ты ўмееш гэта рабіць.

У голасе Алая Махорчык пачуў такую пяшчоту, якой можа не пачула і сама Маруся. А ў вачах Марусі ўбачыў столькі цеплыні, колькі, мусіць, не ўбачыў і сам Алай.

– Цяпер яна сядзіць там у сасонніку, – казаў Алай, скоса зірнуўшы на Махорчыка.

– Цяпер я не магу, – сказала Маруся, таксама зірнуўшы на яго.

Махорчык устаў.

– Дазвольце развітацца, – сказаў ён. – Не буду перашкаджаць вашым справам.

– Ды не, гэта можна будзе пазней, – пачала ўгаварваць яго Маруся. Да яе далучыўся і Алай. Але Махорчык надта выразна адчуваў, што ён тут лішні...

Махорчык ехаў у аўтобусе і лаяў сябе, што не можа адагнаць сум. Гэта-ж смеху варта: пабачыў чалавек два разы дзяўчыну і ўжо нешта такое ўзяў сабе ў галаву. Ці мала ёсць цікавых дзяўчын на свеце? Не мог жа ён закахацца сур’ёзна праз якія дзве гадзіны. Дурасць – і больш нічога. А што ў яе ёсць друг – справа самая звычайная. Не магла-ж яна ісці шукаць яго, Махорчыка.

Але разумныя разважанні мала дапамагалі. Так прыкра было на сэрцы, так чагосьці шкода...

Лірычны настрой яшчэ больш узмацніўся, калі Махорчык застаўся адзін у сваім пакойчыку. Гэта ўжо было паэтычнае натхненне. І ён зараз-жа ўзяўся пісаць паэму.

Увесь яго духоўны апарат мабілізаваўся, вобразы налягалі адзін на другі, эпітэты сыпаліся дажджом. Вобраз дзяўчыны зусім засланіў рэальную дзяўчыну. Усё яго захапленне і замілаванне перайшло на паперу. І калі ён скончыў, увесь яго сум знік як дым. Засталася толькі радасць творчасці.

Гэта быў самы лепшы яго твор. Назваў ён яго – “Першая ластаўка”. Уласна кажучы, першай яе назваць нельга было, бо з часу Галіны Сергіенка іх ёсць ужо шмат. Але хто будзе разбірацца, каго меў на ўвазе аўтар? Можа і саму Галіну Сергіенка.

У кожным разе для Махорчыка Маруся была першай ластаўкай.

ЦЯПЕР, КАЛІ МОЙ ЖЫЦЦЁВЫ ШЛЯХ КАНЧАЕЦЦА...

Цяпер, калі мой жыццёвы шлях канчаецца, я магу разглядаць сябе, як зусім старонні чалавек. Не толькі на годы дзяцінства, але і на ўсю сваю творчасць.

Першыя гады з 1917 года. Якія былі тады сілы, нават талент! Жартуючы кідаў я тады направа і налева вершы, эпіграмы, сцэнкі, фельетоны, зусім не думаючы, што я магу быць пісьменнікам! “Творы” мае хадзілі ў спісах па руках, чыталіся на вечарах, сцэнкі ставіліся ў клубах. Рабіць гэта мне было зусім лёгка. Каб сёння з’явіўся такі пачынаючы, як бы яго падтрымоўвалі, дапамагалі, стварылі-б яму ўсе ўмовы. А тады было не да таго, і творчасць мая заставалася “сямейнай”.

“Падпольны перыяд” – 1924-1934 гг. Пачалі выходзіць мае прыгодніцкія творы. Добра ведаю, з якім захапленнем чыталіся яны тымі, каму былі прызначаны. Але яны, як “дзіцячыя” былі па-за літаратурай, а аўтар іх не лічыўся пісьменнікам. Пісаць аб ім і аб яго кнігах лічылася “непрыстойным”. Першая рэцэнзія на кнігу “Амок” з’явілася на Украіне, пасля перавыдання яе. Калі адзін студэнт, паступаючы ва ўніверсітэт, сказаў, што ён чытаў беларускага пісьменніка Маўра, то экзаменатары яго высмеялі. А кнігі тым часам выходзілі, перавыдаваліся, перакладаліся на мовы -- украінскую, яўрэйскую, польскую, літоўскую, нават англійскую, пазней на чэшскую. Толькі на рускай мове не было ніводнай кнігі.

Перад Першым з’ездам ССП у беларускі арганізацыйны камітэт прышоў старшынёй М.Клімковіч. Аднаго разу выклікае мяне.

̶ Ці праўда, што ў вас ёсць выданыя кнігі? – пытаецца ён.

̶ Ёсць, ̶ кажу, ̶ не адна, нават тоўстыя.

̶ Пакажыце, калі ласка.

Прынёс яму штук шэсць. Здзівіўся старшыня надзвычайна.

Прышоў час з’езда. Выбралі дэлегацыю, у якой было працэнтаў дваццаць пачэсных пісьменнікаў. Надышоў час ад’езда   ̶ і раптам з Масквы паведамляюць, што Горкі прасіў каб узялі на з’ед ... Маўра!. Можна сабе ўявіць, як здзівіліся нашы кіраўнікі!

А сакрэт быў у тым, што тады мая кніга “ТВТ” атрымала першую прэмію на ўсебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі. Горкі азнаёміўся з ёю перад самым з’ездам і запрасіў на з’езд аўтара.

Прыехалі ў Маскву, спыніліся ў гасцініцы. Пайшлі ў Калонны зал, і я разам. Але там высветлілася, што мае месца недзе на галёрцы, сярод гледачоў. Адтуль я бачыў левы вус Горкага...

Пасля паседжання пайшлі ў вызначаную дэлегатам сталовую. Пайшоў і я разам з усімі. Але тут выявілася, што паводле маіх дакументаў мне трэба ісці ў другую сталовую. Маршак, Ільін і інш. заступіліся за мяне і я павячэраў разам з усімі. А пасля вечара пайшоў у гасцініцу, узяў свой чамадан і іду.

̶ Куды ты? – спытаўся Кучар!

̶ Еду дахаты, мне тут няма чаго рабіць.

Кучар развёў рукамі і кажа:

̶ Каб мяне гналі, я ніколі не паехаў-бы...

Вярнуўся я дадому – і ўсе мы былі задаволены.

̶ Членам Саюза я зрабіўся аўтаматычна. Але пісьменнікам у вачах літаратурнай грамадзкасці (Александровіч, Бранштэйн, Бэндэ, Лужанін і шмат іншых, якіх даўно ўжо няма) ніяк не мог зрабіцца. Александровіч у “ЛіМ”е пад маёй карыкатурай змясціў эпіграму:

“Наш маленечкі чытач,

Ты даруй нам і прабач,

Што бывае часам так,

На бязрыб’і і рак шчупак”

Першы раз быў змешчаны і артыкул аб маёй творчасці (разносны, вядома) Бранштэйна. Калі ўся гэтая нечысць знікла, я паступова ўвайшоў у лік пісьменнікаў, хоць і “несапраўдных”, а як “дзіцячы”.

Пасля вайны, праз 22 гады сваёй літаратурнай дзейнасці, я пачаў адчуваць вакол сябе нейкую атмасферу павагі, галоўным чынам з боку маладых пісьменнікаў, якія ў свой час былі маімі чытачамі. На выбарах Праўлення адбыўся “бунт” маладых, патрабаваўшых, каб мяне выбралі ў праўленне. Нават з боку “старых” адбывалася нешта падобнае. Шмат месяцаў я не мог прывыкнуць да гэтай атмасферы, не верыў ёй, падазраваў “падвох”, нават злаваў. Толькі праз некалькі гадоў, паступова я прывык да гэтага і паверыў, што мяне сапраўды паважаюць як старога і сапраўднага пісьменніка. Адначасова з гэтым у мяне адразу павялічылася пачуццё адказнасці і патрабавальнасці да сябе. І магу сказаць, што прывыкнуць да гэтага цяпер, пад старасць, вельмі цяжка. Дваццаць два гады я “пляваў” на сваю творчасць, на сваё “пачэснае званне”, бязлітасна знішчаў усё напісанае, усе матэрыялы, замалёўкі, якія ў даны момант непасрэдна не ішлі ў друк – і раптам паважай усё гэта! Дваццаць два гады я іранізаваў над “усім светам”, а цяпер вымушаны памятаць, што твае словы маюць нейкае значэнне. Вельмі цяжка прывыкаць да гэтага пасля 62 гадоў жыцця.

Янка Маўр

1945 г.

***

ПЕРВАЯ ЛАСТОЧКА

Молодой поэт Андрей Махорчик ходил как завороженный по строительной площадке завода-гиганта. Непрекращающийся шум, лязг, стук и грохот казались ему чудесной симфонией. Люди выглядели такими маленькими и беспомощными среди огромных зданий, лесов, мощных подъемных кранов и экскаваторов, гор земли и материалов, но именно они, маленькие люди, поднимали здания, двигали огромные машины, сворачивали горы.

Махорчик смотрел на все это и думал: вот, на третьем этаже, человек кладет по кирпичику на своем маленьком участке, не видит и не знает, что на другом конце делают его товарищи, а вместе они образуют ансамбль. Получается, что где-то есть строительный мозг, который связывает все отдельные работы в одно целое. А еще выше находится мозг, соединяющий все здания в один ансамбль. Здесь нет ничего лишнего, случайного, все на своих местах и ​​выполняет свою конкретную функцию. Это строительство социализма. Стоит задуматься на эту тему: может выйти глубокое стихотворение, а то и целое стихотворение.

Сильное впечатление производит и лес, в котором началось строительство. Под натиском техники ему пришлось немного отступить, но на территории, занятой строительством, оставалось еще много деревьев, которые не желали покидать родные края. Окруженные со всех сторон, они, как бойцы, гордо стояли на своих позициях. Иногда то один, то другой из них падал, ряды бойцов поредели, а остальные твердо стояли на своих постах.

Этот образ настолько захватил Махорчика, что саму конструкцию он уже не видел. Из этого может получиться мощное стихотворение. Но вдруг у него возникло сомнение: хорошо ли показать родной лес врагом, с которым мы воюем. Это будет обидно и несправедливо. Он не враг, а «зеленый друг». Но мы пришли и напали на него, он действительно защищается и умирает, он вправе считать нас врагами... Оказывается, этот вопрос не так прост, как казалось Махорчику на первый взгляд. Судя по всему, нам придется сделать лес своим союзником, который помогает нам в нашем великом деле. Вон там побелен небольшой, может быть, достроенный домик. Вокруг него много сосен, и они вовсе не враждебные, а наоборот – очень добрые. Должно быть, они охотно пожали руку и приютили мужчину. В этом смысле надо будет написать стихотворение.

Махорчик направился в том направлении. Дом был каркасный, но без окон. Было совершенно тихо. Но сквозь дверь он увидел, что там что-то движется. Он подошел, посмотрел в середину.

У самого подъезда три женщины в заштукатуренных комбинезонах штукатурили стену. Старшая по возрасту женщина, лет тридцати, стояла на лесах с одной стороны. Молодая, стройная девушка — с другой. А внизу третий, краснощекий, круглый, мешал известь. Махорчик остановился на пороге.

— Добрый день, девочки, — сказал он.

Двое сверху с интересом посмотрели вниз, а круглый ответил:

— Добрый день! Заходи, пожалуйста, чувствуй себя как дома.

— Садись, — добавила пожилая женщина.

Все смеялись.

— Спасибо, я стою, — в их тоне ответил Махорчик.

— Как ты будешь писать стоя? — сказал второй сверху.

Махорчик удивленно посмотрел на нее. Белый платок обмотал всю ее голову, уши и спускался к глазам. Маленькое лицо с тонкими губами и тонким носом было самым обычным, можно сказать, неинтересным. Только светлые глаза, умные и хитрые, обращали на себя внимание.

— Как вы думаете, почему мне нужно писать? — спросил ее Махорчик.

— Кстати, у тебя вдохновенный взгляд, — улыбнулась она.

«Вот как говорит», — подумал Махорчик и сказал:

— Должно быть, потому что я видел тебя над собой.

«Видимо, вы тоже поэт», — сказала она.

Махорчик еще больше удивился.

— Почему вы так думаете?

— По стилю видно, — засмеялась она и, подняв руку с мастерком, торжественно сказала:

«Я увидел девушку надо мной

И стоял он, как погребенный, с поднятой головой».

Дружеская болтовня ее друзей заглушила ее слова.

Мохорчик совсем растерялся. Блин! Да, штукатур этот сумбурный, какой-то личный, видимо самородок.

— Ты меня знаешь? он спросил.

— К сожалению нет.

— В таком случае я хотел бы, если позволите, познакомиться с вами поближе. Вы меня очень заинтересовали.

— Что?

— Да хоть со своей поэзией.

Девушка игриво надула губы и сказала:

— Только? И я подумал о нашей работе.

Снова смех подруг. Мохорчик почувствовал, как немного покраснел.

— Ну, конечно... — начал он оправдываться, — прежде всего меня интересует работа... Конечно, прежде всего я хотел бы спросить вас... но...

— В таком случае лучше меня вам расскажет наш мастер, — и девушка указала на пожилую женщину.

«Спасибо за услугу, — подумал Махорчик.

— О чем тут говорить, — сказала женщина. — Наш бизнес маленький, в нем нет ничего интересного.

А она, зачерпнув извести, шлепнула ею об стену. После нее к работе приступили две девушки. Махорчик увидел, что ему здесь делать нечего.

— Я все еще надеюсь тебя увидеть, — сказал Махорчик как бы за всех, но имел в виду одного.

— Пожалуйста, — ответили ему.

Махорчик продолжал. Теперь вместо ансамбля и леса перед ним предстал образ интересного штукатура. Несколько фраз, которые она сказала, чрезвычайно заинтриговали его. Не всегда услышишь такие слова от скромного человека и штукатур. Нельзя пройти мимо такой девушки.

Сигнал к обеду был услышан. Мохорчик повернулся и стал смотреть на белый дом. Он увидел, как вышла краснощекая девушка и побежала куда-то. Затем двое ушли и пошли в другом направлении. Махорчик последовал за ними, но не торопился. У него не было желания вступать в разговор со старшей женщиной, и он ждал, пока они расстанутся.

Так и оказалось: женщина ушла в сторону. Тогда Махорчик быстро догнал девушку.

-- Вы обещали, -- сказал он, -- ознакомить меня со своими делами. Является ли это возможным?

— Они тебе так интересны? она улыбнулась.

— Вот почему я пришел. Мне нужно отдать корреспонденцию в газету.

— Вы не поэт?

— Оба, — с гордостью ответил он.

— Вы плохо выбираете объекты. Что может дать вам наша маленькая ссылка. Посмотри, что происходит вокруг тебя, сказала она и обвела вокруг себя рукой.

«Дело не в предметах, а в людях», — сказал он. — А мне кажется, что вы из тех людей, которые заслуживают внимания.

— Вы уверены? – сказала она, покосившись на него.

— Я уверен!

— Как вас зовут?

— Андрей Александрович Махорчик.

— О, я слышала, — сказала она, с интересом глядя на него.

Махорчик чувствовал, что ему очень приятно.

— Может, читали?

— Я читал.

— Ну как? — он затаил дыхание.

— Во всяком случае, я не могла так писать, — ответила она.

— Вы тоже пишете стихи?

— Я еще не пробовал.

Махорчику стало немного грустно, сердце его забилось: девушка не похвалила его стихи, обошла стороной вопрос.

— А теперь скажи мне, как тебя зовут? он спросил.

— Маруся.

— И это все?

— Все.

— Поэтому написать вам не получится.

— Ты уже собираешься писать?

— Я хотел бы прислать хотя бы стихотворение, посвященное тебе.

— Распечатай, — и я прочитаю.

Каждое слово девушки цепляло его, как крючок, и притягивало к ней. Интерес Махорчика возрастал с каждой минутой.

Тем временем они подошли к небольшому бараку, на котором было написано: «Столовая № 4».

— Может быть, ты зайдешь к нам пообедать? — предложила девушка.

— С большим желанием! – воскликнул Махорчик.

Вошел. Махорчику показалось, что они прошли полкилометра между столами, пока не нашли два свободных места. Заказал обед. Махорчик подошел к буфету, взял еще рыбы, яблок, пирожных: очень хотелось взять вина, но Махорчик не решился.

— Почему все это? — нахмурилась девушка. — Я не поэтому пригласил тебя сюда.

— Извините, — ответил Махорчик. — Я взял это себе — я очень хочу есть.

Девочке понравился этот ответ, и она весело рассмеялась. И Махорчик был вдвойне счастлив.

— Я хочу задать вам один вопрос, — начал Махорчик, — но не смею.

— Если вопрос тактический, можно задать.

«Я даже не знаю, тактический он или нет», — почесал затылок Махорчик. — Ну так и быть: какое у тебя образование?

— Если честно, вопрос не очень тактический, — улыбнулась девушка. — Я его так понимаю: если я скажу, что закончил университет, вы начнете меня уважать, а если у меня четыре класса, то наоборот. Да?

— Что ты, что ты, — испугался Махорчик. — Это не могло прийти мне в голову.

— И видишь ли, мне захотелось.

— Тогда простите меня: я не думал, что можно перевернуть этот вопрос.

— Даю тебе экзамен: если ты "инженер человеческих душ", то ты должен узнать человека сам, без личных данных.

— Экзамен довольно сложный, потому что вы необычная женщина.

Маруся от души рассмеялась.

— Что значит «необычный»?

— Ну не как у всех.

— Ты всех знаешь?

— Я знаю более или менее.

— Например, сколько?

— Можно ли в таких случаях назвать номер?

— А вам около двух, трехсот?

— Может быть и так.

— Это слишком маленький процент, чтобы говорить обо всех.

Так что самый главный вопрос, который интересовал Махорчика, отпал. Затем он задал несколько вопросов, которые в данном случае его совершенно не интересовали: как продвигается их работа, конкуренция, какие у них успехи. Я узнал, что они догоняют лучшую мужскую команду. Когда он заметил, между прочим, что эта работа, наверное, не требует большой квалификации и не может быть интересна образованному человеку, девушка возмутилась:

— Они зря так думают. Прочтите книги на эту тему, и вы увидите, что здесь есть целая наука — физика, химия и формулы. А как интересен процесс освоения техники работы, если внимательно присмотреться и изучить этот процесс — согласовывать свои движения, зачерпывать столько извести, сколько нужно, не больше и не меньше, наблюдать, при каких условиях лучше всего ее укладывать, замечать различные особенности и вообще уметь видеть различные мелочи, на которые не все обращают внимание. Я считаю, что нет настолько незначительной и тривиальной работы, где вдумчивый человек не смог бы найти много интересных возможностей. Попробуйте почистить картошку с этой точки зрения, и вы увидите, что здесь можно сделать много изобретений. ты смеешься Тогда прочтите хотя бы описание какой-нибудь экспедиции, где ученым и инженерам приходится самим делать всю простую работу — готовить обед, разжигать костер, — и вы увидите, сколько нового, рационального они привносят в эти процессы. Я представляю, что будет, если у каждого из нас, так называемого простого человека, будет повар и пас-

тух, грузчик и пахаьр, будут обладать высочайшей культурой. У меня перехватывает дыхание, когда я думаю об этом.

Ее глаза заискрились, лицо просветлело и стало чрезвычайно красивым. Махорчик посмотрел на нее с восхищением и почувствовал, как сердце его затрепетало. Какая удивительная личность! Впрочем, все мы знаем эти перспективы, тем более – они для нас азбучная истина. Но пока правда книги. А если перед вами живой пример, то совсем другое дело.

— Значит, я правду сказал, что ты необыкновенный, — после паузы сказал Махорчик.

— Ты снова тот же! – воскликнула она. — Экстраординарное – это то, что не может быть массовым. Поэтому вы отрицаете такую ​​возможность в нашей стране. А как это называется, товарищ поэт?

— Ты все пытаешься поймать меня на моих словах, — ответил Махорчик, — но я думаю, ты понимаешь, что я хочу сказать.

— Может быть, я понимаю, — улыбнулась она. — Но почему мы должны отказываться от логики?

Она взяла торт. И Махорчик плакал от счастья, что она сделала ему такую ​​услугу.

Обеденный перерыв подходил к концу. Маруся встала.

«Нам нужно идти на работу», — сказала она.

Махорчику стало грустно.

«Как жаль, — сказал он, выходя за ней вслед за ней, — что мы должны расстаться». Поэтому я хочу поговорить с вами еще раз. Я хотел бы дать вам мою книгу на пробу. Ваша критика была бы очень ценна для меня.

— Пожалуйста, пойдем, — повернулась она к нему.

— У меня его здесь нет. Я бы принес его в следующий раз.

— Тогда приходи ко мне в воскресенье, я буду свободен. Я живу там, в этом доме. Второй этаж, седьмая квартира.

Этого хотел Махорчик.

— С большим удовольствием! – воскликнул он с радостью.

— Пока, пока, — сказала она и протянула руку.

Некоторое время Махорчик наблюдал за забавной фигурой в комбинезоне, и она уже казалась ему близкой, знакомой. Потом, не видя никакой стройки, пошел к автобусу и через полчаса был дома.

До воскресенья оставалось три дня. Большие, долгие три дня...

Мохорчик с некоторым волнением постучал в дверь. Послышались шаги, дверь открылась, и он увидел старуху. «Должно быть, это мать», — подумал он.

— Кого вы хотите? она спросила.

Он знал только одно слово:

— Марусю.

-- В эту дверь, -- сказала старуха.

Он снова постучал.

— Войдите, — сказал знакомый голос.

Он осторожно открыл дверь и очутился на пороге. Что-то свежее, яркое, прозрачное дышало на него. У одного окна — кушетка, стол, пара стульев, у другого — никелированная кровать, еще стол, тумбочка, полка с книгами. У стены небольшой шкафчик с цветным стеклом. Белые вышитые шторы, коричневая скатерть с кистями на столе, кружево на втором столе, на подушках, белый чепец на кровати, цветы на окнах, замечательные фотозарисовки на стенах — все эти простые и недорогие вещи были розданы с таким вкусом, что они казались чрезвычайно богатыми. От порога по свежевыкрашенному полу шла дорожка. Нигде нет ни пылинки, ни соринки.

Солнце залило всю комнату и хозяйку, которая стояла, облокотившись на стол, и ждала гостя. Но это был уже не штукатур, а... и...

— Заходи, не бойся, — сказала она с милой улыбкой. — Садиться.

Он сидел на стуле возле стола, она сидела на диване.

— Как уютен твой будуар! — с восторгом воскликнул Махорчик. — А вы, теперь, как маркиза.

— Ты только что переступил порог, а уже оскорбляешь, — укоризненно сказала она.

— Почему так? — удивился Махорчик.

— Ну, подумай сам: ты сравниваешь меня со средневековым тунеядцем.

— Неужели ты не понимаешь, что это шутка?

— Я хорошо понимаю, но зачем использовать старые и незнакомые образы?

— Это "культурное наследие", — засмеялся Махорчик.

— И надо бы поскорее выбросить это наследство и сделать так, чтобы какой-нибудь лорд, войдя в будуар маркизы, сказал: "Какая у вас уютная комнатка, а вы как штукатур.

— Это от нас зависит! — вздохнул Махорчик.

— От всех нас зависит создание социалистической культуры, которая повлияла бы на них, — поучительно сказала она.

Махорчик стал рассматривать ее легкое светлое платье с огромными бутонами и сказал:

— Простите, из какого материала ваша одежда?

— И что? — она ​​была удивлена.

— Скажите, мне очень важно это знать.

— Ну, от маркиза, — недоверчиво ответила она. — Что это такое?

"Да, от маркиза," сказал он с ударением. — А каблуки на ваших туфлях, кажется, венские?

Маруся с минуту смотрела на него широко открытыми глазами, а потом покатилась со смеху.

И вот это "культурное наследие", — сказала она наконец. — Зачем она вошла в нашу жизнь! Но я до сих пор не отступаю от своих слов.

-- Совершенно не согласен, -- ответил Махорчик, -- Благодаря вам я заметил некоторые вещи, которые сам бы не заметил.

— А где твоя обещанная книга?

Махорчик вынул из кармана книжечку «Блисковицы» и протянул ей. Она развернула его и увидела надпись: «Штукары» Маруси в память об интересной встрече.

— Почему вы поставили слово "атынковщица" через запятую? она спросила.

— Я не верю, что это твоя настоящая профессия.

— Но ты же сам видел меня за работой, — пожала плечами Маруся.

— Да... но... — начал Махорчик.

— Просто скажи, — прервал я.

На: – Вы очень удивлены, что штукатур оказался более-менее культурным человеком. А что бы вы сказали, чтобы после разговора с вами я тоже задумался: как? а он что-то понимает? Не может быть! Вы должны быть обижены — б. В таком случае пусть у нас, штукатуров, будет своя гордость.

Махорчик был ошеломлен таким неожиданным поворотом. Столько раз ему приходилось разговаривать с разными девушками, и умными, и веселыми, и остроумными, но он ни разу не попал в такую ​​ситуацию. И здесь, словно на шахматной доске, ему приходилось постоянно защищаться от неожиданных ходов. Она смотрела на него с тонкой улыбкой, и нельзя было понять, шутит она или действительно обиделась. Одно он знал точно: эта девушка была самой привлекательной из всех, кого он встречал. И самый секретный.

— Ты действительно обиделся, — сказал он с тревогой.

— Нет, я просто хотел показать, что можно смотреть на вещи с другой точки зрения.

— Полностью с вами согласен. Но пока это дело будущего.

«А я взяла его и прыгнула в это будущее», — сказала она со смехом. — И без пересадки.

— Вижу, перепрыгнули, — задумчиво сказал Махорчик. — Вот почему меня интересует ваша биография. Это такой секрет?

— Секрет не секрет, — сказала она, смеясь, — но польза от него есть: видишь, как тебе интересно, ты принес мне свою книгу, может быть, ты напишешь стихотворение и поднимешь наше дело на недосягаемую высоту. И если бы я сразу во всем разобрался, ничего бы этого не было.

«Я не думаю, что это была ваша стратегия», — сказал Махорчик. — В любом случае, теперь ничего не мешает.

— Если хочешь, я могу тебе сказать. Просто предупреждаю, что ничего интересного или секретного не будет. Я закончил девять классов и много читал — вот и все мое образование. Семейные обстоятельства помешали мне учиться дальше, и я устроился секретарем к директору треста. Проработал год. Докладывала, записывала, не отходила от телефона — и следов своей работы не видела. А вокруг идет стройка, лучшие люди идут из офисов на стройку. Я тоже пошел. Вот и все. Что здесь особенного?

— Так говорят. Однако ходят не все.

— Не все, но и не я один.

— Все это не так просто, — задумчиво сказал Махорчик. — Разлад жизни, новая необычная работа, новые условия.

— Когда добровольцы шли на войну, никто не говорил, что они делают что-то необычное. Они не боялись условий в тысячу раз худших и находили большое моральное удовлетворение. Что же тогда можно сказать об этом случае. Как видите, я живу неплохо; только первый год мне пришлось жить в бараке. Я больше зарабатываю секретарем. И морально я чувствую себя несравненно лучше.

— А перспективы?

— Перспективы? Видеть, как построен наш завод, и чувствовать, что здесь есть и твой след. И тогда вы можете выбрать путь, который вы хотите. Если миллион из нас будет работать на стройке, скажем, три года, это даст стране три миллиона лет! – добавила она снова своим веселым тоном.

В дверь постучали.

— Пожалуйста! — крикнула Маруся.

-Вошел молодой человек с загорелым, открытым лицом, широкими плечами, атлетического телосложения. Махорчик заметил, что у Маруси по-особенному заблестели глаза, и что-то пронзило его сердце...

— Познакомьтесь, — сказала Маруся. — Поэт Махорчик. Комсорг Алай.

Мужчины пожали друг другу руки. Затем Алай подошел к Маруси и поздоровался с ней. Махорчику показалось, что они поздоровались совсем по-другому... Он также обратил внимание на то, что Алай не сел, а Маруся его не попросила, как это бывает между ее людьми.

— Ты, Маруся, — сказал Алай, — тебе придется поговорить с Троей. Она что-то пропустила, она что-то плакала. Если ты сожжешь ее душу, ты знаешь, как это сделать.

В голосе Алая Махорчика он услышал такую ​​нежность, которую могла бы и не услышать сама Маруся. И в глазах Маруси он увидел столько тепла, сколько, наверное, не видел сам Алай.

— Вот она и сидит там на сосне, — сказал Алай, покосившись на Махорчика.

— Теперь я не могу, — сказала Маруся, тоже глядя на него.

Мохорчик встал.

— Позвольте мне попрощаться, — сказал он. — Я не буду вмешиваться в ваши дела.

— Нет, можно будет потом, — стала уговаривать его Маруся. К ней присоединился Алай. Но Махорчик слишком ясно чувствовал, что он здесь лишний...

Махорчик ехал в автобусе и ругал себя за то, что не смог прогнать грусть. Над этим стоит посмеяться: мужчина дважды видел девушку и уже взбрело себе в голову что-то подобное. В мире мало интересных девушек? Он не мог по-настоящему влюбиться через два часа. Глупость — и ничего больше. А то, что у нее есть друг, это самое обычное дело. Она не могла пойти его искать, Махорчика.

Но рациональные рассуждения мало помогали. Было так грустно на душе, так жаль чего-то...

Лирическое настроение еще больше усилилось, когда Махорчик остался один в своей комнатке. Это было уже поэтическое вдохновение. И он сразу начал писать стихи.

Весь его духовный аппарат мобилизовался, образы накладывались один на другой, посыпались эпитеты. Образ девушки полностью затмил настоящую девушку. Все его восхищение и привязанность были перенесены на бумагу. А когда он закончил, вся его грусть развеялась, как дым. Это осталась только радость творчества.

Это была его лучшая работа. Он назвал его «Первая ласточка». Строго говоря, назвать ее первой было нельзя, так как их было много еще со времен Галины Сергиенко. Но кто разберется, кого имел в виду автор? Может быть, сама Галина Сергиенко.

Во всяком случае, Маруся была для Махорчика первой ласточкой.

::::::

Моё субъективное мнение: под именем Андрея Александровича Махорчика выведен белорусский поэт, критик и переводчик Андрей Иванович АлександрОвич https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B...

автор первого белорусского НФ произведения «Палёт у мінулае», часопіс «Маладняк», 1924, № 5, с. 33-52

Андрэй Александравіч Савчук — камандзір пагранзаставы ў "Палескіх рабінзонах".

::::::::

ЯНКА МАЎР І ЯГОНЫ АМОК

Пісьменьнік падаў ці ня першае ў сусьветнай літаратуры мастацкае апісаньне прыцемкавай сьвядомасьці. Ягоны інданязіец Па-Інго бяжыць куды вочы глядзяць, зомбі на дзьвюх нагах, забіваючы ўсё жывое на сваім шляху, пакуль яго не забіваюць, як шалёнага сабаку. Тлумачэньне амока ў Маўра сацыялагізаванае: чалавек загнаны ў кут нястачай. Але і сацыяль­ны бунт трактуецца аўтарам як шаленства.

Маўр быў творцам няпростым: ён спрабаваў унікнуць літаратурнага сервілізму, апісваючы краіны, якія ён ня бачыў. Ад грамадства з ягонымі запытамі ён выбавіцца ня здолеў цалкам, але сацыялагізм Маўра мае рысы рытуальнага. Ягоны Тубі пралівае рытуальныя сьлёзы.

Сацыялагізм Маўра прыводзіць да парадаксальных, немарксісцкіх высноваў. Мараль аповесьці «Сын вады»: кожны павінен жыць у сябе на радзіме і ня пхацца на чужыну, дзе яго не чакаюць.

Маўр шчыры, калі апісвае экзотыку краінаў, якіх ён ня бачыў. Зьмест ягоных твораў – чужынская экзотыка, прымроеная беларусам, які, бы Жуль Верн, сядзіць на гарышчы, перачытвае геаграфічныя працы і ўяўляе краіны, у якіх ніколі ня быў.

Экзатычная гастранамія ў апісаньні Маўра і параўнаньне яе з беларускай антонаўкай, якой не дакажа інданезійскі мангустан або дурман. Гастранамічны патрыятызм і здаровы касмапалітызм (здаровы, бо ўгрунтаваны на беларускай глебе, мове і ментальнасьці).

Яшчэ Маўр быў першым заўзятым беларускім эсьперантыстым.

2.08.03.Пятро Васючэнка

Дзеяслоў 12/24/2013

_____________________

Пятрогліфы і філалагемы.

1. Як пачынальнік яго ў беларускай літаратуры пісьменнік выступіў яшчэ ў 20-х гадах XX ст., калі ў «Беларускім піянеры» была надрукавана фантастычная казка «Вандраванне па зорках» з цыкла «Піянерскія казкі». Ужо тут была намечана тэма касмічнага падарожжа — па зорках, якое, паводле народна-казачнай традыцыі, ажыццяўляецца з дапамогай дзеда-чараўніка.

2. У 30-х гадах у «Аповесці будучых дзён» Маўр робіць новае падарожжа ў будучыню. Гэта быў смелы для беларускай літаратуры таго часу пошук жанру (сацыяльнай утопіі), але маларэзультатыўны. Аўтар не знайшоў тут патрэбных суадносін паміж рэальным і фантастычным. Камуністычнае грамадства, ідэал якога ён малюе, выгля-дае ў аповесці досыць наіўна.

3. У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» Святлана і Светазар адпраўляюцца ў падарожжа на міжпланетным караблі, сканструяваным іх дзядулем — савецкім вучоным прафесарам Цылякоўскім. Гэтая незвычайная машына прыводзіцца ў рух сілай чалавечай фантазіі.

4. Аб тым, што Я. Маўр быў перакананым прыхільнікам навукова-фантастычнага жанру (сам ён называў сябе «старым выпрабаваным прыгоднікам»), сведчыць і неажыццёўленая задума рамана «Апошнія з Эрыды». Згодна з планам, які захоўваецца ў архіве пісьменніка, раман павінен быў складацца з дзвюх кніг «Дачка неба» і «Гібель планеты». Мяркуючы па асобных нататках, твор быў задуман як палітычны раман-памфлет. Гэта чацвёртая спроба Я.М. напісаць фантастычны твор.

Таксама ў яго былі фантастычныя творы "Сакрэт вучонага", "Чалавек ідзе" (1926) ды "Пекла" (1929), але крытыка адносіць іх да звычайнай фантастыкі альбо казак.

***

Гэтая незвы-чайная машына прыводзіцца ў рух сілай чалавечай фантазіі. Пісьменнік раскрывае бязмежнасць фантазіі чалавека, яе дзёрзкае пранікненне ў не-вядомае, непазнанае. Ён падкрэслівае, што «фантазія ёсць найвышэйшая каштоўнасць» (У. I. Ленін).

У адпаведнасці з гэтымі ленінскімі словамі гаворыць аб значэнні фантазіі і герой аповесці Янкі Маўра прафесар Цылякоўскі: «Фантазія — вялікая сіла. Без фантазіі самы светлы розум быў бы сляпы». Ува-сабленнем творчай думкі чалавека з’яўляецца міжпланетны карабель — фантамабіль, на якім можна трапіць на любую планету ці зорку, на любы кантынент і нават у мінулае ці будучае. Карыстаючыся вялікімі магчы-масцямі фантастычнага жанру, пісьменнік уключае ў сваю аповесць вялікі пазнавальны матэрыял. Шматлікія навуковыя звесткі, лічбы, даты не абцяжарваюць сюжэт, бо падаюцца яны ў працэсе апісання захапляю-чага палёту Святланы і Светазара па планетах і кантынентах. Трапляюць, напрыклад, героі аповесці на Месяц і весела забаўляюцца скокамі, бо на Месяцы ўсё ў шэсць разоў лягчэйшае, чым на Зямлі. Чытачы даведваюц-ца, што за двухтыднёвы дзень паверхня Месяца награецца да +120°, што на мяжы між Зямлёй і Месяцам зусім няма прыцяжэння; тэмпература

паверхні Меркурыя +413°, на Нептуне--180° і г. д. Падрабязна знаёмяцца чытачы з прыроднымі асаблівасцямі планеты Марс. Янка Маўр прыгадвае кніжкі вядомых фантастаў — Жуля Верна, Герберта Уэлса, аповесць Аляксея Талстога «Аэліта» і выклікае ў чытачоў жаданне па-знаёміцца з гэтымі творамі або зноў іх перачытаць.

Тэму падарожжа па зорках і кантынентах Янка Маўр вырашае не толькі ў мэтах папулярызацыі навуковага матэрыялу і выдатных твораў навуковай фантастыкі. Сюжэт аповесці «Фантамабіль прафесара Цыля-коўскага» звязаны з сацыяльнымі праблемамі. I ў гэтым творы Янка Маўр гаворыць аб супярэчнасцях капіталістычнага свету, выносіць на ўсеагульнае асуджэнне яго заганы. Некаторыя старонкі аповесці майстэр-ствам выкрыцця капіталізму нагадваюць надзённыя палітычныя памфле-ты. Напрыклад, расказваючы аб знаёмстве Святланы і Светазара з сучас-най Амерыкай, Янка Маўр тонка, з сарказмам высмейвае славуты аме-рыканскі дэмакратызм і так званую свабоду. Пісьменнік гаворыць аб жахлівым становішчы дробных фермераў, аб палажэнні неграў, аб пра-следаванні свабоднай думкі, высмейвае захапленне капіталістычнай Аме-. рыкі сенсацыямі.

369

Капіталістычнаму свету ў аповесці супрацьпастаўлен савецкі лад жыцця. Чырвоная машына, што ўзнялася з нашай зямлі, нібы ўвасабляе незвычайны ўзлёт Савецкай краіны, перспектывы яе развіцця. Святлана і Светазар — пасланцы Савецкай дзяржавы — носьбіты гуманізму і спра-вядлівасці. Яны разгадваюць хітрыкі агента амерыканскай разведкі, які выдаў сябе за савецкага консула з Новага Арлеана, выказваюць сваё спа-чуванне неграм. Нават на Марсе яны дапамагаюць фантастычным істо-там, жыхарам Марса яхам.

Безумоўна, не з усімі фантастычнымі ўяўленнямі пісьменніка можна пагадзіцца, некаторыя з прыведзеных у аповесці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» звестак сёння ўжо не адпавядаюць сапраўднасці. Мы, на-прыклад, ведаем, што вяртанне з Месяца на Зямлю, якое зусім нядаўна здавалася немагчымым, здзейснена.

Але аповесць раскрывае перспектывы развіцця, магчымасці прагрэсу, яна прымушае думку працаваць, прымушае разважаць, спрачацца, сум-нявацца, цікавіцца...

Аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» дапамагае зразу-мець, што «мы жывем у эпоху, калі адлегласць ад самай дзёрзкай фанта-зіі да зусім рэальнай рэчаіснасці скарачаецца з неверагоднай хуткасцю» (А. М. Горкі).

Фантастычная аповесць Я. Маўра дае чытачам вялікі пазнавальны матэрыял, спрыяе развіццю фантазіі, умацаванню веры ў творчыя здоль-насці чалавека. I ў гэтым яе вялікае выхаваўчае і адукацыйнае значэнне.

М. Б. Яфімава, кандыдат філалагічных навук.

М. Яфімава. Каментарыі, стр. 361-370 https://fantlab.ru/edition88726

*

Рыхтуючы казку "Пекла" да ўключэння ў двухтомнае выданне Збору гвораў (1966), Янка Маўр значна яе дапрацаваў: выкінуў малавыразныя эпізоды, дапоўніў твор запамі-

124

нальнымі гумарыстычнымі дыялогамі і сітуацыямі, па-глыбіў казачны элемент, зрабіў казку больш блізкай сённяшняму чытачу. Былі ўнесены змены і ў кампазіцыю твора: у ім не восем, як раней, а сем раздзелаў. Некато-рыя з іх атрымалі новыя назвы: шосты раздел «Пекла» цяпер называецца «Экскурсія па пекле», сёмы — «Гар-мідар у пекле» мае назву «Пераварот у пекле» і г. д. Значна скарочана і перапрацавана ўступная частка.

Заменена крыху назва казкі. Цяпер яна называецца не «Пекла», а «Падарожжа ў Пекла», зменены прозвіш-чы герояў твора.

Пад новай назвай твора даецца болып акрэсленае вызначэнне яго жанра — казка.

У тэксце новага варыянта казкі ўдакладнены шмат-лікія лічбы і вылічэннІ. I зроблена ўсё гэта з гумарам, з трапнымі саркастычнымі заўвагамі чалавека, якому агідныя ілжывыя пропаведзі царквы. Чытачы сапраўды бачаць, што рэлігійныя кнігі і вучэнні блытаныя, незра-зумелыя. Парадкі ж у пекле, як і ў краінах, дзе існуе несправядлівы лад, трымаюцца на эксплуатацыі, прыні-жэнні, здзеках...

Таму і не вытрымліваюць Янка Гуж і Юрка Пыж — наводзяць парадак у пекле.

Янка Маўр прапануе юным чытачам праверыць вера-годнаць таго, пра што ён расказаў. ён нават дае «дак-ладны» адрас пекла: трэба ісці «спачатку проста на поў-нач, потым — направа, далей — налева, затым — зноў направа, тады — зноў налева і ўрэшце яшчэ раз налева.

I праз семдзесят сем крокаў вы акурат трапіце пад той дуб, адкуль пачынаецца дарога ў гіекла» (4, 314).

Нягледзячы на самыя неверагодныя пякельныя гіры-годы і сітуацыі, казка не мае нічога містычнага, у ёй па-мастацку рэалізавана ідэя чалавечнасці. Куды б ні за-неслі пісьменніка крылы яго бязмежнай фантазіі, ён жыве зямнымі клопатамі, клопатамі свайго народа і ўсяго чалавецтва.

Пра гэта сведчыць і фантастычная аповесць «Фанта-мабіль прафесара Цылякоўскага», якая з працягам дру-кавалася ў № 9, 10 часопіса «Маладосць» за 1954 год і ў № 1 за 1955 год.

Аповесць гірысвечана тэме фантастычных падарож-жаў па зорках і зямных кантынентах. Як подступ да гэ-тай тэмы ўспрымаецца невялікая фантастычная казка Маўра «Вандраванне па зорках», якая была апубліка-

125

вана яшчэ ў 1927 годзе ў № 10 часопіса «Беларускі піянер». 3 яе фактычна і пачынаецда ў Янкі Маўра тэма космасу.

Адрозненне казкі «Вандраванне па зорках» ад апо-весці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» не толькі ў памерах, у маштабах раскрыцця тэмы касмічных па-лётаў, а і ў адной вельмі важнай дэталі. У фантастычнай казцы «Вандраванне па зорках» перамяшчэнне з зоркі на зорку адбывалася пры падкрэслена казачных абста-вінах: перад героем твора Юркам нечакана з’явіўся дзед з белай барадой, у белым адзенні, ён выканаў жаданне хлопчыка лётаць з хуткасцю думкі. Зрабіў ён гэта, як звычайны казачны чараўнік: махнуў рукой — і герой ужо на адной зорцы, зноў махнуў — і той імгненна тра-піў на другую зорку.

У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» Святлана і Святазар адпраўляюцца ў падарожжа на міжпланет-ным караблі, які сканструяваў іх дзядуля, савецкі вучо-ны, прафесар Пётр Трафімавіч Цылякоўскі. Гэтая пры-гожая зграбная чырвоная машына «з маленькімі пра-пелерамі спераду і ззаду і маленькімі крыламі, болын падобнымі да птушыных», прыводзіцца ў рух сілай ча-лавечай фантазіі. Пісьменнік раскрывае магчымасці бяз-межнай фантазіі чалавека, яе дзёрзкае пранікненне ў невядомае, непазнанае. Ен падкрэслівае, што «фантазія ёсць найвышэйшая каштоўнасць» (У. I. Ленін).

Герой аповесці Янкі Маўра прафесар Цылякоўскі, у адпаведнасці з вядомымі выказваннямі Леніна пра фан-тазію, гаворыць: «Фантазія — вялікая сіла! Без фанта-зіі самы светлы розум быў бы сляпы. Чалавек бачыў бы толькі тое, што ў яго перад вачыма, да чаго ён можа дакрануцца рукою, а фантазія асвятляе шлях наперад на такую адлегласць, на якую не дасягне ні адзін пра-жэктар... Фантазія — ёсць вышэйшая ўласцівасць, якую ва ўсёй прыродзе мае толькі чалавек. Мы павінны гэтым ганарыцца» (1, 266).

Увасабленнем творчай думкі чалавека з’яўляецца ў аповесці міжпланетны карабель — фантамабіль, на якім можна трапіць на любую планету ці зорку, на любы кантынент і нават у мінулае ці будучае.

Пісьменнік уключае ў сваю аповесць вялікі пазна-вальны матэрыял. Разнастайныя навуковыя звесткі, ліч-бы, даты не ўскладняюць сюжэт, бо надаюцца ў працэсе апісання захапляючага палёгу Светазара і Святланы па

126

планетах і кантынентах. Трапляюць, напрыклад, героі аповесці на Месяц і весела забаўляюцца скокамі, бо на Месяцы, паведамляе аўтар, усё ў шэсць разоў лягчэйшае, чым на Зямлі. Чытачы даведваюцца, што за двухтыднё-вы доўгі дзень паверхня Месяца награецца да +120°, што на мяжы паміж Зямлёй і Месяцам зусім няма пры-цягнення і тэмпература паверхні Мяркурыя +413°, Неп-туна — 180° і г. д.

Падрабязна знаёмяцца чытачы з рэльефам, прыро-дай Марса, зразумела, звесткі гэтыя адпавядаюць дасяг-ненням навукі ў той час, калі пісалася аповесць. Дарэ• чы, прыгадваюцца Янкам Маўрам кніжкі вядомых су-светных фантастаў — Ж. Верна, Г. Уэлса, а таксама аповесць А. Талстога «Аэліта». Пісьменнік абуджае ў дзяцей цікавасць да гэтых твораў, гаворыць пра розныя гіпотэзы, розны падыход да распрацоўкі касмічнай тэмы і тым пашырае ўзнятую праблему.

Тэму падарожжа па зорках і кантынентах Янка Маўр вырашае не толькі ў мэтах папулярызацыі навуковага матэрыялу і выдатных твораў навуковай фантастыкі. Сюжэт аповесці звязан з сацыяльнымі праблемамі, пісьменнік гаворыць аб супярэчнасцях капіталістычнага свету, выносіць на ўсеагульнае асуджэнне яго заганы. Некаторыя старонкі аповесці публіцыстычнай страстнас-цю выкрыцця капіталізму нагадваюць надзённыя палі-тычныя памфлеты. Напрыклад, расказваючы пра зна-ёмства Светазара і Святланы з сучаснай Амерыкай, Ян-ка Маўр трапна, з сарказмам высмейвае славуты амеры-канскі дэмакратызм і так званую свабоду, якая там існуе.

Пісьменнік гаворыць пра жахлівае становішча дроб-ных фермераў, пра становішча неграў, пра жорсткія пра следаванні свабоднай думкі, высмейвае захапленне ка-піталістычнай Амерыкі сенсацыямі і рэкламай.

Капіталістычнаму свету, яго воўчай маралі супраць-стаіць у аповесці савецкі лад. Светазар і Святлана — пасланцы Савецкай дзяржавы, яны носьбіты гуманізму і справядлівасці. Палітычная свядомасць іх дастаткова высокая, яны добра арыентуюцца ў складаных сітуацы-ях, ведаюць норавы капіталістаў і іх паслугачоў.

Савецкія піянеры ўсюды, куды трапляюць, імкнуцца дапамагчы пакрыўджаным, заняволеным. Гэтай сваёй актыўнасцю, гатоўнасцю нават ахвяраваць сваім жыц-цём, каб толькі дапамагчы тым, хто чакае дапамогі, Све-

127

тазар і Святлана вельмі нагадваюць Юрку і Янку з каз-кі «Падарожжа ў пекла». Такое падабенства тлумачыц-ца тым, што ўсе.яны кіруюцца ў жыцці аднымі і тымі ж прынцыпамі, бо выхаваны ў Савецкай краіне. Піянеры не могуць застацца раўнадушнымі да несправядлівасці, бо дзейнічаюць па законах піянерскай узаемнай пад-трымкі і дружбы.

У гэтай аповесці можа больш, чым у якой іншай, вы-явіліся бязмежныя магчымасці маўраўскай фантазіі, яна спалучана з навуковай эрудыцыяй пісьменніка, з фантастычным светам дарагіх яму з дзяцінства выдат-ных твораў навуковай фантастыкі.

Разделы аповесці пра падарожжа герояў на Месяц і на Марс найбольш цікавыя, але мы ведаем цяпер да-кладна, што жыцця на Месяцы няма. У той час, калі Ян-ка Маўр пісаў сваю аповесць, пытанне гэта заставалася яшчэ спрэчным. Пісьменнік-фантаст насяліў Месяц дзіў-нымі істотамі яхамі. Узровень цывілізацыі іх вельмі ніз-кі: звычайны ліхтарык, запалка выклікалі іх здзіўлегінз і жах.

У гэтым творы адчуваюцца традыцыі аповесці «Ча-лавек ідзе». Яхі такія ж бездапаможныя, як і першабыт-ныя людзі на пачатку свайго жыццёвага шляху. Света-зар і Святлана прыйшлі ім на дапамогу, навучьглі іх валодаць агнём, захоўваць яго, яны падтрымалі пакрыў-джаных яхаў і наладзілі нармальныя адносіны іх паміж сабой.

Усюды Светазар і Святлана адчуваюць сябе паслан-цамі сваёй краіны. Яны мараць даць адкрытым імі акі-яну і рэчцы савецкія назвы, скажам, так: Камсамольскі акіян, а рэчка — Піянерка.

Безумоўна, не з усімі фантастычнымі ўяўленнямі пісьменпіка можна пагадзіцца. Мы ведаем, напрыклад, што вяртанне з Месяца на Зямлю, якое яшчэ нядаўна лічылася немагчымым, здзейснена.

Аповесць раскрывае магчымасці прагрэсу, стымулюз творчую думку, фантазію дзяцей, прымушае іх разва-жаць, спрачацца, цікавіцца, прьцумваць свае гіпотэзы.

Аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» засгалася незакончанай. Аўтару былі зроблены заўвагі, пасля якіх ён спыніў работу над творам.

Яфімава, М. Б. Цэлы свет – дзецям : творчы партрэт Янка Маўра / М. Б. Яфімава. — Мінск : Выд-ва БДУ імя У. І. Леніна, 1983. — 136 с.

*

У гэты час "халоднай вайны" звяртаецца пісьменнік і да буйной прозы, у прыватнасці да твораў навуковай фантастыкі, у якіх размова аб будучыні непазбежна звязваецца з праблемамі жывой сучаснасці. Аповесць «Фантамабіль прафесара Цы-лякоўскага» (1954) носіць на сабе выразны адбітак часу. Не выпадкова ўплятаецца ў сюжэтную канву палёт у Аме-рыку, які робяць на фантамабілі юныя героі твора. Срод-камі прыгодніцкай навуковай фантастыкі Маўр супраць-пастаўляе два розныя сацыяльныя светы — буржуазнае грамадства з уласцівымі яму супярэчнасцямі і сацыяліс-тычны лад.

У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» цяжкасці на-вукова-фантастычнага жанру пераадольваюцца на новым якасным узроўні. Смялейшым стаў палёт аўтарскай фан-тазіі, больш плаўна стыкуюцца рэальнае і фантастычнае.

Маўр працягвае тэму сваіх ранейшых твораў «Чалавек ідзе» і «Аповесць будучых дзён»: чалавек у гістарычным развіцці. Ён абапіраецца пры гэтым на вопыт сваіх папя-рэднікаў — К. Э. Цыялкоўскага, які звярнуўся да тэмы касмічных падарожжаў у навукова-фантастычных аповес-цях «На Месяцы», «Мары пра Зямлю і неба», «Па-за зямлёй», А. Талстога, пачынальніка савецкага навукова-фантастычнага рамана («Аэліта»), У. Обручава, аўтара рамана «Плутонія». Адчуваецца і сувязь з традыцыяй сусветнай класічнай фантастыкі, у першую чаргу, блізкасць да таго напрамку, які пракладваў Ж. Верн, спалучаючы ў сваіх творах фантастыку, прыгоды, папулярызацью навуковых ідэй з сацыяльнымі праблемамі часу. Улічваецца аўтарам і вопыт Г. Уэлса, стваральніка «Барацьбы светаў» і «Машыны часу». Апошні твор пісьменнік згадвае сярод кніг, прачытаных яго героямі.

Праблема міжпланетных падарожжаў вельмі цікавіла Маўра. У яго архіве мы знаходзім шмат выразак з перыя-дычных выданняў аб савецкіх спадарожніках Зямлі з апісаннем іх канструкцыі і схемамі. Сюжэт аповесці «Фан-тамабіль прафесара Цылякоўскага» аб міжпланетных па-лётах трымаецца на арыгінальнай фантастычнай ідэі, якая вынікае з магчымасці выкарыстання энергіі чалавечай дум-кі: на крылах дзіцячай фантазіі (бо сіла яе значна боль-

127

шая, заўважае аўтар), на яе энергіі адпраўляюцца ўнукі прафесара Цылякоўскага Светазар і Святлана, «светлячкі», як ён іх называе, у падарожжа — спачатку ў Амерыку, потым на Месяц і Марс. Фантамабіль, зроблены з фантазіту, рухаецца з неабмежаванай хуткасцю думкі.

Наколькі ж навуковая сама па сабе ідэя Маўра? Гэта пытанне ўзнікае неяк міжвольна, хоць мы добра разумеем, што да навукова-фантастычнага твора нельга падыходзіць з крытэрыем літаральнай навуковасці ідэі, пакладзенай у яго аснову, бо трэба ўлічваць мастацкую, умоўную пры-роду твора, яго метафарычнасць. Спецыялісты ж знахо-дзяць асобныя навуковыя недакладнасці і ў Ж. Верна, і ў А. Талстога, і ў А. Бяляева, але яны не ўплываюць на мастацкую верагоднасць падзей, апісаных аўтарамі. Наву-ковасць фантастычнага твора вызначаецца агульным узроў-нем мыслення пісьменніка, здольнага на навуковай асно-ве збудаваць мастацкую рэальнасць.

Аднак жа вузкаутылітарны падыход да тлумачэння на-вукова-фантастычных твораў існуе ў крытыцы. Так, В. Міхайлава, аўтара рамана «Вартаўнік брату майму», у якім іншапланецяне прадухіляюць касмічны выбух намагання-мі волі саміх жыхароў, папракалі за ненавуковасць самой ідэі, бо, як гавораць крытыкі, забываючыся пра сімволіку як закон мастацтва, воляю нельга нават запалку пагасіць.

I ўсё ж навуковая рэальнасць пэўным чынам павінна кантраляваць каардынаты палёту аўтарскай фантазіі, тры-валы навуковы грунт дае ёй разгон. Навуковасць, пазна-вальная каштоўнасць — адна з важных вымог навуковай фантастыкі. Таму не лішне, здаецца нам, усё ж такі вы-светліць пытанне, ці была перспектыўнай колькі-небудзь у навуковых адносінах сама ідэя, высунутая Маўрам, або яна наогул пазбаўлена навуковага сэнсу?

Каб адказаць на гэта пытанне, спашлемся на артыкул інжынера Л. Цяплова «Ці можна кіраваць машынай мыс-ленна?» («Комсомольская правда». 1958. 25 мая), на які ў свой час звярнуў увагу Я. Маўр. У артыкуле паведам-ляецца, што вучоныя распрацавалі такія датчыкі, якія «дазваляюць улоўліваць, рэгістраваць, а затым узмацняць» змены ў нервовых клетках мозгу, і што сумеснымі нама-ганнямі інжынераў, электратэхнікаў, медыкаў у Маскве

128

сканструявана штучная рука (яна экспанавалася на Сусвет-най выстаўпы ў Бруселі), якой кіруюць біяпатэнцыялы. Важна, падкрэслівае аўтар артыкула, не столькі само па сабе гэта практычнае вынаходніцтва, колькі прынцыповае сцвярджэнне аб магчымасці кіравання з дапамогай біяпа-тэнцыялаў, сцвярджэнне, што «чалавек можа кіраваць ма-шынай гэтак жа лёгка і падсвядома, як ён цяпер кіруе ўласнымі рукамі і нагамі». Гэту праблему, заўважае далей аўтар, «не рашаліся закранаць самыя адчайныя фантас-ты». А між тым яшчэ ў 1954 г. аповесць Маўра з такой ідэяй пачала друкавацца ў «Маладосці» (№ 9—12).

Цікава, што на газетнай выразцы артыкула Л. Цяплова, якая захоўваецца ў архіве Я. Маўра, рукою аўтара на-пісана: «А трн года назад в белорусском журнале «Маладосць» былн напечатаны первые главы моей повестн «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», где мон путе-шественннкн такнм же способом управлялм космнческой машнной...»

Такім чынам, фантазія Маўра грунтуецца на навуковых гіпотэзах. Працягваючы традыцыі астранамічных аповес-цей К. Цыялкоўскага з іх выразна акрэсленай тэндэнцыяй да папулярызацыі навуковай ідэі, пісьменнік свядома арыен-туецца на навуковую дакладнасць, і гэта абумовіла багатае выкарыстанне ім пазнавальнага матэрыялу. Чытач давед-ваецца, напрыклад, што на Месяцы дзень і ноч цягнуцца па два тыдні, што за дзень паверхня Месяца награваецца да 120°, а на другім баку яго, не бачным жыхарам Зямлі, мароз даходзіць да 160°, што на Месяцы вага кожнай рэчы меншая ў шэсць разоў. Прычым пісьменнік уважліва со-чыць за дакладнасцю навуковых даных, прыкмячае супя-рэчнасці ў творах іншых пісьменнікаў. Так, вуснамі Цы-лякоўскага ён заўважае, што ў «Аэліце» А. Талстога жыхары Марса менш цывілізаваныя, чым жыхары Зямлі, а тэхніка ў іх чамусьці высокаразвітая. «А самае галоўнае, прырода Марса паказана зусім не так, як гаворыць навука. Напрык-лад, па даных навукі, там, нават на экватары, ноччу мароз дасягае сарака пяці градусаў, а марсіяне сядзяць сабе каля сажалкі ў лёгкім адзенні, як у нас улетку» (7, 321).

Аднак пры ўсёй навуковай пэўнасці, нават скрупулёз-насці, Маўр як сапраўдны фантаст арыентуецца галоўным

129

чынам не на тое, што стала ўжо аксіёмай, а на заўтраші-дзень навукі, на тое, чаго яшчэ няма, але што выспява ў думках, фантазіі людзей. Яго героі пакідаюць на Месяцы словы здравіцы Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэс публік на векі вякоў 18 чэрвеня 1955 г. Вымпел жа з Дзяр жаўным гербам СССР аўтаматычная міжпланетная стан цыя «Луна-2» даставіла на Месяц 14 верасня 1959 г. Дл Маўра важна перш за ўсё разбурыць стэрэатып мысленн ў адносінах да той ці іншай навуковай тіраблемы, захапіц рамантыкай першаадкрыцця.

Зразумела, з часу напісання аповесці «Фантамабіл прафесара Цылякоўскага» навука пайшла далёка наперах «Яшчэ некалькі год назад можна было пісаць аб пада рожжы на Венеру, Марс з надзеяй знайсці там разумна жыццё. Цяпер мы ведаем, што ўяўляе сабой Марс»1, -зазначае вядомы амерыканскі фантаст Ф. Пол. Сапраўдь раней распаўсюджаная версія аб існаванні на Марсе вы сокіх форм жыцця, аб населенасці яго жывымі і разумньп\ істотамі, версія, якая падтрымлівалася шматлікімі вучоны мі і пісьменнікамі канца XIX ст., не пацвердзілася. 3 дру гога боку, тое, што Маўр у адпаведнасці са станам тага часнай навукі лічыў недасягальным, напрыклад вяртанн з Месяца на Зямлю, стала ўжо фактам.

У апісанні марсіянцаў Маўр прытрымліваецца таг погляду, што яны разумова менш развітыя, чым людзі Ён паказвае іх на той ступені першабытнага развіцця калі яны яшчэ не ведаюць агню і не ўмеюць смяяцца Знешне яны зусім не падобныя на жыхароў Марса ў «Ба рацьбе светаў» Г. Уэлса, вельмі разумных, галавастых (ус іх цела «зрабілася маленькім дадаткам да галавы»).

Аднак навуковая ідэя цікавіць аўтара не сама па сабе а з маральна-этычнага боку, як праблема чалавечых узае маадносін, кантактаў будучага пры сустрэчы розных цы вілізацый, праблема, якая хвалюе сёння многіх пісьменні каў, што пішуць пра міжпланетныя палёты.

У савецкай літаратуры ўжо склалася пэўная традыцы: на гэты конт: зямляне, пасланцы нашай краіны, сцвяр джаюць пісьменнікі, не варожыя жыхарам іншых светаў

1 Лнт газ. 1974. 3 ліп.

130

яны выступаюць у ролі абаронцаў справядлівасці і высока трымаюць гонар савецкіх людзей. У іх няма схільнасці «разбураць вялікае і прыгожае», якую з горыччу заўважыў у сваіх суайчынніках вядомы амерыканскі фантаст Рэй Брэдберы ў «Марсіянскіх хроніках».

Унукі Цылякоўскага, як і Гусеў у «Аэліце», наводзяць на Марсе свае, справядлівыя парадкі, яны адбіраюць ва ўладара марсіянцаў-яхаў незаконна захопленыя ім правы, навучаюць жыхароў карыстацца агнём. Такія маральныя нормы ў адносінах да іншапланецян натуральна адпавя-даюць характару юных герояў аповесці, іх прыроднай пра-зе тварыць дабро. Маўр падкрэслівае іменна такую пры-вабную рысу дзяпей, як дабрыня. Калі правакатар апы-нуўся разам з імі ў фантамабілі, не разлічаным на трох чалавек, Светазар і Святлана велікадушна вырашаюць давезці яго да якога-небудзь месца, дзе ёсць магчымасць высадзіць яго на бераг.

Наогул дзеці, як правіла, дзейнічаюць у аповесці ад-паведна логіцы свайго ўзросту, нягледзячы на сур’ёзнасць намераў і той місіі, якую даводзіцца ім выконваць. Апы-нуўшыся на Месяцы, дзе сіла цяжару зусім іншая, яны пачынаюць дурэць, скакаць, выконваць, як у цырку, свае «нумары». А калі на Марсе знікла іх машына, «не толькі ў Святланы, але і ў Светазара паліліся з вачэй слёзы. Хлоп-чык на гэты раз зусім забыўся, што ён «мужчына» (7, 327).

Некалькі ўмоўнымі і статычнымі атрымаліся вобразы дарослых. Пётр Трафімавіч Цылякоўскі выступае галоўным чынам у ролі асветніка — ён доўга і падрабязна тлума-чыць дзецям тэорыю палёту. Правакатар паказан у фелье-тонна-памфлетным плане. У такім жа плане, па сутнасці, напісан і ўвесь раздзел пра наведванне дзецьмі Амерыкі.

Аднак папрок аўтару ў бледнасці, псіхалагічнай непе-раканальнасці характараў трэба рабіць з улікам агульнага стану савецкай навуковай фантастыкі ў той час і асаблівай беднасці яе традыцый у беларускай літаратуры. Толькі ў апошняе дзесяцігоддзе заўважаецца, што савецкія фан-тасты імкнуцца да болып глыбокага пранікнення ў псіха-логію герояў, а сама фантастыка ўсё больш страчвае свой асветніцкі характар, набліжаючыся да сацыяльна-псіхала-гічнай, а часта і філасофскай прозы. У аповесці «Фанта-

131

мабіль прафесара Цылякоўскага» ёсць тое, што вельм важна для далейшага развіцця навуковай фантастыкі ў бе-ларускай літаратуры, — арыгінальнасць фантастычнай ідэі. выразная сацыяльнасць, гуманістычны пафас. На жаль навуковая фантастыка ў рэспубліцы і сёння — галіна над-звычай неразвітая. У 50-я гады XX ст. спробу напісаш навукова-фантастычны раман («Цытадэль неба») іаповесць («За вялікую трасу») зрабіў М. Гамолка. На сучасным эта-пе, акрамя У. Шыціка, у беларускай літаратуры няма пісь-меннікаў, якія спрабавалі б свае сілы ў гэтым жанры (1983)

132

Э. С. Гурэвіч. «Янка Маўр : нарыс жыцця і творчасці» 2004

*

«Фантамабіль гірафесара Цылякоўскага» (1954)

Пасля вайны пісьменнік ізноў звярнуўся да навукова-фантастычнага жанру.

У аснову сюжэта аповесці «Фантамабіль прафеса-ра Цылякоўскага» (яе друкаваў часопіс «Маладосць» на працягу 1954 і 1955 гг.) Маўр паклау арыгінальную фантастычную ідэю тэхнічнага плана — аб магчымасці выкарыстання энергіі чалавечай думкі. На крылах дзіцячай фан-тазіі (бо сіла яе значна большая, чым фантазіі дарослых), на яе энер-гіі адпраўляюцца ўну-кі прафесара Цыля-коўскага Светазар і Святлана ў далёкае падарожжа — спачатку ў Амерыку, потым на Месяц і Марс.

У гэтай аповеці, у параўнанні з творамі папярэдняга перыяду, смялейшым стаў палёт фантазіі, больш арганічна стыкуюцца

35

рэальнае і фантастычнае, у большай ступені адчу-ваецца апора на традыцыі папярэднікаў, перш за ўсё Канстанціна Цыялкоўскага як аўтара арыгінальных філасофска-астранамічных твораў*, Аляксея Талстога («Аэліта», 1923 г.), а таксама прадстаўнікоў класічнай фантасты-кі — Жуля Верна, Герберта Уэлса (у тэксце аповесці ёсць прамыя спасылкі на гэтых аўтараў).

Беларускі пісьменніквыступіўтутяк прадказальнік (услед за Цыялкоўскім) эры касмічных палётау. Але Маўра цікавіла не столькі навуковая ідэя сама па сабе (хоць ён выкарыстаў вялікі пазнавальны матэрыял), колькі маральна-этычны і гуманістычны яе аспект, праблемачалавечыхўзаемаадносін,будучых кантактаў пры сустрэчы розных цывілізацый.

Аднакаповесці прыкметна пашкодзілі ідэалагічная зададзенасць вобразаў (асабліва дзяцей) і тая атмас-фера «халоднай вайны», якая пануе ў творы: увесь раздзел пра наведванне дзецьмі Амерыкі напісаны ў фельетонна-памфлетным плане.

* У першую чаргу гэта кнігі К. Цыялкоўскага «Воля Сусвету. Невядомыя разумныя сілы» (1928), «Розум і запал» (1928) і «Расліна будучыні. Жывёла космасу. Самазараджэнне» (1929).

36

Алесь МІНСКІ. "100 выдатных дзеячоў беларускай культуры". Янка Маўр. 2015

*

Праз шмат гадоў Я. Маўр напісаў «Фантамабіль прафесара Цылякоўска- га». Фантастычная ідэя аповесці цудоў- ная: выкарыстанне для падарожжаў энергіі самой фантазіі. На матэрыяліза- ванай сіле фантазіі героі Маўра — піяне- ры (гэта лагічна і дасціпна: у дзяцей сі- ла фантазіі, сіла ўяўлення мацнейшая, больш непасрэдная, чым у дарослых) ля- таюць на Месяц, на Марс, у Амерыку, дапамагаюць палярнікам. Аўтар, насыча- ючы аповесць пазнаваўчым матэрыялам, робіць яе асабліва карыснай для дзяцей малодшага і сярэдняга ўзростаў.

Станіслаў Саладоўнікаў. ПОПЛЕЧ 3 МАРАЮ. 1979

*

Пасляваенны перыяд у творчай біяграфіі пісьменніка адзначаны стварэннем новых

жанравых формаў: навукова-фантастычнай і аўтабіяграфічнай аповесцей. «Фантамабіль

прафесара Цылякоўскага» (1954)

— гэта трэці «заход» аўтара

ў асваенні жанру навуковай

фантастыкі: подступамі да яго

з’явіліся фантастычная казка

«Вандраванне па зорках» (1927),

а затым — «Аповесць будучых

дзён» (1932) — у жанры сацыяльнай утопіі.

Я. Маўр пісаў пра палёт на

Марс, калі жыла яшчэ надзея

знайсці там разумнае жыццё.

Яго героі пабывалі на Месяцы

яшчэ да таго, як аўтаматычная

міжпланетная станцыя «Луна-2»

пакінула свой вымпел на гэтай

планеце. Беларускі пісьменнік

выступаў як празарліўца, як

прадказальнік (услед за Цыялкоўскім) эры касмічных палётаў.

Але Янку Маўра цікавіла

не столькі навуковая ідэя сама

па сабе (хоць ён выкарыстоўвае

багаты пазнавальны матэрыял),

колькі маральна-этычны і гуманістычны яе аспект, праблема

чалавечых узаемаадносінаў, будучых кантактаў пры сустрэчы

розных цывілізацый…

Эсфір ГУРЭВІЧ. МАСТАЦКІ КОСМАС ЯНКІ МАЎРА

«Новы Час» «Лiтаратурная Беларусь» № 5 (81) 31 мая 2013 г. № 21 (342) 9

*

Готовясь к работе над повестью «Фантомобиль профессора Циляковского», Мавр, по своему обыкновению, тщательно и скрупулезно собирал новейшие научные данные, необходимые для создания научно-фантастического произведения. Он терпеливо переносил критические «шпильки» по своему адресу, но не мог бы смириться с обвинением в научной некомпетентности или верхоглядстве, а поэтому брал в библиотеке необходимые книги, читал статьи в специальных журналах, осаждал сына, Федора, профессора-физика, вопросами «по существу», требуя популярных ответов на них.

Иначе и быть не могло: повесть фантастическая, отсюда заглавное слово в названии — «Фантомобиль». Самое интересное, считал автор, кроется в неуемной фантазии детей. Кто самый большой фантазер? Ребенок, конечно. И вот отправной точкой для писателя стала фантазия. Фантазия в повести явилась горючим для фантомобиля, и несет она своих героев, куда они только не пожелают. Но в основе фантазии тоже должны лежать точные, строжайшие апробированные современной наукой данные. Значит, их надо искать, накапливать и проверять.

Во время нелегких этих поисков Дед и наткнулся на небольшое газетное сообщение, заинтересовавшее его счастливо сложившейся судьбой совершенно не знакомого человека. Приступая к защите степени кандидата наук, человек этот, молодой научный работник, так блистательно написал и так блестяще защитил диссертацию на тему «Кибернетика — лженаука империализма», что ему присудили не кандидатскую, а сразу докторскую степень.

— Молодец! — от души похвалил Мавр новоявленного доктора, заставив и меня прочитать сообщение о нем.— Светлая голова!

Шло время... Давно была написана повесть о фанто-мобиле профессора Циляковского и опубликована в журнале «Маладосць»... Все прочнее, все увереннее входила кибернетика в нашу советскую науку и промышленное производство... Как вдруг:

— Ты только послушай, каков подлец! — потряс у меня перед носом Дед свежей газетой.— Пророчит кибернетике великое будущее, доказывает, что мы чуть

142

ли не первыми в мире начали приоткрывать покров над таинствами ее!

— Разве ты с этим не согласен?

— Да кто утверждает, кто? Тот самый, что и лженауку империализма обличал! Каким же законченным подлецом и стопроцентным карьеристом надо быть, чтобы без тени стыда заниматься подобной вольтижировкой!

— Но, может быть, он пересмотрел свои научные взгляды? — попытался я возразить.— Бывает...

— В науке не должно быть! Ошибся — имей мужество публично признать ошибку, а не увиливай от нее, по-щенячьи поджимая хвост! Эх, встретиться бы с этим флюгером от науки, я бы ему наговорил...

А. Миронов. Дед Мавр.

*

Важное качество Янки Мавра-писателя — это его пытливость, стремление познавать новое, умение посмотреть далеко вперед, проявляя смелкгг фантазии. Подтверждение тому и повесть «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», которая была напечатана в журнале «Маладосць» в 1954—1955 гг писателю было уже за 70. Другие в таком возрасте нередко почивают. а Янка Мавр написал новое захватывающее произведение — научно-фантастическую повесть, герои которой— Светозар и Светлана — отправляются в космическое путешествие на необычном корабле, который приводится в ел силой человеческой фантазии.

***

Профессор Цыляковский — анаграмма белорусского написания фамилии "Циолковский": Цылякоўскі — Цыялкоўскі.

Весь раздел о посещении детьми Америки написан в памфлетно-фельетонном стіле. напоминающем редакции "Старика Хоттабыча" 1951, 1953 і 1955 г.

*

Светлана и Светозар — скорее всего, "несущие свет" . Или же "Светлана" появилась путем сложения слов «свет» и «лан» («земля») и имеет значение «свет земли». Светозар — "озарённый светом" или "свет зари".

Внук профессора Цыляковского Светозар назван, видимо, в честь известного югославского гроссмейстера того периода Светозара Глигорича.

Све́тозар Гли́горич (серб. Светозар Глигорић, Svetozar Gligorić; 2 февраля 1923, Белград — 14 августа 2012, Белград) — югославский и сербский шахматист, гроссмейстер (1951), претендент на мировое первенство, многократный чемпион Югославии; международный арбитр, шахматный литератор и журналист. Победитель IX Шахматной Олимпиады в составе команды Югославии (1950); всего принимал участие в 15 олимпиадах, из них в 13 — на первой доске.

В детстве Светозар увлекался футболом, собирал марки.

В 13 лет в его пристрастиях на первое место вышли шахматы, и уже два года спустя он стал чемпионом Белграда среди юношей.

В годы войны сражался в рядах Народно-освободительной армии Югославии.

Путь Глигорича в «большие шахматы» начался вскоре после окончания Второй мировой войны. В 1947 он впервые становится чемпионом страны и на международном турнире в Варшаве опережает гроссмейстеров Василия Смыслова и Исаака Болеславского. «Мой стиль можно определить двумя словами — напряжённое равновесие. Это равновесие скрещённых шпаг. Кто ошибается в такой борьбе, тот погибает» — утверждает Глигорич. В 1950-е гг. его «шпага» ошибалась редко. Именно тогда он достиг наибольших успехов.

ВИКИ.

И. Сельвинский. Пао-Пао. 1933 г.

Мозг погибшего боксёра Роберта пересаживают в череп обезьяны. Из глупого животного Пао-Пао превратился в философа; он хочет понять, в чём смысл его бытия, и найти своё место под солнцем.

Но ни Германия 30-х годов, ни Таити, ни даже Советский Союз не готовы его принять.

*

Бао- тиран местного марсианского племени Ях.

Марсианское племя Яхи — медведи с обезьяними головами.

Янтре́ Яха́х (Ян-Ях) — жена Чойо Чагаса в "Часе Быка" 1968 г.

*

В один ряд с Я. Мавром, который в повести «Фантомобиль профессора Цыляковского» высказал удивительную для того времени и весьма перспективную идею использования для осуществления путешествий энергии... самой фантазии, стали Н. Гомолка с его «Шестым океаном» и М. Герчик («Лети, Икар»).

Геннадий Ануфриев. Рождённая мечтой. 2009

*

Путешествий в повести четыре, разной длительности.

Сначала Светлана и Светозар привозят сыворотку крови умирающему полярнику, к которому никто больше не может пробиться из-за пурги.

Потом они летят в Америку, где царит мрак и ужас: безработные скачут в окна, фермеров выселяют банкиры, негров линчуют за то, что те общаются с белыми детьми. Для динамики сюжета есть некто, представившийся консулом СССР, но на самом деле злобный ЦРУшник, которого кидают в морскую воду перед кораблем. Может,ещё кто-то выловит.

А вот потом уже начинается НФ — Луна и Марс, описанные на научном уровне эпохи. Описанные, как на мой вкус, весьма неплохо — где-то на уровне Жюля Верна, я бы сказал. На Луне они, кстати, находят того самого безработного фермера — погибшего.

На Марсе они находят цивилизацию, примитивную, но все же.

Дарят им огонь и свергают князя.

Ник Средин

*

ФАНТЛАБ

Научно-фантастическая повесть Янки Мавра «Фантомобиль профессора Цыляковского» (1954, Фантамабіль прафесара Цылякоўскага) начинается с того, что на далекой станции полярников находился тяжело больной член команды, которому требовалось срочное переливание крови. Но тяжелые погодные условия не позволяли отправить сюда самолет с необходимыми лекарствами и кровью и жизнь полярника была под большим вопросом. Так что полярники были крайне удивлены, когда в большую пургу они услышали стук в дверь и... детские голоса! Но когда они увидели, что к ним прямо на станцию въехал очень маленький автомобиль необычной конструкции, из которого выскочили мальчик и девочка в легкой, почти летней, одежде, они просто опешили. А пришли в себя только после того, как невесть откуда взявшиеся дети оставили у них на станции жизненно такой необходимый груз и быстренько выбрались обратно в пургу. Впоследствии они даже решили, что это была массовая галлюцинация, но выздоравливающий полярник никак не вписывался в эту схему.

Полярники, естественно, не могли знать, что к ним на далекий Север прибыл самый чудесный автомобиль на свете «ФЦ-2», который построил восьмидесятилетний ученый и изобретатель Петр Трофимович Цыляковский (чуть измененная фамилия К. Э. Циолковского) для своих внуков Светланы и Светозара. Это фантастическое передвижное средство было укомплектовано атомным двигателем, который приводился в движение... силой человеческой фантазии! А так как самой сильной фантазией обладали именно дети, то и управлять таким супер-мобилем должны были именно школьники.

Фантомобиль был очень прочен, пуленепробиваем, умел плавать и летать, преодолевать космические пространства, а его скорость была близка к скорости света. Профессор чуть позже установил на «ФЦ-2» ограничитель, чтобы фантазия ребят не бросала фантомобиль из стороны в сторону по Вселенной. На этом чуде техники школьники совершают путешествие в Америку, на Луну и на Марс. В Америке они познакомились с жизнью капиталистического мира, где процветало угнетение рабочего класса и негров. Далее по заданию деда, они отправились в пробный полет на Луну, а затем их ждал Марс, на котором ребята обнаружили растительность и живые существа. Здесь также были племена медведе-подобных созданий с мордой обезьяны, обладающих разумом и живущих племенами в пещерах. Они еще только начинали осваивать огонь, а уже начало образовываться классовое общество, грозящее перерасти в капиталистическое.

Так что, прежде чем отправиться назад на Землю, Светозар и Светлана, совершили маленькую революцию: свергли местного тирана Бао и дали остальным членам племени огонь.

http://archivsf.narod.ru/1883/janka_mawr/...

https://fantlab.ru/work139733

https://docviewer.yandex.ru/view/10594747...

(29 апреля) 11 мая 2023 г. исполнилось бы 140 лет со дня рождения Янки Мавра.

Этот документальный фильм-портрет, как представляется сегодня, относится к особой категории лент, недооцененных и, возможно, не вполне понятых современниками. Сегодня имеются основания причислять «Острова капитана Мавра» к весьма ограниченному кругу знаковых для белорусской кинодокументалистики произведений, поскольку его появление ознаменовало слом ранее существовавших эстетических и содержательных табу. Ре¬жиссер В. Сукманов своим фильмом «Острова капитана Мавра» расширил границы понятия «кинодокумент».

Еще одно важное обстоятельство, отличающее эту ленту от многих других фильмов-портретов, снятых в 1970-1980-е годы. По-настоящему авангардная не только благодаря включению в экранную ткань любительской семейной кинохроники, снятой на узкую пленку и технически несовершен¬ной, но и в силу особой интонации повествования, эта лента свободна от всех признаков официального юбилейного фильма.

Будучи новатором и первопроходцем в использовании семейной кино¬летописи, В. Сукманов остается зрелым традиционалистом в остальных компонентах экранной выразительности. Он знает реальную цену и нова¬циям, и устоявшимся эстетическим нормам.

Режиссеру В. Сукманову герой его ленты близок и понятен. Можно утверждать, что их творческие биографии, несмотря на полувековую разницу в возрасте, в отдельных деталях даже схожи: художники, сделавшие в творческом плане очень и очень многое, судьбой и завистниками были отодвинуты с магистральной линии художественного процесса на перифе¬рию, а на упоминание о многих их достижениях была наложена печать молчания.

     Каким предстает в фильме образ замечательного детского писателя? Янка Мавр добрый и отважный, каким и должен быть капитан океанского корабля, идущего к далеким островам. О его бесстрашии в фильме говорит писатель А. Миронов, приводя пример того, как почти слепой писатель первым бросился в море на зов тонущей девочки, а минуту спустя вынес ее на берег на своих руках.

Рассказать о том, почему основоположник приключенческого и научно--познавательного жанров в белорусской литературе, создатель первой бело¬русской научно-фантастической повести, один из наиболее востребованных и широко публикуемых в довоенный период белорусских авторов впослед¬ствии оказался в положении чуть ли не второразрядного литератора, ре¬жиссеру фильма просто не хватило бы метража. Экранное пространство, имевшееся в распоряжении режиссера, было весьма ограниченным. Но рас¬сказать было просто необходимо, в этом заключается основной смысл тра¬гической истории, кроме того, это — одна из важнейших задач кинодокумен¬талиста.

     На помощь режиссеру приходит «его величество случай» — В. Сукманов узнает о существовании семейной хроники, датированной концом 1950-х годов, и получает возможность ее посмотреть.

На берегу теплого моря писатель, облаченный в тельняшку, с пиратской повязкой на голове, участвует в придуманном и поставленном им самим театрализованном представлении. Янка Мавр с саблей наголо ведет свою жертву (ее роль, разумеется, исполняет супруга писателя) на импровизиро¬ванную казнь. Вокруг них бегают и танцуют дети. Мавр берет в руку кури¬тельную трубку и всем своим видом показывает, что теперь он капитан дальнего плавания...

Ответ на сложный вопрос: почему личная и писательская судьба Янки Мавра сложилась так сложно и противоречиво? — содержится в этих наивных любительских кадрах. Романтик, защитник униженных и оскорбленных, убеж¬денный интернационалист, эсперантист, крайне внимательный к деталям и мелочам литератор, Янка Мавр во всех своих проявлениях и всем своим поведением –это видно по кадрам семейной хроники — очень сильно отличал¬ся от коллег по цеху. Распространенная точка зрения, что писатель, претен¬дующий на статус классика, должен превратиться в мумию, лишенную эмоций и живых человеческих проявлений, Янке Мавру явно не импонировала...

Рассказ о творческой и человеческой судьбе писателя становится осо¬бенно пронзительным, когда в качестве основного документа, создающего зримый и полнокровный образ Янки Мавра, режиссер берет именно семей¬ную хронику, бережно сохраненную его родными и близкими.

img]https://i.ibb.co/WBZPPMR/Page133-2.jpg[/img]

Константин Ремишевский. История, ожившая в кадре. Белорусская кинолетопись: испытание временем. Книга 3. 1970–2000. Вышэйшая школа, Менск, 2019 г.

***

"Остров доктора Моро" (Дж. Г. Уэллс)

Ничего удивительного, что фантасты от Жюля Верна до Айзека Азимова иногда весьма точно предсказывают изобретения.

Блаженный Августин сравнивал время со стеклом: все видишь, но не дотронуться. «Все существует в настоящем: прошлое существует в памяти, а будущее – в предчувствовании. Это предчувствование мы определяем, исходя из настоящего. Как о грядущем восходе солнца мы судим по появившейся заре. Мы видим зарю и знаем, что скоро будет солнце. Так же и о будущем мы судим по тому, что существует некоторое настоящее».

Ничего удивительного, что фантасты от Жюля Верна до Айзека Азимова иногда весьма точно предсказывают изобретения. Причем чем лучше писатель знает о «заре», то бишь технических достижениях своего времени, тем более удивят потомков его прогнозы. Литератор-физик Артур Кларк описал спутниковое телевидение и технологию клонирования, литератор-математик Роберт Хайнлайн – микроволновую печь и электросушилку для рук.

Но иногда перечитывать прозрения о нашем с вами времени то забавно, то грустно... Александр Куприн в рассказе «Тост», например, утверждал, что в 2006 году станки и машины станет двигать магнитное поле Земли, а земляне будут только сидеть да попивать шампанское.

Ага, до сих пор ждем-с...

Впрочем, что смеяться над другими? Когда-то в изостудии нам дали задание нарисовать 2000 год. В мои 12 два десятилетия казались ужасной временной пропастью... В общем, мы все изобразили какие-то фантастические растения, летающие машины, инопланетян...

Недавно знакомый исследователь фантастики из Украины переслал мне сканы малоизвестной книги Янки Мавра «Аповесць будучых дзён», изданной в 1932-м. Любопытно, что хотя об этой книге говорят как о фантастике, на самом деле действие происходит в настоящем автора. В те годы, когда после позорного Рижского мирного договора Беларусь была разделена между панской Польшей и РСФСР. В общем, социальная утопия, вроде «Месс-Менд» Мариэтты Шагинян. Мальчик Юзик живет в Западной Белоруссии, его отец – батрак у пана Загорского. Безрадостна жизнь бедноты, живут в бараке, спят на нарах, трудятся с утра дотемна. Отец Юзика убежден, что так везде, а в советской стране, по ту сторону границы, еще хуже. Но мальчик не верит, к тому же на советской стороне его родной дедушка. Когда Юзик забирается в самолет и попадает в советскую Белоруссию, и начинается фантастика. Люди здесь работают пять дней в неделю, для взрослых рабочий день – пять часов, для детей – три. Колхозные деревни совсем не похожи на привычные, крестьяне в пиджаках читают газеты на верандах своих усадеб и рассуждают о консолидации пролетарских сил. Все механизировано... «Вось чалавек трымаецца за нейкую прыладу, нiбыта тачку на двух колах. Ён возiць ёю па вулiцы, а прылада тарахцiць, сiпiць, з яе цячэ вада, круцяцца нейкiя шчоткi, а ў вынiку змываецца з вулiцы бруд...» Коров доят машины, в деревню ходит трамвай... Дом деда, специальность которого – убирать помет в курятнике, напоминает дворец. Юзик выглядит малолетним дикарем, принимающим всех за панов. В каждом колхозе университет, лекции в котором проводятся дистанционно с помощью экрана, практически довольно точно описанного скайпа. Еда в столовой бесплатная. В школе уроков нет, учитель задает детям научное задание в соответствии с их склонностями.

Кстати, сельских детей зовут Квант, Хризантема, Электрон и Вулкан.

Прочитав о таком рае, хочется в нем жить... Каковую задачу книга и должна была выполнить. Стоит ли напоминать, что колхозная деревня начала 30-х была весьма и весьма далека от этого рая, что были Голодомор и раскулачивание? Но идею нужно было обслужить. И Мавр оставил экзотические путешествия прежних романов ради очередных «Кубанских казаков».

Но никогда не переиздавал «Аповесць будучых дзён».

Печально читать утопии и понимать, что описанное в них уже никогда не случится. Не будут изобретены автоматические чертежные столы, потому что есть компьютеры. Не удался эксперимент со всем коллективным. Разве что в психологии... Тут-то да – все носят одежду одних брендов, пьют одни йогурты, смотрят одни сериалы...

Основатель футурологии Элвин Тоффлер полвека назад предсказал эпоху, когда человек перестанет поспевать за временем, «уплотняющимся потоком перемен». Возникает «футурошок» – стресс, часть «цивилизации одноразовых стаканчиков». Поэтому человек инстинктивно пытается защититься от времени – вся эта пропаганда архаичного уклада жизни, дауншифтинг, пещерное искусство...

В Интернете нередко можно найти один из нелепых тестов: как ты будешь выглядеть в старости. Мне ни разу не захотелось его пройти. Человека делает то, что с ним происходит, и как он на это реагирует. А это невозможно сконструировать.

Что ж, идеи тоже устаревают. Устаревают книги.

Что мы можем? Держаться за что-то важное и вечное. Вроде хорошей литературы.

Впрочем, это мой личный рецепт.

Автор публикации: Людмила Рублевская.

Источник: газета «СБ – Беларусь сегодня»

https://www.nlb.by/content/news/library-n...