Утопия — ожидания мужчины от преподнесённого букета.

Антиутопия — суровая реальность.

ЛЕХОДОДИЛИКРАСКАЛО

Лазарь Гинзбург был старшим из пятерых детей в небогатой витебской семье. Отец, Иосиф Файвелевич, перегонял плоты на Западной Двине, мама, Хана Лазаревна, воспитывала детей. В семье говорили на идиш.

Дочь писателя, Наталья Лагина, рассказывала, что семья не роскошествовала: праздничным блюдом в ней считались драники. По воскресеньям Гинзбурги ходили к богатому соседу покушать квашеную капусту. Когда маленького Лазаря взяли с собой, хозяин предложил ему мандарин. Мальчик подумал и отказался, а хозяин не стал настаивать, и следующий мандарин случился в жизни Лазаря очень нескоро.

Отец, едва ему удалось скопить немного денег, открыл лавку скобяного товара в Минске, куда семья переехала из Витебска, когда Лазарю было 4 года. Они поселились в Раковском предместье напротив Холодной синагоги. До 13 лет мальчик учился в хедере — начальной религиозной школе.

В творчестве Лагина сохранились легкие следы этого образования. В первом издании "Старика Хоттабыча" джинн, вырывая волоски из бороды, приговаривал не "трах-тибидох-тох-тох" (это придумал актер Николай Литвинов для радиоспектакля), а "лехододиликраскало". Это начало еврейского субботнего гимна: "Лехододиликраскало" — "Иди, мой друг, встречай свою невесту". А в других его книгах слова на идише и иврите встречаются в качестве имен собственных и географических названий. Впрочем, говорящие фамилии он придумывал и на русском, и на английском: чего стоят только Пивораки из "Хоттабыча" или "Юзлесс" из "Атавии Проксимы".

Холодная (Большая) синагога в Минске идиш ‏די קאַלטע שול‏‎

Автор: неизвестен — 1. Шчакаціхін М. Помнiкi старадаўняе архiтэктуры XVII-XVIII сталецьцяў у Менску. Менск, 1927.Уладзімер Садоўскі, TUT.by2. Пазняк 3.С. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў. — Мн.: Нар. асвета, 1985. — 111 с.: іл., Общественное достояние, https://commons.wikimedia.org/w/index.php...

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B...

В 1916 году на русском языке вышла и попала в руки 13-летнего Лазаря книга английского писателя Ф. Энсти (под этим псевдонимом писал Томас Энсти Гатри) "Дьявольский джинн и медный кувшин". Речь в книге шла о молодом лондонском архитекторе, который покупает на аукционе старинный медный кувшин и выпускает из него джинна. Джинн, желая его отблагодарить, пытается помочь ему во всех его делах, финансовых и сердечных. Кстати, у Энсти джинна заточил в кувшин сам Сулейман ибн Дауд из-за происков некоего Джирджиса — впоследствии они, мир с ними обоими, перекочевали в "Старика Хоттабыча".

Минск, вид с площади Свободы на Немигу, 1948 год. Слева «Холодная» синагога, ниже — хедер на Немиге. Художник А. Наливаев.

Автор: NalivaevAA — собственная работа, CC0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php...

После хедера Лазарь поступил в минское Высшее начальное училище. Так назывались народные училища с двухлетним курсом обучения. Программа была проще гимназической, тем не менее подразумевала изучение математики, физики, географии, истории. Правда, не давала языков — ни древних, ни иностранных...

ТЕПЕРЬ, НАВЕРНО, В НЕБЕСАХ ПОГРОМ

Привычный мир рушился. Сначала Минск был захвачен немецкими войсками, потом отошел Германии по результатам Брест-Литовского мира, а в январе 1919 года стал столицей провозглашенной Советской Социалистической Республики Белоруссии в составе РСФСР.

Лазарь Гинзбург довольно быстро определился с политическими симпатиями. В августе 1919 года в Минск вошли польские войска, в городе начались еврейские погромы. Революционно настроенная молодежь шла добровольцами в Красную армию. Лазарь к лету 1919 года окончил училище; в декабре ему должно было исполниться 16. Не дожидаясь этого, он ушел добровольцем на фронт, а в 1920-м вступил в ВКП(б).

Красноармеец Лазарь Гинзбург

На фронте у молодого бойца обнаружился туберкулез; Лазарю выдали путевку на лечение в подмосковный санаторий "Подсолнечное", бывшую клинику для нервнобольных, где теперь лечили красноармейцев. В санатории он провел зиму 1920/21 года. Именно тогда он ездил в Москву, где посещал студию при Литературно-издательском отделе Наркомпроса, созданную Брюсовым. Там он впервые увидел Маяковского и познакомился со Шкловским. Кстати, Шкловский предложил ему написать для ОПОЯЗа (Общество изучения поэтического языка, созданное в 1916 году группой историков литературы и лингвистов — представителей так называемой "формальной школы". — Прим. ред.) работу о системе повторов в "Тысяче и одной ночи". Лагин рассказывал, что взял в библиотеке эту книгу на арабском, и ее вынес востоковед Мустафа Османович, сам похожий на волшебника — с бородой, в цветной жилетке, в остроносых туфлях...

https://fantlab.ru/blogarticle49648

В начале 20-х, после окончания советско-польской войны, партия занялась созданием и укреплением сети комсомольских организаций на территории Белоруссии. Молодой коммунист Гинзбург вступил в комсомол и взялся за выполнение партийных задач: собирал первичные ячейки, агитировал, занимался хлебозаготовками. И продолжал писать стихи. Первые его публикации состоялись в белорусской прессе начала 20-х, а в 1922 году он стал рабкором комсомольской газеты "Чырвоная змена". О стихах своих позднее он коротко сказал: "Говоря откровенно, у меня имеется немалая заслуга перед отечественной литературой: я вовремя и навеки перестал писать стихи".

В 1923 году он поступил в Минскую консерваторию: у него был красивый баритон, он любил петь и надеялся стать певцом. Но через год консерваторию бросил. Тем не менее в музыке он хорошо разбирался и прекрасно пел романсы.

Гинзбурги: слева сидят отец Иосиф Файвелевич и мать Хана Лазаревна, Лазарь стоит второй слева

В 1924 году семья Гинзбург перебралась в Москву. Отец оставил частную торговлю и, окончив полиграфические курсы, стал наборщиком в газете "Известия". А Лазарь поступил в Институт народного хозяйства имени Карла Маркса (бывший Московский коммерческий институт, будущий Плехановский университет).

Москва. Институт народного хозяйства имени Карла Маркса. 1920-е годы.

Осенью 1925-го граждан 1903 года рождения призвали в армию. Лазарь снова оказался в рядах РККА и был направлен в Ростов-на-Дону. Но самое его большое ростовское впечатление оказалось связано не с армией, а с приездом в город Маяковского. Осенью 1926 года Маяковский не только выступал с чтением своих стихов, но и слушал ростовских поэтов в подвале Дома печати. Среди поэтов оказался и красноармеец Гинзбург; позднее он писал в мемуарах "Жизнь тому назад": "Кстати, именно здесь и в том же году читал нам совсем еще молоденький Александр Фадеев свой еще не опубликованный "Разгром". Маяковский внимательно слушал, что-то записывал на папиросной коробке, а потом говорил о прочитанном. Лагин прочитал отрывок из поэмы "Песня об английском табаке" и небольшое стихотворение "Отделком", то есть "командир отделения"; Наталья Лагина называет его "Старшина". "Владим Владимыч все внимательно выслушал — так Лагин изложил эту историю журналисту Михаилу Лезинскому, — скептически посмотрел на меня и сказал: "Ваша поэма родилась не из сердца. Это, батенька, литературщина. Своими глазами надо смотреть на окружающий мир, а не через пенснэ классиков. А вот маленькое ваше стихотворение мне, как ни странно, понравилось...". Потом он даже заходил к Маяковскому в гости. Тот угощал его мандаринами, а Лазарь снова, как в детстве, стал деликатно отказываться. Впрочем, Маяковский быстро разгадал мучения "интеллигента с ружьем", и от мандаринов скоро ничего не осталось.

Демобилизовался Лазарь Гинзбург только в 1930 году; о своем последнем месте службы он пишет в воспоминаниях: "В качестве политработника запаса я отбывал повторный сбор в должности дублера комиссара отдельного батальона связи". Вместе с подопечными солдатами он задумал концерт к окончанию сборов, позвонил Маяковскому, чтобы позвать его. "Маяковский чуть помедлил с ответом. Потом сказал:

— Голубчик, я себя последние дни омерзительно чувствую. Позвоните мне денька через три-четыре...

Этот разговор происходил десятого апреля тысяча девятьсот тридцатого года, в одиннадцатом часу утра".

Маяковский застрелился в 10.15.

ЭКОНОМИСТ-САТИРИК

После армии Лазарь поступил в Институт красной профессуры. Пока учился — печатался в газете "За индустриализацию". В 1933 году защитил диссертацию, стал кандидатом экономических наук и доцентом, солидным ученым, как и его братья: рано погибший младший, Давид, был литературоведом, а Шевель и Файвель — инженерами. Однако его журналистский опыт оказался более востребованным, и молодого ученого направили в газету "Правда" — укреплять экономический отдел.

Гинзбурги: отец Иосиф Файвелевич, мать Хая Лазаревна, сыновья Лазарь (первый слева), Файвель с женой Розой Малой (слева во втором ряду), Шевель (с женой?), Давид и дочь Соня. Из архива Ольги Ким (публикуется впервые)

А в издательстве "Правды" выходил журнал "Крокодил", в котором работала веселая компания журналистов под руководством Михаила Кольцова — от старого сатириконовца Аркадия Бухова до бывших сотрудников "Гудка" Катаева, Ильфа и Петрова.

Публикация Л. Лагина на страницах "Крокодила". 1936 год

Со временем "крокодильцы" выработали свой узнаваемый стиль, может быть, поэтому сатирические памфлеты Лагина напоминают то зощенковские рассказы, то "Двенадцать стульев", то какого-нибудь катаевского "Повелителя железа", то "Мастера и Маргариту" Булгакова.

Обложка книги Л. Лагина "Обидные сказки" в серии "Библиотека "Крокодила". Тексты — типично в зощенковском стиле.

Там-то, в "Крокодиле", Лагин нашел свое место и понял, что призван быть не экономистом, а сатириком. Он даже о "Старике Хоттабыче" говорил, что книга задумана как памфлет, как сатира — и только вмешательство редакции сделало из нее волшебную сказку.

В 1934 году он стал заместителем главного редактора и выпустил свой первый сборник — "153 самоубийцы", подписав его псевдонимом Лагин, сложенным из первых слогов имени и фамилии. Через два года его приняли в Союз писателей.

Обложка книги Л. Лагина "153 самоубийцы" в серии "Библиотека "Крокодила"

В книгу вошло несколько сатирических рассказов, один из которых, "Эликсир сатаны", рассказывал о лекарстве, которое позволяло лечить лилипутов, заставляя их расти. Доктор-изобретатель решил подзаработать, выращивая козочек и коров сограждан, чтобы повысить надои, но недоброжелатели из числа христианских фундаменталистов отравили подопытную козу, объявили доктора дьяволом и призвали всех к покаянию. Со временем из этого рассказа выросла целая повесть: в 1947 году увидел свет "Патент АВ", где богатый негодяй намеревался вырастить из шестилетних детей личную армию; типичная для советской фантастики история о том, как мерзавцы пытаются присвоить достижения науки.

А в 1952 году писатель Порфирий Гаврутто в "Комсомольской правде" обвинил Лагина в плагиате: в самом деле, несколько первых страниц "Патента" напоминают начало опубликованного в 1940 году романа Беляева "Человек, нашедший свое лицо". Беляев к этому времени уже умер; дело о плагиате разбирал Союз писателей, и "Эликсир сатаны" помог решить дело в пользу Лагина. На самом деле все сложнее: роман Беляева тоже вырос из другого текста — опубликованного в 1929 году романа "Человек, потерявший лицо".

Трудно сказать, откуда вдруг вырос волшебный, озорной "Хоттабыч". Тут свою роль сыграл и прочитанный когда-то "Медный кувшин", и Шкловский, и "Тысяча и одна ночь". И летняя, знойная, переполненная безмятежным счастьем, коммунальными склоками и подспудным страхом Москва, в которой не может не завестись какая-то нечистая сила. На это обращает внимание чуть не каждый литературовед, пишущий о Лагине: здесь джинн — у Булгакова дьявол.

А еще, может быть, сказалось и знакомство с мальчишкой Воликом — Всеволодом, сыном доктора Алексея Замкова и скульптора Веры Мухиной. У Волика был костный туберкулез, и после тяжелой операции на ноге он учился ходить на костылях. Лагин, заходя к родителям мальчика, развлекал его арабскими сказками и выдумал смешное обращение — Волька ибн Алеша. Да и "Костыльков" придумалось, наверное, само собой. Об этом выросший Волька, ученый Всеволод Замков, рассказал композитору Виктору Копытько, а тот — минскому краеведу Михаилу Володину, который и опубликовал эту историю. Володин относит знакомство с Воликом к концу 20-х, но начало 30-х кажется более вероятным.

https://blog.t-s.by/minskie-istorijki/201...

Может, и волшебная сказка вместо политического памфлета вышла потому, что в ней появился ребенок, смешной Волька ибн Алеша, и автор получил полное право не только язвить и ехидничать, но еще дурачиться и шалить. Он и вправду вел себя как ребенок. Наталья Лагина вспоминала: "Мама рассказывала: когда он начал писать "Хоттабыча", она, уходя на работу, запирала его на ключ, оставляя на столе тарелку с огромным количеством конфет. Он был сладкоежкой и патологическим лентяем, когда дело касалось его собственного творчества". К вечеру конфеты были доедены, несколько страниц написано. Впрочем, не очень ясно, о каком времени идет речь: женился он в 1940 году, когда "Хоттабыч" был уже написан, а переделкой сказки занимался после развода. Избранницей Лагина стала Татьяна Васильева, сотрудница "Крокодила", а потом фотограф и фоторедактор Агентства печати "Новости". Она была очень красива — вылитая Любовь Орлова, говорила Наталья Лагина.

ВМЕСТО СЛАВЫ

В 1938 году "Старика Хоттабыча" начал печатать журнал "Пионер". Начало сказки появилось в октябре—декабре, а окончание — в январе—феврале следующего года, но уже в газете "Пионерская правда". Лагин сразу стал очень знаменит. Однако вместо того, чтобы наслаждаться славой, ему пришлось бежать.

В декабре 1938 года арестовали Михаила Кольцова, и стало ясно, что следующим будет Лагин, его заместитель. Считается, что Лагина и карикатуриста Бориса Ефимова, брата Кольцова, спас Александр Фадеев, который своевременно услал обоих в командировку на Шпицберген. Пока Лагин был на Севере, за ним приходили с ордером на арест, но не застали. Когда он вернулся, его уже не искали.

А вернулся он в Москву в 1940-м — "Старик Хоттабыч" как раз вышел отдельной книгой. Женился. Потом родилась дочь.

И началась война.

Войну он прошел военным журналистом в составе Черноморского флота. Должность его в наградном листе (в конце 1944 года Лагин был награжден орденом Отечественной войны 1-й степени) обозначена как "писатель при 2 отделе Политуправления ЧФ", военное звание — майор береговой службы. Там же указано, что Гинзбург—Лагин имеет медаль "За оборону Севастополя". Он участвовал в боях за Одессу, Николаев, Херсон, в обороне Севастополя. В газете "Красный черноморец" он вел юмористический раздел "Рында", где публиковал стихи, басни, подписывал карикатуры. Михаил Лезинский рассказывал, что в Балаклаве в последние дни перед сдачей города художник Леонид Сойфертис и Лазарь Лагин написали на стене крепости аршинными буквами: "С миру по нитке — Гитлеру петля".

Он писал военные сказки. Написал в стихах "Балладу об энском десанте". Но стихов своих по-прежнему стеснялся, говорил о них иронически — до тех пор, рассказывает дочь, пока однажды в нагрудном кармане у погибшего моряка не нашли газетный листок с его стихами. Написал повесть "Броненосец "Анюта".

Его младший брат Файвель погиб на Курской дуге в 1943 году. Другой брат, Шевель, воевал до 1944 года, когда был отозван с фронта восстанавливать донбасские шахты. Семью разбросало по стране, Лагин устраивал родным вызовы в Москву.

В книгу вошло несколько сатирических рассказов, один из которых, "Эликсир сатаны", рассказывал о лекарстве, которое позволяло лечить лилипутов, заставляя их расти. Доктор-изобретатель решил подзаработать, выращивая козочек и коров сограждан, чтобы повысить надои, но недоброжелатели из числа христианских фундаменталистов отравили подопытную козу, объявили доктора дьяволом и призвали всех к покаянию. Со временем из этого рассказа выросла целая повесть: в 1947 году увидел свет "Патент АВ", где богатый негодяй намеревался вырастить из шестилетних детей личную армию; типичная для советской фантастики история о том, как мерзавцы пытаются присвоить достижения науки.

А в 1952 году писатель Порфирий Гаврутто в "Комсомольской правде" обвинил Лагина в плагиате: в самом деле, несколько первых страниц "Патента" напоминают начало опубликованного в 1940 году романа Беляева "Человек, нашедший свое лицо". Беляев к этому времени уже умер; дело о плагиате разбирал Союз писателей, и "Эликсир сатаны" помог решить дело в пользу Лагина. На самом деле все сложнее: роман Беляева тоже вырос из другого текста — опубликованного в 1929 году романа "Человек, потерявший лицо".

Трудно сказать, откуда вдруг вырос волшебный, озорной "Хоттабыч". Тут свою роль сыграл и прочитанный когда-то "Медный кувшин", и Шкловский, и "Тысяча и одна ночь". И летняя, знойная, переполненная безмятежным счастьем, коммунальными склоками и подспудным страхом Москва, в которой не может не завестись какая-то нечистая сила. На это обращает внимание чуть не каждый литературовед, пишущий о Лагине: здесь джинн — у Булгакова дьявол.

А еще, может быть, сказалось и знакомство с мальчишкой Воликом — Всеволодом, сыном доктора Алексея Замкова и скульптора Веры Мухиной. У Волика был костный туберкулез, и после тяжелой операции на ноге он учился ходить на костылях. Лагин, заходя к родителям мальчика, развлекал его арабскими сказками и выдумал смешное обращение — Волька ибн Алеша. Да и "Костыльков" придумалось, наверное, само собой. Об этом выросший Волька, ученый Всеволод Замков, рассказал композитору Виктору Копытько, а тот — минскому краеведу Михаилу Володину, который и опубликовал эту историю. Володин относит знакомство с Воликом к концу 20-х, но начало 30-х кажется более вероятным.

Может, и волшебная сказка вместо политического памфлета вышла потому, что в ней появился ребенок, смешной Волька ибн Алеша, и автор получил полное право не только язвить и ехидничать, но еще дурачиться и шалить. Он и вправду вел себя как ребенок. Наталья Лагина вспоминала: "Мама рассказывала: когда он начал писать "Хоттабыча", она, уходя на работу, запирала его на ключ, оставляя на столе тарелку с огромным количеством конфет. Он был сладкоежкой и патологическим лентяем, когда дело касалось его собственного творчества". К вечеру конфеты были доедены, несколько страниц написано. Впрочем, не очень ясно, о каком времени идет речь: женился он в 1940 году, когда "Хоттабыч" был уже написан, а переделкой сказки занимался после развода. Избранницей Лагина стала Татьяна Васильева, сотрудница "Крокодила", а потом фотограф и фоторедактор Агентства печати "Новости". Она была очень красива — вылитая Любовь Орлова, говорила Наталья Лагина.

ВМЕСТО СЛАВЫ

В 1938 году "Старика Хоттабыча" начал печатать журнал "Пионер". Начало сказки появилось в октябре—декабре, а окончание — в январе—феврале следующего года, но уже в газете "Пионерская правда". Лагин сразу стал очень знаменит. Однако вместо того, чтобы наслаждаться славой, ему пришлось бежать.

В декабре 1938 года арестовали Михаила Кольцова, и стало ясно, что следующим будет Лагин, его заместитель. Считается, что Лагина и карикатуриста Бориса Ефимова, брата Кольцова, спас Александр Фадеев, который своевременно услал обоих в командировку на Шпицберген. Пока Лагин был на Севере, за ним приходили с ордером на арест, но не застали. Когда он вернулся, его уже не искали.

А вернулся он в Москву в 1940-м — "Старик Хоттабыч" как раз вышел отдельной книгой. Женился. Потом родилась дочь.

И началась война.

Войну он прошел военным журналистом в составе Черноморского флота. Должность его в наградном листе (в конце 1944 года Лагин был награжден орденом Отечественной войны 1-й степени) обозначена как "писатель при 2 отделе Политуправления ЧФ", военное звание — майор береговой службы. Там же указано, что Гинзбург—Лагин имеет медаль "За оборону Севастополя". Он участвовал в боях за Одессу, Николаев, Херсон, в обороне Севастополя. В газете "Красный черноморец" он вел юмористический раздел "Рында", где публиковал стихи, басни, подписывал карикатуры. Михаил Лезинский рассказывал, что в Балаклаве в последние дни перед сдачей города художник Леонид Сойфертис и Лазарь Лагин написали на стене крепости аршинными буквами: "С миру по нитке — Гитлеру петля".

Он писал военные сказки. Написал в стихах "Балладу об энском десанте". Но стихов своих по-прежнему стеснялся, говорил о них иронически — до тех пор, рассказывает дочь, пока однажды в нагрудном кармане у погибшего моряка не нашли газетный листок с его стихами. Написал повесть "Броненосец "Анюта".

Его младший брат Файвель погиб на Курской дуге в 1943 году. Другой брат, Шевель, воевал до 1944 года, когда был отозван с фронта восстанавливать донбасские шахты. Семью разбросало по стране, Лагин устраивал родным вызовы в Москву.

А свою семью он потерял сразу после войны: в 1946 году Татьяна забрала дочь и ушла к пресс-атташе югославского посольства, хотела уехать за границу с Наташей, но Лагин не выпускал дочь. Затем начались югославско-советские осложнения, муж ее был расстрелян, а сама она спаслась только следующим замужеством: вышла за советского писателя Николая Вирту. Лагин больше не женился: продолжал ее любить, заботиться о ней и дочери. Наташа в 16 лет ушла жить к отцу и взяла с собой бабушку, мамину маму.

Эта жизнь не всегда была безоблачной. По воспоминаниям дочери, отец мог и тяжелым предметом в нее запустить, когда сердился, и выпорол ремнем, когда она подала документы в ГИТИС на факультет музыкального театра: "Кокотки у меня дома не будет". "Лазарь с трубкой", как назвал его Олеша в крокодильские времена, превратился в "Лазаря с дочкой". В последние годы его жизни они даже сочиняли вдвоем роман "Филумена-Филимон" (так звали их домашнюю кошку).

НЕУБЕДИТЕЛЬНО

В годы холодной войны особенно расцвел его талант сатирика-памфлетиста. Теперь он страстно обличал империалистов и поджигателей войны — и в "Крокодиле", и в памфлетах.

Он решил переиздать "Хоттабыча", но и в волшебную сказку пришлось вносить изменения, соответствующие политической ситуации. В "Хоттабыче" вместо заведующего хозяйством кустарной артели "Красный пух" Феоктиста Хапугина появился американский капиталист Вандендаллес, помесь Вандербильта с Даллесом; в одной редакции Хоттабыч превратил его в собаку, и тот стал выступать по радио с еженедельным лаем, в другой — велел ему катиться, откуда приехал, и тот укатился колбаской в Америку через океан. А Волька превратился в неутомимого пропагандиста достижений Страны Советов.

Во время борьбы с космополитизмом Лагин, конечно, не чувствовал себя в безопасности. Мужа его сестры сослали в Киргизию, сестру с дочерью "уплотнили", оставив им в квартире одну комнату из трех. В газетах усердно разоблачали псевдонимы "безродных космополитов", их персональные дела разбирали на партийных собраниях. Когда из партии исключали театроведа Альтмана, обвиняемого в семейственности (когда работал во фронтовой газете, привел туда на работу жену и несовершеннолетнего сына), тот пытался защищаться: жена просилась на фронт, я взял ее в редакцию, сын несколько раз убегал на фронт, я взял его в редакцию, он все равно погиб... Писатель Бенедикт Сарнов вспоминал, что случилось дальше: "Мой сослуживец, который сейчас говорил о семейственности, вместе со мной стоял на могиле моего мальчика... вместе со мной..." — сказал Альтман и замолчал. "Зал, битком набитый озверевшими, жаждущими свежей крови линчевателями, тоже молчал. И в этой наступившей вдруг на мгновение растерянной тишине как-то особенно жутко прозвучало одно короткое слово — не выкрикнутое даже, а просто произнесенное вслух. Не слишком даже громко, но отчетливо, словно бы даже по слогам: — Не-у-бе-ди-тельно... Слово это скрипучим своим голосом выговорил Лазарь Лагин, автор любимой мною в детстве книги "Старик Хоттабыч". И оно, как говорится, разбило лед молчания. Суд Линча продолжился".

В 1949 году с Лагиным случился инсульт. Некоторые биографы связывают его с переделками "Хоттабыча", некоторые — с семейными неурядицами.

В 1953 году Лазарю Лагину должны были присудить Сталинскую премию второй степени — его даже успели отснять для парадного портрета. Но Сталин умер, и премии присуждать не стали: раньше они финансировались из сталинских книжных гонораров, но вождь не оставил завещания, и всю программу премий пришлось свернуть.

Лазарь Лагин с двоюродным братом И.М. Гинзбургом и дядей М.Ф. Гинзбургом. Минск. 1967 год

Оттепельные и постоттепельные произведения Лагина — по-прежнему идеологические памфлеты. Некоторые из них сейчас можно читать только из литературоведческого интереса. Такова, например, "Атавия Проксима" -— история о государстве-континенте Атавия, которое решило спровоцировать международный ядерный конфликт и свалить это на коммунистов. Один из исполнителей приказа забыл открыть шахты, и ракеты ушли вглубь земли, так что континент оказался оторван от земли и заброшен на околоземную орбиту. Дальше — чума, война, потерявшие человеческий облик хапуги и благородные рабочие — словом, типичный набор политагитки.

Лазарь Лагин в Минске. Начало 1970-х годов

В "Белокурой бестии" находят юного маугли — сына знатной фамилии, потерянного и воспитанного волками; педагоги очеловечивают его и возвращают семье. Там из трогательно-глупого и честного ребенка окружающие воспитывают подлеца, сверхчеловека, политического лидера, белокурую бестию. Расчеловечивание человека — вообще любимая тема Лагина; ей посвящен его лучший, вероятно, роман — "Майор Велл Эндъю". Лагин отталкивается от побочного сюжетного ответвления "Войны миров" Уэллса — марсиане уносят с собой троих землян — и пытается додумать, что с этими землянами стало. Повествование ведет майор Велл Эндъю ("Ну а ты?" в переводе с английского), на первый взгляд добропорядочный христианин и верный служака. От испуга и сопротивления он постепенно переходит к самоидентификации с разумными марсианами — и обнаруживает, что они пьют человеческую кровь. Попытки спасти себя приводят его к тому, что в какой-то момент он и сам принимает предложение выпить крови — и окончательно рвет связь с человеческим в себе и человечеством.

Не будем задаваться вопросами о том, как это соотносится с процитированным выше "неубедительно". Лазарь Лагин был очень советский человек. Наверняка он придумал для себя ответ на этот вопрос — трудно только сказать, убедительный ли.

Последнее его крупное произведение — "Голубой человек", история о советском студенте, попавшем в 1894 год, где он встречается с Лениным. Интрига любопытная, историческая часть написана с явным увлечением... А вот современная... Особенно там, где нужно изобразить положительных современников... "Промакадемию она окончила в тысяча девятьсот тридцать пятом. В партию вступила восемнадцати лет. Она тогда пятый год работала швеей в "Модном заведении мадам Бычковой", что в Казенном переулке, и кроме хорошего вкуса вынесла из этого страшноватого храма дамского платья здоровый заряд классовой ненависти и великолепное презрение к дамочкам, у которых мозги забиты тряпками". Это главная героиня. А вот главный герой: "Он и теперь, работая контролером по печатным схемам транзисторного цеха большого московского завода, с удовольствием участвует в заводской самодеятельности. Если бы он не учился на заочном факультете Энергетического института, ему была бы прямая дорога в музыкальную школу для взрослых". Это тот самый негнущийся, халтурный соцреализм, который дождался к концу века своего гробовщика Сорокина.

Лучше уж помнить Лагина по "Старику Хоттабычу" и по "Обидным сказкам" — не то сказкам, не то басням, саркастическим и вполне безнадежным.

Он успел благословить братьев Стругацких на издание "Страны багровых туч", которую, говорят, собственноручно извлек из редакционной корзины.

Он написал сценарии к мультфильмам:

Жил-был Козявин (1966) (Житие Козявина, который был чрезвычайно исполнительным сотрудником, но ничего не делал без приказа. Весь фильм ищет Сидорова — кассира. Режиссер: Андрей Хржановский В ролях: Александр Граве).

Про злую мачеху (1966) (Сказка для родителей младшего, среднего и старшего возраста о трудностях воспитания родных и неродных детей. Режиссеры: Валентина и Зинаида Брумберг).

Происхождение вида (1966) (Юмористическое повествование о происхождении человека. Режиссер: Ефим Гамбург. В ролях: Анатолий Папанов.)

Шпионские страсти (1967) (черно-белый мультфильм, снятый как кинопародия на детективные штампы. Режиссер Ефим Гамбург).

Внимание, волки! (1970) (история о современном Маугли, перевоспитанном, но не забывшим своей жизни среди волков. Режиссер Ефим Гамбург).

1971 – Диогенбочкоремонт (СССР) – сценарий к мультфильму (съемки были запрещены Госкино СССР), сочтя сценарий порочным и клевещущим на советский строй.

1971 – Наше вам прочтение! (СССР) – сценарий к мультфильму (съемки были запрещены Госкино СССР). Остроумная пародия на низкопробные экранизации классических произведений русской литературы. Переделанный ствринный канцеляризм "Наше Вам почтение!"

https://fantlab.ru/edition49137

Он еще успел написать несколько сценариев к мультфильмам. Один из них, "Шпионские страсти", издевается над штампами шпионской литературы. Интересно, кстати, что Лагин, умея распознавать штампы и глумиться над ними, мог хладнокровно гнать почти автопародийные штамповки — грань между штампом и пародией в некоторых его памфлетах совершенно стерта.

Часть сценариев мультфильмов написана по «Обидным сказкам».

Он умер в 1979 году после пятого инсульта. Злой сатирик, ехидный афорист, ядовитый памфлетист, оставшийся во всенародной памяти добрым и чудаковатым волшебником, который заваливает футболистов разноцветными мячиками, выпускает на цирковую арену пирамиду веселых слонов и несет сказочную чушь на экзамене по географии...

Странно все-таки работает мироздание.

https://zen.yandex.ru/media/id/5a2ee24748...

фрагмент выступления Лазаря Иосифовича на своем творческом вечере 12.12.1973 г. о детстве, о сути писательского труда.

Арх. № ф. 13, оп. 4, ед. уч. 76-2

Время звучания: 11 мин. 20 сек. РГАФД

http://xn--80afe9bwa.xn--p1ai/callendar/0...

***

***

автограф

Сяляне вёскі Занямоньне любілі ў нядзелю ці ў сьвята сходзіцца на рынак, каб пра тое, пра сёе пагаварыць, каб дазнацца дзе-якіх навін. Ось і ў гэты вечар яны сабраліся аб чым-небудзь пагаманіць. Грамада вялікая. Гоману многа. А вечар быў ціхі, цёплы і ясны. Зьлёгенька падыхаў ветрык, як-бы прыслухоўваўся да гутаркі людзкай, каб потым панесьці яе ўгору і расказаць месяцу, зорам і хмаркам. Прьпноў сёньня і Адам Краўцовых. Яго рэдка бачылі на сходах. Ен быў самы бяднейшы ў вёс- цы. Зямлі зусім ня меў, апроч кавалачку агарода, ды й то на яго было трох братоў. Адам сядзеў усё дома, раздумваючы, як-бы палепшыць сваё жыцьцё. А жылося надта дрэнна. Але ў гэты вечар і ён выпаўз з свае старэнькае хаты. Яго непакоілі ўсялякія думкі, якія яму бажалася выказаць каму-небудзь.

Сяляне сядзелі на бярвеньнях ля хаты Ткачука. Гоман ужо пачаў сьціхаць. Зда- валася, усе перагутарылі. Адам сядзеў і думаў, як-бы пачаць гаворку пра свае думкі. Але вось неяк зайшла гутарка пра сны.

—Чорт яго ведае, што гэта — не’к ня сьпіцца, сны дрэнныя лезуць, — пачынае адзін, а там другі. Тлумачаць па-свойму. Адам насачыў момант і пачаў апавядаць. Што ён расказваў, гэта ня быў сон. Яго беднасьць, яго доля давяла да гэтакіх думак, але ён не хацеў, каб ведалі, што гэта ён сам дамысьліўся, і сказаў, нгго сьніў.

— Ось паслухайце, як я надум... як я сьніў, — паправіўся Адам, пачынаючы гаворку.

— Ну, кажы — паслухаем, — загукалі сяляне, — мо што й цікавае?

— Ось я, здаецца, ужо зусім зьбяднеў: хоць я й так бедны, ато дык нават нямачаго есьці. Д ык, здаецца, і надумаў я паехаць у другі край у заработкі. Жонцы сказаў пра- даць каня, купіць хлеба І жыць пакуль што, а я зараблю грошай, буду прысылаць, потым сам, моў, прыеду І тагды зажывом па-людзку. „Ну, добра“, — згадзілася жон- ка. Ось раз увечар, здаецца, як вёска ўжо спала, разьвітаўся я з жонкаю, з дзецьмі і паплёўся на станцыю. Грошай не’к сабраў на дарогу — прадалі, здаецца, апошняга япрука. Заплакаў, вельмі-ж бо горка І шкода было пакідаць свой родны куток. А да- лей некім цудам я ўжо еду на чыгунцы далёка-далёка ад сваёй вёскі. Сяджу гэта я ў вагоне, думаю, у які-б край ехаць, дзе болып заработкаў, і аб жонцы з дзецьмі думаю, ажна кандуктар ідзе і кажа ўсім з чуіункі злазіць, бо далей цягнік ня йдзе. Зьлез я, іду, а цягнікоў многа-многа, ды ўсе непадобныя на той, што я ехаў. Падыходжу я, к аднаму, а некі пан: „Сядай, ка’а, браце, калі хочаш, — паедзем у наш край, у нас до- бра жыць“. — „Але-ж у мяне білета няма?“ — „То нічога! Ось сядай!“ — і адчыніў дзьверы. Я зьдзівіўся, што ён так ласкава да мяне зьвярнуўся, бо я-ж просты му- жык у лапцях, а ён пан. Зьняў я шапку, пакланіўся, падзякаваў за раду і ўвайшоў у цягнік. Тут я зноў зьдзівіўся. Я ня ведаў, дзе я, — ці ў пакоі ў пана, ці ў цягніку. Ня верыў сваім вачом. Усё так пекна, так прыгожа: зэдлікі ўсе мяккія, картыны раз- ьвешаны. Я доўга стаяў, разглядаючы, і баяўся садзіцца, аж калі падышоў зноў той пан, што ля вагону стаяў, і сказаў садзіцца, тагды толькі я сеў. Ня памятаю, ці доўга я ехаў, ці не. Я ня ведаў на’т — куды. Толькі ведаю, што бяз білету, і грошай ніхто ня пытаў. Але ось, няведама як, апынуўся я ў вёсцы (там гэтак яе звалі, але, як я думаў, то — настаяшчае места).

— Ну, брат, І сон! — ня стрымаўся, каб не перапыніць, стары Язэп.

— Не перапыняй, Язэп! Кажы далей, Адам! — адазваўся Максім.

— Іду гэта я, разглядаю далей, — апавядае Адам, — усё роўна, як у лесе. Але ось падходзіць некі пан, даў „дабрыдзень“. Бачучы, што я ня тутэйшы, адазваўся: „Хад- зем, папалуднаем, браце, —ужо пара!“ Я ўсё роўна, як акамянеў ад гэтых слоў. Хацеў нешта сказаць, але язык не’к не паварочваўся. I я, падуласны некай невядомай сіле, паплёўся за ім. Схамянуўся толькі, як мы падышлі да вялікай мураванай хаты, і той пан зноў зьвярнуўся да мяне: „Ось сюды! Ты, браце, мусіць, ня тутэйшы, — ці зда- лёк?“ Неяк язык разварушыўся; я пачаў расказваць. Мы ўселіся ля стала і чакалі, калі нам пададуць полудзень. Саля вялікая, сталоў многа. Чыста, хораша, — адна любата! Людзі сядзяць, палуднуюць, а ўсе адзеты па-панску. Той пан, што быў са мною, як я дазнаўся, зваўся Юрка. Вось я І вылажыў яму, адкуль я, чаго прыехаў, бо ўзнаў, што ён вельмі добрычалавек, хоць, як мне здавалася, пан. „Ага“, —працягнуў Юрка, як я скончыў гутарку. Полудзень кончыўся. Усё давалі вельмі смачныя стравы. Я зроду ня спытваў такіх. Пачаў я поркацца ў кішэні і вымаю кецку (яшчэ меў тры злоты грошай), каб заплаціць за полудзень. А Юрка: „Што гэта?“ — пьггае. Кажу, трэба заплаціць. „Як заплаціць?“ — зноў пьггае. Я зьдзівіўся. Думаю, што гэта хіба пан сьмяецца. Ажно як пачалі мы жупіць, то я дазнаўся, што зусім тут грошы не ўжываюцца, на’т ня ведаюць, што то за грошы. Ну, думаю, ось прыехаў у заработкі! А тут грошай ва ўсёй краіне няма. Хіба-та я, мысьлю, папаў у нябескае царства, ці яко ліха? Юрка ўбачыў, што я зьдзіўлены, і пачаў мне тлумачыць.

—А-а, ось дык сон! — зноў ня стрымаўся Язэп, аўсе аж рот паразьзяўлялі і вельмі ўважна слухалі.

—Ось я, кажа Юрка, — апавядае далей Адам, здаволены, што яго думкі з цікавасьцю слухаюць, — пайду, скажу маршал ку, што да нас новы чалавек прыехаў, і адпрашуся ад работы. Тагды я павяду цябе ўсюды і пакажу, як у нас жывуць. Пашоў, а я чакаю, раздумваючы: куды-та я папаў? А людзі ўсе, папалуднаваўшы, пачалі расходзіцца на работу. Але вось і Юрка вярнуўся. „Ну, хадзем!“ — ка’а. Пашлі. Ось Юрка і пачаў расказваць. „Наш край, кажа, увесь завецца „Краіна Працы“, — так і завецца, бо ў нас усе ад малога да старога — усе агульна працуюць, і працуюць у нас ня толькі для сябе, але для ўсіх людзей свайго краю“. Я слухаю ўважна і ня разумею, як-та — для ўсіх? А Юрка кажа далей: „Поле ў нас абрабляюць не паасобку, а цэлай грама- дою, цэлай вёскай“. Мы тым часам вышлі ўжо на поле. „Яно разьдзелена ў нас па палеткі, і вось адны (у нас, бач, праца разьдзелена паміж усіх роўна) працуюць ля жьгга, другія — ля аўса, трэйція — ля ячменю і т. д. Гэта знача, ужо часьцей ля яго ходзяць, як у нас кажуць — культывіруюць, каб мець ад зямлі як найболыны пры- бытак. Але, калі сеяць, ці жаць, ці касіць, або бульбу выбіраць, — тая частка, якой прыпаручана той ці іншы палетак, ня зможа адна ўправіцца, дык ёй пасабляюць другія. Аўсім у нас кіруе Радаз маршалкам начале. Мы выбіраем яго з паміж сябе“.

Я жадаў непгга спытаць, але Юрка, чалавек жуплівы, ня даў мне прагаварыць, а расказваў і тлумачыў далей.

„У нас, ка’а, працаваць ня надта цяжка, дзеля таго, нгго мы маем усялякія машы- ны. Усё сабраўшы з поля і памалаціўшы, мы звозім у аіульны сьвіран, а адтуль ужо па запісках маршалка бяром сабе для ўжьггку. Адным словам, пажывеш у нас, як за- хочаш, дык лепей азнаёмішся з нашым жыцьцём“.

Прашоўшы крыху полем, мы вярнуліся назад. На полі кіпела работа. Якраз у тым часе жалі. Юрка-ж далей мне тлумачыць: „Вось бачыш: вёска наша. Прыго- жая, праўда? Хаты ўсе мураваныя, але гэта ўласнасьць усяго люду, што жыве тут. Жывом мы па кватэрах. У хатах — чыста, хораша. Ну, цяпер (мы увайшлі ўжо ў вёску) павяду цябе, ка’а Юрка, па майстэрням. Вось тут працуюць гарбары, выра- бляюць скуры — і то для ўсіх“. Зайшлі мы, паглядзелі. Працуюць людзі з некай дзіўнай ахвотай.

Я яшчэ нідзе ня бачыў, каб так працавалі. Былі і старьга, і малыя. „А гэта (падьпплі мы к другой, шаўцоўскай) шыюць боты таксама для ўсіх. У нас, скажу адзін раз, ка’а Юрка, кожны працуе для ўсіх іўсе для аднаго. Усе гэтыя боты зносяццаў скарб, аад- туль выдаюцца, каму патрэбна. Падраліся — ідзі к маршалку, дасьць запіску ў скарб, там забяруць у цябе старыя, а дадуць новыя. Старыя-ж боты зноў ідуць у майстэрню ў работу“. Тут я ня вытрымаў — запытаў: „А па колькі плацяць?“ Юрка зьдзівіўся з гэстакага запытаньня, адалей кажа: „У нас-жа, я гаварыў, на’т і ня знаюць, пгго гэта за грошы. Каб ось я ня ўгледзіў у цябе, як ты вымаў з кішэні ў стравярні, то і я-б ня ведаў“. Я задумаўся і ўжо болей не адважваўся распытваць. Юрка-ж далей тлумачыў.

„Вось кравецкая. Тут працуюць, як і ў шаўцоўскай. Усё аддаеццаў скарб, аз скар- бу людзям шыюць з свайго. Ткуць самі — машынаю. А вось гэта кузьня, сьлясарня, стальмарня, калёсная ды шмат усялякіх другіх. Мы так жывом, бачьпн, каб мецьусё патрэбнае ў сябе, дома“. Перайшлі гэта мы ўсе майстэрні і павыходзілі к вялікаму пекнаму дому. „А гэта, кажа Юрка, народная хата. Тут мы зьбіраемся амаль ня кож- ны дзень, радзімся: што і ў якім парадку далей рабіць: так сабе жупім, а то чытаем, бо тут-жа ёсьць і чытальня. Па нядзелям-жа ці ў сьвята наша моладзь тут ладзіць тэатр“. Гэтага дык я не разумеў, але не адважыўся распытвацца. Я ўжо, здаецца, надумаўся тут крыху пажыць, бо Юрка шчэ сказаў, нгго работы ў іх для ўсіх ёсьць. I хлеба для ўсіх хапае. Падыходзім тым часам да другой вялізарнай хаты, аж у пяць паверхаў. „А вось наша школа! Гэта вучацца нашыя дзеці, покуль ня скончаць усіх навук. Тут-жа і ўсялякія дзіцячыя майстэрні: вучацца па кніжкам і рукамі на прак- тыцы. У нас першыя годы адукацыя дзецям даецца агульная (у тым-жа часе яны працуюць і рукамі паводлуг сваіх сіл, хоць, праўда, яны і ўвесь свой век працуюць рукамі, а не адно галавою), а потым ужо па спэцыяльнасьці. Усе дзеці нашы вучац- ца, нявучоных у нас няма. Усе людзі ў нашай грамадзе-вёсцы — роўныя“.

„ А бедных, або нявучоных, — няграматных, ось такіх, як я, — няма?“ — запытаўся я.

„А што гэта — бедныя, браце?“ Я не разумеў, але болей ужо ня пьггаўся.

„Там, за гэтаю школаю, вялізны сад; там усялякіх дрэваў шмат, кветкі ёсьць, а далей — агароды вялікія. Тут усюды працуюць і наглядаюць за ўсім вучні нашы з сваімі настаўнікамі“. „Аў агародах хібажанке не працуюць?“ — не’ка-бы зьнячэўку выляцела ў мяне. „Чаму, — ка’а, — ходзяць, бо тут ня толькі вучыцелі, але й вучыцелькі ёсьць; а так, то — не, бо вучні, вучачыся і практыкуючыся, якраз на ўсіх на цэлу зіму і весну нагатовяць варыва. А якая ў нас вось там, у садзе ды ага- родзе, гожасьць, пекната, колькі там хараства! Калі-нібудзь другім разам прыдзем сюды, дык паглядзіш“.

„Ог дык дзіўная старонка! Некае нябескае царства, ды мо’ й нанебе няма гэтакага прыгожагажыцьця, яктут. Гэтарай“, —думаў я прасябе. Юрка-жусё расказваў. „А там, на водшыбе, гавяжы двор; там уся наша жывёла і птаства. Іх даглядаюць такса- ма нашы людзі, гэтакія-ж, як я; ды й вучні, звучаючы, пасабляюць ім. А вот бачьпп — чарнее лес? То наш. Там нашы працуюць. Ага — вось нашы скарбовыя магазыны. Табе, браце, ня гожа хадзіць у гэтых атопках і гэтых портках. Зойдзем сюды, там адтрымаеш усё новае і пекнае, бо мо’ж у нас пажывеш з які месяц?“ „Пажыву“, — адказаў я, забыўшы ўжо і пра жонку, і пра дзеці. Увайшлі ў магазын, а там дабра, дабра, дык аж вочы расходзяцца. Далі мне ўсю новую адзежу, ды такую харошую, я й зроду не насіў гэткай. Такую падабралі, як-бы па мерцы шыта. Убраўся я, як які пан. Падзякаваў, і мы вьпнлі з магазыну. „Во, цяпер ты, браце, наш!“ — загаманіў Юрка. Паглядзеў на загарак ды й кажа: „Ужо ўсе работы скончыліся. Хадзем папад- вячоркаем, а тагды ў хату народную сходзім. Да вечара яшчэ, бач, гадзіны са дзьве“.

„Як? I з поля ўжо ісьцімуць? То-ж яшчэ рана — сонца высакавата“, — загаманіў я. „Не, браце, — у нас лішне не працуюць. Болын васьмі гадзін рэдка калі на рабо-

це застаюцца, хіба толькі ў надзвычайных выпадках: вось як на сенажаці ці на полі, а дождж зьбіраецца ісьці, то толькі тагды“.

Змоўк я. Прышлі мы зноў у тую самую хату, дзе палуднавалі. Юрка сказаў, каб нам далі чаго есьці. Падалі. Ямо. Юрка-ж усё гутарыць:

„Дык ось у нас жывуць гэтак ва ўсёй краіне. Калі-ж у нас чаго недахват, напры- клад, цукру, солі ці іншых рэчаў, — то нам прывозяць з іншых вёсак, дзе іх здабыва- юць, а мы ад сябе зьлішкі гэтаксама адсылаем другім. Такімі ўжо аіульнымі справамі Краіны кіруе Краёвая Рада. Пад яе-ж загадам і чыгунка, і почта, і тэлеграф. Яна выбіраецца ў нас усім краем. Д ык вось, калі чаго брак, напісаў туды і — ёсьць. Але нашы радныя паны ня толькі працуюць галавою, ці, як-та сказаць, пішуць, распа- радкуюцца, але працуюць і рукамі — вядома, як таму час дазваляе“.

Дзівіўся я ўсяму гэтаму, а сам не’к рад, нгго папаў, здаецца, у гэткі рай.

Сяляне ўсе нібы зачарованы гэткім апавяданьнем. Толькі зрэдку чулася працяж- нае „а-а!“. Нярухома сядзелі ўсе, баючыся зрабіць які еіук, каб не перашкодзіць каз- цы. Уважна слухаюць. Адам-жа, бачучы гэта, сам ня ведае, дзе ён: ці на небе, ці на зямлі, — і апавядае далей і ўжо блізіцца к канцу.

—Але ось я ўспомніў пра жонку і дзеці і сказаў аб тым Юрку. А ён: „Прывозь, ка’а, сюды, або напішы: хай самі прыязджаюць. У нас работы ім хваце і хлеба ста- не“, — зноў паўтарыў, што і раней казаў. „Дзеці, ка’а, будуць вучыцца ў той, нгго я паказваў, школе, а самі — гэтак, як і мы: працавацьмеце".

Кончылі мы падвячоркаваць і ідом у народную хату. Я быў вельмі радушчы, нгго знашоў сваю долю, сваё шчасьце. Я не’к пасьмялеў, бо чуўся тут ужо сваім, і пачаў распытвацца: „А ці войска ў вас, або якая там міліцыя ці паліцыя ёсьць?“ — „Не, ка’а, няма. Мы нікому ніякай крыўды ня робім і ні з кім не ваюем. Але калі вораг які пасягне на наш край, то тагды мы ўсе іуртуемся ды ідом у сталічнае места, бяром аружжа і баронім бацькаўшчыну. А міліцыя ці паліцыя — пытаеш? Навонгга-ж яна? У нас зладзеяў, разбойнікаў, як у другіх краёх, няма, бо няма, бач, тых прычын, нгго робяць з чалавека злодзея ці разбойніка“. „Ага!“ — працягнуў я: „Осьтак дык добра. А як жэняцца ў вас?“ — запьггаў я. „А так, браце, — калі хлопец палюбіў дзяўчыну, то ім ніхто не пярэчыць. Ідуць яны запісваюцца і жывуць, пабраўшы шлюб“.

„Ну а ці даўно ўжо ў вашым краю пануе такое жыцьцё?“ I з гэтым пьгганьнем мы ўвайшлі ў хату. Народу было ўжо шмат: мужчыны, кабеты, хлопцы, дзяўчаты і навет дзеці былі. Там гавораць, там чытаюць, а ў другім пакою іуляюць. А якая пекната, якая гожасьць! Усюды на сьценах картыны, малюнкі розныя. Сталоўусякіх, і малых і вялікіх, ды ўсе хварбованыя да пазасьціланыя ўзорыстымі абрусамі. Зэдлі мяккія.

Прыселі мы ля аднаго століка. Юрка пашоў, узяў некую кнііу. Разгарнуў і пачаў адказваць на маё пытаньне. „Даўно, ка’а, нашы й дзяды ня памятаюць. Осьу гэтай кнізе апісана, як мы дайшлі да гэткага жыцьця. У нас калісь жылі ось так, як ты, браце, расказваў, у вас (я адным мамэнтам, праўда, апавядаў пра гэта). Навет цары былі. Але вось — я буду казаць коратка — вышлі з народу людзі і пачалі народ ву- чыць, як можна здабыць долю і шчасьце. Праўда, гэтых людзей лавілі, саджалі ў вастрогі, каралі, але зьяўляліся другія і казалі тое самае. Ня ўсе слухалі гэтых лю- дзей, але былі і такія, што паслухалі, зразумелі і пачалі рабіць, як казалі тыя людзі. А яны казалі: „Зразумейце сказ: адзін заўсіх, аўсе за аднаго, і жыцьцё ваша палеп- шыцца“. I вось людзі, пгго зразумелі, пачалі злучаццаў грамадкі і пачалі жыць, як мы цяпер. Д обра стала жыць так. Д ругія, гледзючы на першых, таксама зіуртаваліся і далучыліся да першых, і сталі жыць згодна. Дзяцей ужо пачалі адукаваць па-свой- му, у матчынай мове, а то бывала, у „казёнках“ некай чужой атручвалі ды рабілі з дзетак здраднікаў сваіх бацькоў, нгго саромеліся свайго роднага. Цяпер адукуюць паводлуг патрэб кожнага народу. Праўда, усё гэта многа крыві канггавала проста- му народу, а ўсё-ж такі ўзялі свой верх. Нішто не магло супыніць народнага посту- пу. Народ пачуў у сабе сілы ля справаваньня самым сабою, і лепшыя людзі з народу пачалі кіраваць народнымі справамі. Вось гэтакім парадкам і дайшлі мы да гэтка- га жыцьця. Цяпер мы жывом, бы ў раю. Няма ні бедных, ні багатых — усе роўныя. Няма зладзеяў, ні разбойнікаў, як я й раней казаў. Жывом сабе, згодненька, працу- ем і ўсім здаволены. Будзеш І ты ў нас жыць шчасьліва!“ — скончыў Юрка. Я не- шта жадаў запытаць, ажна — на табе! — жонка, крыкнула: „Уставай, Адам, — ужо пара!“ — і я зноў апынуўся на гэтым сьвеце, сярод людзкай бядоты...

Кончыў і Адам.

Сяляне ад гэтага сказу нібы акамянелі. I яшчэ-б мо’ доўга сядзелі, ня ведаючы, што зрабілася, каб ня гукнуў Адам другім голасам і ўсіх тым зрухнуў: „Я скончыў. Хадзем спаць, бо дасядзеліся-такі да золку!“

Схамянуліся, і па цэлай грамадзе пашоў гоман, а вецер зважней шугнуў, каб злавіць, здаецца, усё, што скажуць сяляне, ды панесьці ўверх к зорам на суд.

— Ну і сон! Гэта, напэўна, ты, брат, сам выдумаў, — адкуль табе гэтак сьніць?! — сказаў першы малады селянін.

—Мо’ дзе вычьггаў, або хто расказаў, — дадаў другі.

Усяляк гаварылі і думалі і трэйція. Стары Максім апусьціў голаў, задумаўся і шаптаў: „То толькі сон! Эх, каб гэты сон хоць пры дзетках ціўнуках збыўсяў нашым краю!“ Потым прыціснуў шапку і моўчкі ў задуменьні пасунуў да хаты.

Адам нічога не адказаў. Ен пачуваў, нібы вялікі камень адлёг у яго на сэрцы, і з радушчым тварам борзда пашоў дамоў.

Разышліся паволі і ўсе.

Вецер мацней шугнуў, зашумеў і заціх. На ўсходзе паказалася зарніца.

10.9.1918 (псэўд.. Кужаль Янка)

*****

Адам Бабарэка

То толькі сон...

Шчьіра паважанаму А. Моцнаму

Сяляне вёскі Занямоньне любілі ў нядзелю ці ў сьвята сходзіцца на рынак, каб пра тое, пра сёе пагаварыць, каб дазнацца дзе-якіх навін. Ось і ў гэты вечар яны сабраліся аб чым-небудзь пагаманіць. Грамада вялікая. Гоману многа. А вечар быў ціхі, цёплы і ясны. Зьлёгенька падыхаў ветрьнс, як-бы прыслухоўваўся да гутаркі людзкай, каб потым панесьці яе ўгору і расказаць месяцу, зорам і хмаркам. Прышоў сёньня і Адам Краўцовых. Яго рэдка бачылі на сходах. Ён быў самы бяднейшы ў вёс-цы. Зямлі зусім ня меў, апроч кавалачку агарода, ды й то на яго было трох братоў. Адам сядзеў усё дома, раздумваючы, як-бы палепшыць сваё ясыцьцё. А жылося надта дрэнна. Але ў гэты вечар і ён выпаўз з свае старэнькае хаты. Яго непакоілі ўсялякія думкі, якія яму бажалася выказаць каму-небудзь.

Сяляне сядзелі на бярвеньнях ля хаты Ткачука. Гоман ужо пачаў сьціхаць. Зда-валася, усе перагутарылі. Адам сядзеў і думаў, як-бы пачаць гаворку пра свае думкі. Але вось неяк зайшла гутарка пра сны.

—Чорт яго ведае, што гэта — не’к ня сьпіцца, сны дрэнныя лезуць, — пачынае адзін, а там другі. Тлумачаць па-свойму. Адам насачыў момант і пачаў апавядаць.

I Што ён расказваў, гэта ня быў сон. Яго беднасьць, яго доля давяла да гэтакіх думак, але ён не хацеў, каб ведалі, што гэта ён сам дамысьліўся, і сказаў, што сьніў. і —Ось паслухайце, як я надум... як я сьніў, — паправіўся Адам, пачынаючы гаворку.

1 —Ну, кажы — паслухаем, — загукалі сяляне, — мо што й цікавае?

; [ — Ось я, здаецца, ужо зусім зьбяднеў: хоць я й так бедны, а то дык нават няма чаго есьці. Дык, здаецца, і надумаў я паехаць у другі край у заработкі. Жонцы сказаў пра-даць каня, купіць хлеба і жыць пакуль што, а я зараблю грошай, буду ггрысылаць, потым сам, моў, прыеду і тагды зажывом па-людзку. „Ну, добра“, — згадзілася жон-ка. Ось раз увечар, здаецца, як вёска ўжо спала, разьвітаўся я з жонкаю, з дзецьмі і паплёўся на станцьпо. Грошай не’к сабраў на дароіу — прадалі, здаецца, апошняга япрука. Заплакаў, вельмі-ж бо горка і шкода было пакідаць свой родны куток. А да-лей некім цудам я ўжо еду на чьпунцы далёка-далёка ад сваёй вёскі. Сяджу гэта я ў вагоне, думаю, у які-б край ехаць, дзе болын заработкаў, і аб жонцы з дзецьмі думаю, ажна кандуктар ідзе і кажа ўсім з чугункі злазіць, бо далей цягнік ня йдзе. Зьлез я, іду, а цягнікоў многа-многа, ды ўсе непадобныя на той, што я ехаў. Падыходжу я, к аднаму, а некі пан: „Сядай, ка’а, браце, калі хочаш, — паедзем у наш край, у нас до-бра жыць“. — „Але-ж у мяне білета няма?“ — „То нічога! Ось сядай!“ — і адчыніў дзьверы. Я зьдзівіўся, што ён так ласкава да мяне зьвярнуўся, бо я-ж просты му-жьпс у лапцях, а ён пан. Зьняў я шапку, пакланіўся, падзякаваў за раду і ўвайшоў у цягнік. Тут я зноў зьдзівіўся. Я ня ведаў, дзе я, — ці ў пакоі ў пана, ці ў цягніку. Ня верыў сваім вачом. Усё так пекна, так прыгожа: зэдлікі ўсе мяккія, картыны разь-вешаны. Я доўта стаяў, разглядаючы, і баяўся садзіцца, аж калі падьппоў зноў той пан, што ля вагону стаяў, і сказаў садзіцца, тагды толькі я сеў. Ня памятаю, ці доўга я ехаў, ці не. Я ня ведаў на’т — куды. Толысі ведаю, што бяз білету, і грошай ніхто ня пытаў. Але ось, няведама як, апынуўся я ў вёсцы (там гэтак яе звалі, але, як я думаў, то — настаяшчае места).

—Ну, брат, і сон! — ня стрымаўся, каб не перапыніць, стары Язэп.

—Не перапыняй, Язэп! Кажы далей, Адам! — адазваўся Максім.

—Іду гэта я, разглядаю далей, — апавядае Адам, — усё роўна, як у лесе. Але ось падходзіць некі пан, даў „дабрыдзень“. Бачучы, што я ня тутэйшы, адазваўся: „Ха| дзем, папалуднаем, браце, — ужо пара!“ Я ўсё роўна, як акамянеў ад гэтых слоў Хацеў нешта сказадь, але язык не’к не паварочваўся. I я, падуласны некай невяі домай сіле, паплёўся за ім. Схамянуўся толькі, як мы падышлі да вялікай муравя. най хаты, і той пан зноў зьвярнуўся да мяне: „Ось сюды! Ты, браце, мусіць, няп. тэйшы, — ці здалёк?“ Неяк язык разварушыўся; я пачаў расказваць. Мы ўселіся ля стала і чакалі, калі нам пададуць полудзень. Саля вялікая, сталоў многа. Чыста хораша, — адна любата! Людзі сядзяць, палуднуюць, а ўсе адзеты па-панску. Той пан, што быў са мною, як я дазнаўся, зваўся Юрка. Вось я і вылажыў яму, адкулья чаго прыехаў, бо ўзнаў, што ён вельмі добры чалавек, хоць, як мне здавалася, пан, „Ага“, — працягнуў Юрка, як я скончыў гутарку. ІІолудзень кончыўся. Усё давалі вельмі смачныя стравы. Я зроду ня спытваў такіх. ІІачаў я поркацца ў кішэні і вы-маю кецку (яшчэ меў тры злоты грошай), каб заплаціць за полудзень. А Юрка: „Што гэта?“ — пытае. Кажу, трэба заплаціць. „Як заплаціць?“ — зноў пытае. Я зьдзівіўся. Думаю, што гэта хіба пан сьмяецца. Ажно як пачалі мы жупіць, то я дазнаўся, што зусім тут грошы не ўжываюцца, на’т ня ведаюць, што то за грошы. Ну, думаю, ось прыехаў у заработкі! А тут грошай ва ўсёй краіне няма. Хіба-^га я, мысьлю, папаўу нябескае царства, ці яко ліха? Юрка ўбачыў, што я зьдзіўлены, і пачаў мне тлумачыць.

—А-а, ось дык сон! — зноў ня стрымаўся Язэп, а ўсе аж рот паразьзяўлялі і вельмі ўважна слухалі. я

—Ось я, кажа Юрка, — апавядае далей Адам, здаволены, што яго думкі з цікавасьцю слухаюць, — пайду, скажу маршалку, што да нас новы чалавек прыехаў, і адпрашуся ад работы. Тагды я павяду цябе ўсюды і пакажу, як у нас жывуць. Пашоў, а я чакаю, раздумваючы: куды-та я папаў? А людзі ўсе, папалуднаваўшы, пачалі расходзіцца на работу. Але вось і Юрка вярнуўся. „Ну, хадзем!“ — ка’а. Пашлі. Ось Юрка і пачаў расказваць. „Наш край, кажа, увесь завецца „Краіна Працы“, — так і завецца, бо ў нас усе ад малога да старога — усе агульна працуюць, і працуюць у нас ня толысі для сябе, але для ўсіх людзей свайго краю“. Я слухаю ўважна і ня разумею, як-та — для ўсіх? А Юрка кажа далей: „Поле ў нас абрабляюць не паасобку, а цэлай грама-дою, цэлай вёскай“. Мы тым часам вышлі ўжо на поле. „Яно разьдзелена ў нас па палеткі, і вось адны (у нас, бач, праца разьдзелена паміж усіх роўна) працуюць ля жыта, другія — ля аўса, трэйція — ля ячменю і т. д. Гэта знача, ужо часьцей ля яго ходзяць, як у нас кажуць — культывіруюць, каб мець ад зямлі як найболыпы пры-бытак. Але, калі сеяць, ці жаць, ці касіць, або бульбу выбіраць, — тая частка, якой прыпаручана той ці іншы палетак, ня зможа адна ўправіцца, дык ёй пасабляюць другія. А ўсім у нас кіруе Рада з маршалкам на чале. Мы выбіраем яго з паміж сябе“.

Я жадаў нешта спытаць, але Юрка, чалавек жуплівы, ня даў мне прагаварыць, а расказваў і тлумачыў далей.

„У нас, ка’а, працаваць ня надта цяжка, дзеля таго, што мы маем усялякія машы-ны. Усё сабраўшы з поля і памалаціўшы, мы звозім у агульны сьвіран, а адтуль ужо па запісках маршалка бяром сабе для ўжытку. Адным словам, пажывеш у нас, як за-хочаш, дык лепей азнаёмішся з нашым жыцьцём“. Ш

Прашоўшы крыху полем, мы вярнуліся назад. На полі кіпела работа. Якраз у тым часе жалі. Юрка-ж далей мне тлумачыць: „Вось бачыш: вёска наша. Прыго-жая, праўда? Хаты ўсе мураваныя, але гэта ўласнасьць усяго люду, што жыве тут' Жывом мы па кватэрах. У хатах — чыста, хораша. Ну, цяпер (мы увайшлі ўжо У вёску) павяду цябе, ка’а Юрка, па майстэрням. Вось тут працуюць гарбары, вырЗ' бляюць скуры — і то для ўсіх“. Зайшлі мы, паглядзелі. Працуюць людзі з некай дзіўнай ахвотай. іш Ш

То толькісон.

31

Я яшчэ нідзе ня бачыў, каб так працавалі. Былі і старыя, і малыя. „А гэта (пацышлі мы к другой, шаўцоўскай) шыюць боты таксама для ўсіх. У нас, скажу ацзін раз, ка’а Юрка, кожны прапуе для ўсіх і ўсе для аднаго. Усе гэтыя боты зносяцца ў скарб, а ад-туль выдаюцца, каму патрэбна. Падраліся — ідзі к маршалку, дасьць запіску ў скарб, там забяруць у цябе старыя, а дадуць новыя. Старыя-ж боты зноў ідуць у майстэрню ў работу“. Тут я ня вытрымаў — запытаў: „А па колькі плацяць?“ Юрка зьдзівіўся з гэстакага запытаньня, а далей кажа: „У нас-жа, я гаварыў, на’т і ня знаюць, што гэта за грошы. Каб ось я ня ўгледзіў у цябе, як ты вымаў з кішэні ў стравярні, то і я-б ня ведаў“. Я задумаўся і ўжо болей не адважваўся распытваць. Юрка-ж далей тлумачыў.

„Вось кравецкая. Тут працуюць, як і ў шаўцоўскай. Усё аддаецца ў скарб, а з скар-бу людзям шыюць з свайго. Ткуць самі — машынаю. А вось гэта кузьня, сьлясарня, стальмарня, калёсная ды шмат усялякіх другіх. Мы так жывом, бачыш, каб мець усё патрэбнае ў сябе, дома“. Перайшлі гэта мы ўсе майстэрні і павыходзілі к вялікаму пекнаму дому. „А гэта, кажа Юрка, народная хата. Тут мы зьбіраемся амаль ня кож-ны дзень, радзімся: што і ў якім парадку далей рабіць: так сабе жупім, а то чытаем, бо тут-жа ёсьць і чытальня. Па нядзелям-жа ці ў сьвята наша моладзь тут ладзіць тэатр“. Гэтага дык я не разумеў, але не адважыўся распытвацца. Я ўжо, здаецца, надумаўся тут крыху пажыць, бо Юрка шчэ сказаў, што работы ў іх для ўсіх ёсьць. I хлеба для ўсіх хапае. Падыходзім тым часам да другой вялізарнай хаты, аж у пяць паверхаў. „А вось наша школа! Гэта вучацца нашыя дзеці, покуль ня скончаць усіх навук. Тут-жа і ўсялякія дзіцячыя майстэрні: вучацца па кніжкам і рукамі на прак-тыцы. У нас першыя годы адукацыя дзецям даецца агульная (у тым-жа часе яны працуюць і рукамі паводлуг сваіх сіл, хоць, праўда, яны і ўвесь свой век працуюць рукамі, а не адно галавою), а потым ужо па спэцыяльнасьці. Усе дзеці нашы вучац-ца, нявучоных у нас няма. Усе людзі ў нашай грамадзе-вёсцы — роўныя“.

„А бедных, або нявучоных, — няграматных, ось такіх, як я, — няма?“ — запытаўся я.

„А што гэта — бедныя, браце?“ Я не разумеў, але болей ужо ня пытаўся.

„Там, за гэтаю школаю, вялізны сад; там усялякіх дрэваў шмат, кветкі ёсьць, а далей — агароды вялікія. Тут усюды працуюць і наглядаюць за ўсім вучні нашы з сваімі настаўнікамі“. „Аў агародах хіба жанке не працуюць?“ — не’ка—бы зьнячэўку выляцела ў мяне. „Чаму, — ка’а, — ходзяць, бо тут ня толькі вучыцелі, але й вучыцелькі ёсьць; а так, то — не, бо вучні, вучачыся і практыкуючыся, якраз на ўсіх на цэлу зіму і весну нагатовяць варыва. А якая ў нас вось там, у садзе ды ага-родзе, гожасьць, пекната, колькі там хараства! Калі-нібудзь другім разам прыдзем сюды, дык паглядзіш“.

„От дык дзіўная старонка! Некае нябескае царства, ды мо’ й на небе няма гэтакага прыгожага жыцьця, як тут. Гэта рай“, — думаў я пра сябе. Юрка-ж усё расказваў. „А там, на водшыбе, гавяжы двор; там уся наша жывёла і птаства. Іх даглядаюць такса-ма нашы людзі, гэтакія—ж, як я; ды й вучні, звучаючы, пасабляюць ім. А вот бачыш — чарнее лес? То наш. Там нашы працуюць. Ага — вось нашы скарбовыя магазьгаы. Табе, браце, ня гожа хадзіць у гэтых атопках і гэтых портках. Зойдзем сюды, там адтрымаеш усё новае і пекнае, бо мо’ж у нас пажывеш з які месяц?“ „Пажыву“, — адказаў я, забыўшы ўжо і пра жонку, і пра дзеці. Увайшлі ў магазын, а там дабра, дабра, дык аж вочы расходзяцца. Далі мне ўсю новую адзежу, ды такую харошую, я й зроду не насіў гэткай. Такую падабралі, як-бы па мерцы шыта. Убраўся я, як які пан. Падзякаваў, і мы вышлі з магазыну. „Во, цяпер ты, браце, наш!“ — загаманіў Юрка. Паглядзеў на загарак ды й кажа: „Ужо ўсе работы скончыліся. Хадзем папад-вячоркаем, а тагды ў хату народную сходзім. Да вечара яшчэ, бач, гадзіны са дзьве“.

„Як? I з поля ўжо ісьцімуць? То-ж яшчэ рана — сонца высакавата“, — загаманіў я. „Не, браце, — у нас лішне не працуюць. Болып васьмі гадзін рэдка калі на рабо-

це застаюцца, хіба толысі ў надзвычайных выпадках: вось як на сеналсаці ці наполі а донсдж зьбіраецца ісьці, то толысі тагды“. | ]

Змоўк я. Прышлі мы зноў у тую самую хату, дзе палуднавалі. Юрка сказаў, каб нам далі чаго есьці. ІІадалі. Ямо. Юрка-ж усё іутарыць:

„Дык ось у нас жывуць гэтаіс ва ўсёй ісраіне. Калі-ж у нас чаго недахват, напры-клад, цукру, солі ці іншых рэчаў, — то нам прывозяць з іпшых вёсак, дзе іх здабыва-юць, а мы ад сябе зьліішсі гэтаксама адсылаем другім. Такімі ўлсо аіульнымі справамі Краіны кіруе Краёвая Рада. I Іад яе-ж загадам і чыгунка, і почта, і тэлеграф. Яна выбіраецца ў нас усім краем. Дык вось, калі чаго брак, нанісаў туды і — ёсьць. Але нашы радныя паны ня голысі працуюць галавою, ці, яіс-та сказаць, пішуць, распа-радкуюцца, але працуюць і рукамі — вядома, як таму час дазваляе“.

Дзівіўся я ўсяму гэтаму, а сам не’к рад, што напаў, здаецца, у гэткі рай.

Сяляне ўсе нібы зачарованы гэткім апавяданьнем. Толькі зрэдісу чулася працяж-нае „а-а!“. Нярухома сядзелі ўсе, баючыся зрабіць які стук, каб не перашкодзіць каз-цы. Уважна слухаюць. Адам-жа, бачучы гэта, сам ня ведае, дзе ён: ці на небе, ці на зямлі, — і шіавядае далей і ўжо блізіцца к ісанцу.

—Але ось я ўспомніў пра жонку і дзеці і сісазаў аб тым Юрку. А ён: „Прывозь, ка’а, сюды, або напішы: хай самі прыяжджаюць. У нас работы ім хваце і хлеба ста-не“, — зноў паўтарыў, што і раней казаў. „Дзеці, іса’а, будуць вучыцца ў той, што я паказваў, школе, а самі — гэтак, як і мы: працавацьмеце“.

Кончылі мы падвячоркаваць і ідом у народную хату. Я быў вельмі радушчы, што знашоў сваю долю, сваё шчасьце. Я не’к пасьмялеў, бо чуўся тут ужо сваім, і пачаў распытвацца: „А ці войска ў вас, або якая там міліцыя ці паліцыя ёсьць?“ — „Не, ка’а, няма. Мы нікому ніякай крыўды ня робім і ні з кім не ваюем. Але калі вораг які пасягне на наш край, то тагды мы ўсе гуртуемся ды ідом у сталічнае места, бяром аружжа і баронім бацысаўшчыну. А міліцыя ці наліцыя — пытаеш? Навошта-ж яна? У нас зладзеяў, разбойніісаў, яіс у другіх ісраёх, няма, бо няма, бач, тых прычын, што робяць з чалавека злодзея ці разбойніка“. „Ага! “ — працягнуў я: „Ось так дык добра. А як жэняцца ў вас?“ — запытаў я. „А так, браце, — калі хлопец палюбіў дзяучыну, то ім ніхто не пярэчыць. Ідуць яны запісваюцца і мсывуць, пабраўшы шлюб“.

„Ну а ці даўно ўжо ў вашым кршо пануе таісое жыцьцё?“ I з гэтым пытаньнем мы ўвайшлі ў хату. Народу было ўжо шмат: мужчыны, кабеты, хлопцы, дзяўчаты і навет дзеці былі. Там гавораць, там чытаюць, а ў другім пакою гуляюць. А якая пекната, якая гожасьць! Усюды на сьценах ісартыны, малюнкі розныя. Сталоў усякіх, і малых і вялікіх, ды ўсе хварбованыя да пазасьціланыя ўзорыстымі абрусамі. Зэдлі мяккія.

Прыселі мы ля аднаго століка. Юрка пашоў, узяў некую кнііу. Разгарнуў і пачаў адказваць на маё пытаньне. „Даўно, іса’а, нашы й дзяды ня памятаюць. Ось у гэтай кнізе апісана, як мы дайшлі да гэткага жыцьця. У нас калісь жылі ось так, як ты, браце, расказваў, у вас (я адным мамэнтам, праўда, апавядаў пра гэта). Наветцары былі. Але вось — я буду казаць коратка — вышлі з народу людзі і пачалі народ ву-чыць, як можна здабыць долю і шчасьце. ІІраўда, гэтых людзей лавілі, саджалі ў вастрогі, каралі, але зьяўляліся другія і казалі тое самае. Ня ўсе слухалі гэтых лю-дзей, але былі і такія, што паслухалі, зразумелі і пачалі рабіць, як казалі тыя людзь А яны казалі: „Зразумейце сказ: адзін за ўсіх, а ўсе за аднаго, і жыцьцё вашапалеп-шыцца“. I вось людзі, што зразумелі, началі злучацца ў грамадкі і пачалі жыць, як мы цяпер. Добра стала жыць так. Д ругія, гледзючы на першых, таксама зіуртаваліся і далучыліся да першых, і сталі лсыць згодна. Д зяцей ужо пачалі адукаваць па-свой-му, у матчынай мове, а то бывала, у „казёнках“ некай чужой атручвалі ды рабілі з дзетак здраднікаў сваіх бацькоў, што саромеліся свайго роднага. Цяпер адукуюнь паводлуг патрэб кожнага народу. ІІраўда, усё гэта многа крыві каштавала нроста

То ТПОЛЬКІ сон...

33

му народу, а ўсё-ж такі ўзялі свой верх. Нішто не магло супыніць народнага посту-пу. Народ пачуў у сабе сілы ля справаваньня самым сабою, і лепшыя людзі з народу пачалі кіраваць народнымі справамі. Вось гэтакім парадкам і дайшлі мы да гэтка-га жыцьця. Цяпер мы жывом, бы ў раю. Няма ні бедных, ні багатых — усе роўныя. Няма зладзеяў, ні разбойнікаў, як я й раней казаў. Жывом сабе, згодненька, працу-ем і ўсім здаволены. Будзеш і ты ў нас жыць шчасьліва!“ — скончыў Юрка. Я не-шта жадаў запытаць, ажна — на табе! — жонка, крыкнула: „Уставай, Адам, — ужо пара!“ — і я зноў апынуўся на гэтым сьвеце, сярод людзкай бядоты...

Кончыў і Адам.

Сяляне ад гэтага сказу нібы акамянелі. I яшчэ-б мо’ доўга сядзелі, ня ведаючы, што зрабілася, каб ня гукнуў Адам другім голасам і ўсіх тым зрухнуў: „Я скончыў. Хадзем спаць, бо дасядзеліся-такі да золку! “

Схамянуліся, і па цэлай грамадзе пашоў гоман, а вецер зважней шугнуў, каб злавіць, здаецца, усё, што скажуць сяляне, ды панесьці ўверх к зорам на суд.

—Ну і сон! Гэта, напэўна, ты, брат, сам выдумаў, — адкуль табе гэтак сьніць?! — сказаў першы малады селянін.

—Мо’ дзе вычытаў, або хто расказаў, — дадаў другі.

Усяляк гаварылі і думалі і трэйція. Стары Максім апусьціў голаў, задумаўся і шаптаў: „То толькі сон! Эх, каб гэты сон хоць пры дзетках ці ўнуках збыўся ў нашым краю!“ Потым прыціснуў шапку і моўчкі ў задуменьні пасунуў да хаты.

Адам нічога не адказаў. Ен пачуваў, нібы вялікі камень адлёг у яго на сэрцы, і з радушчым тварам борзда пашоў дамоў.

Разышліся паволі і ўсе.

Вецер мацней шугнуў, зашумеў і заціх. На ўсходзе паказалася зарніца.

10.9.1918

***

Збор твораў : у 2 т. / Адам Бабарэка. Т. 2 : Проза, паэзія, філасофія, публіцыстыка, запісныя кніжкі, дзённікі, лісты. 726 с. Вільня [Вільнюс] : Ін-т беларусістыкі ; Беласток : Беларус. гіст. т-ва, 2011.