«Аниара» (швед. Aniara: en revy om människan i tid och rum) — фантастическая поэма шведского писателя Харри Мартинсона. Опубликована 13 октября 1956 года. Мартинсон вспоминал, что мысль написать поэму пришла к нему, когда он разглядывал в телескоп Туманность Андромеды[1].
Насколько можно судить из главы 60, действие поэмы происходит в XL тысячелетии нашей эры, после глобального оледенения и нового потепления. После ядерной войны космический корабль «Аниара» покидает Землю, направляясь к (уже населённому людьми) Марсу. Но из-за сближения с астероидом (название которого намекает на Хиросиму) корабль меняет курс без возможности вернуться и отправляется в безвозвратное путешествие в глубины космоса. Название корабля взято от греческого слова аниарос — тягостный, печальный.
Рассказчик поэмы — мимороб, обслуживающий суперкомпьютер Миму (от греческого слова «мим» — подражатель). Каждый персонаж несёт в себе определенную символику, причём преобладают женские образы.
Дорис (Дорида) символизирует земную плодовитость и женственность.
Дейзи — танцовщица, возлюбленная главного героя.
Либидель — главная жрица культа секса.
Нобия — олицетворение совести, доброты и самопожертвования. О ней и об их жизни на Марсе рассказывает один из матросов.
Изагель — математик, связана со знанием и истиной.
Шефорк — диктатор, пытающийся захватить власть на корабле.
Слепая поэтесса вспоминает погибший город Ринд.
Автор изобретает множество неологизмов, призванных передать техническую терминологию: психоперфокарта, гупта-матрицы, фоноглоб, использует имена собственные из многих земных языков.
Поэма включает 103 песни, которым присуще значительное ритмическое разнообразие: от рифмованных четверостиший, написанных ямбом, до гекзаметра, напевов рун «Калевалы» и модных песенок.
Суровый космос возвращает нас
к забытым ритуалам и обрядам,
явлениям доголдонских времен.
И вот четыре аниарских веры:
культ лона, и зазывные йургини,
и общество хихикающих терок,
и та, с колоколами и распятьем, -
явились в космос, требуют местечка
у вечности, в чудовищных пустынях.
А я, служитель Мимы, мимароб,
ответственный за крах людских иллюзий,
всех разместить обязан в склепе Мимы,
всех согласить: кумиров и богов,
обрядовые танцы, пантомимы,
и выкрики, и звон колоколов (песнь 35).
Поэму делят на четыре части:
песни 2-29. Заканчиваются смертью Мимы. «Когда фотонотурбом был взорван мегаполис Дорисбург», Мима не выносит этого и умирает.
Песни 30-68 — попытки восстановить Миму. После гибели Мимы на корабле возникают разнообразные религиозные секты.
Песни 69-80 — воспоминания о жизни на Земле. Рассказчик вспоминает свою молодость в Карелии.
Песни 81-101 — последний этап. Персонажи умирают один за другим.
Поэма завершается глубоко пессимистично: после 24 лет полёта все пассажиры умирают, но «огромный саркофаг» корабля продолжает нестись сквозь пространство.
Культурное влияние
Поэма переведена на датский, немецкий, английский, финский, итальянский и русский языки.
Оперу «Аниара» (1959) написал Карл Биргер Блумдаль.
Название «Флот Аньяры» встречается в романе американского писателя-фантаста В. Винджа «Пламя над бездной».
Сюжет книги был взят за основу при написании альбома The Great Escape шведской прогрессив-метал группы Seventh Wonder.
Сюжет книги был взят за основу при написании альбома Silver Horizon (2015) финской melodic-death-metal группы Diablo.
В 2018 году снят фильм «Аниара»[англ.], в основу которого положена поэма. Производство фильма — совместно Швеция и Дания. Премьера состоялась 7 сентября 2018 года.
Публикации
Мартинсон Х. Аниара. / Перевод со шведского И. Бочкаревой. // Избранное. М., Радуга. 1984. С.77-154.
Исследования
Мацевич И. Предисловие. // Мартинсон Х. Избранное. М., 1984.
Рецензия Б. А. Ерхова Архивная копия от 16 января 2008 на Wayback Machine (недоступная ссылка с 11-03-2014 [3775 дней])
Aniara — Harry Martinson Архивная копия от 15 марта 2008 на Wayback Machine
Aniara: On a Space Epic and its Author (недоступная ссылка с 11-03-2014 [3775 дней])
Примечания
IPS Ott: Aniara: ON a Space Epic and its Author Архивировано 16 мая 2008 года. (недоступная ссылка с 11-03-2014 [3775 дней])
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B...
Работу над одним из главных своих произведений, — философской эпико-символической поэмой в 103 песнях — «Аниара» («Aniara») – Мартинсон начал в 1953 году, первую часть завершил в 1956-м.
Эпический цикл повествует о странствии межпланетного ковчега «Аниара» (названного автором голдондер), — космического корабля, на борту которого 8 тысяч беженцев спасаются от постигшей Землю атомной катастрофы. Космический корабль воспринимается читателем и как завершённый в себе мир, и как картина Земли и современного общества. По сути, поэма является развёрнутым размышлением о мире и месте человечества во Вселенной.
В 1959 году поэма несколько дней читалась по шведскому радио. Слушатели ощутили своё присутствие на борту «Аниары». Событием в культурной жизни Швеции стала постановка — по мотивам поэмы «Аниара» — одноименной оперы (1959, — композитор Карл-Биргер Бломдайл, либретто — К.Э. Линдегрен; постановка — Оперный театр в Стокгольме).
Харри Мартинсон получил Нобелевскую премию по литературе 1974 года с формулировкой жюри: «за творчество, в котором есть всё, — от капли росы до космоса». Тогда же лауреат был провозглашён «первым поэтом космической эпохи».
Автор работал над продолжением поэмы, к 1959 г. было написано ещё 80 песен. Вторая часть должна была называться «Дориды» и повествовать о потомках спасшихся землян. «Аниара» обозначила «естественнонаучное» направление в поэзии Мартинсона («научная поэзия» из творческого наследия автора, – рождённая идеями «Аниары», — была опубликована в посмертном сборнике «Дориды» в 1978 г.).
***
«ПЕРШЫ ПАЭТ КАСМІЧНАЙ ЭПОХІ»
Алена ДАРАФЕЕВА
120 гадоў таму нарадзіўся шведскі пісьменнік, раманіст і журналіст, нобелеўскі лаўрэат Хары Эдмунд Марцінсан (Harry Edmund Martinson, 1904 — 1978).
Яго жыццёвы шлях быў няпростым і дастаткова неардынарным. Хлопчык рана застаўся без бацькоў: пасля гібелі бацькі маці кінула дзяцей і з’ехала ў Амерыку. Хары выхоўваўся ў парафіяльных прытулках і прыёмных сем’ях. У канцы Першай сусветнай вайны, яшчэ падлеткам, ён адправіўся ў Гётэборг, дзе ўладкаваўся юнгам на карабель. У 1920 — 1927 гадах працаваў качагарам і матросам, змяніў чатырнаццаць караблёў. Часта ўцякаў з карабля, працаваў у партах Індыі, Кітая і Паўднёвай Амерыкі, бадзяжнічаў.
Сухоты, ад якіх Марцінсан з часам вылечыўся, вымусілі яго ўрэшце кінуць вандроўнае жыццё. Пазней ён напіша аўтабіяграфічны раман «Крапіва квітнее» (1935) пра сваё жахлівае дзяцінства парафіяльнага сіраты, а тэма падарожжаў стане адной з найважнейшых у яго творчасці.
Развітаўшыся з морам, Хары пачаў пісаць вершы. Яго першыя паэтычныя досведы былі ўспрынятыя варожа (зборнік вершаў «Лятучы Галандзец», 1929). Многім ён здаваўся чужынцам у літаратуры, бадзягам і мараком, які заняўся не сваёй справай.
Марцінсан далучыўся да літаратурнага аб’яднання «Пяцёра маладых» («Fem Unga»), аўтары якога дэкларавалі сацыялістычныя ідэалы, заклікалі да рэалістычнага адлюстравання жыцця, апявалі «стагоддзе машын» і «вольнае каханне», а таксама абсалютна вольны верш, не скаваны памерам і рыфмай.
Трэба адзначыць, што на мяжы першых двух дзесяцігоддзяў XX стагоддзя на літаратурнай арэне Швецыі выступілі першыя пралетарскія пісьменнікі, якія заклалі аснову так званай «працоўнай літаратуры». Гэтае паняцце замацавалася як у шведскім літаратуразнаўстве, так і ў культуры наогул. Як правіла, гэтыя аўтары нарадзіліся і выраслі ўдалечыні ад Стакгольма, не атрымалі акадэмічнай адукацыі, але менавіта яны, нечакана ўварваўшыся ў літаратуру, здзейснілі сапраўдны пераварот. Цікава, што менавіта дзякуючы працоўным пісьменнікам Швецыя адкрыла для сябе мадэрнізм (хоць у шведскамоўную літаратуру Фінляндыі ён прыйшоў яшчэ раней, з выхадам у 1916 годзе зборніка вершаў Эдзіт Сёдэргран). Менавіта да гэтай групы пісьменнікаў можна аднесці і Хары Марцінсана.
Аднак прызнанне прыйшло да Марцінсана, калі ён абраў свой уласны творчы шлях. Яго «марскія» зборнікі і падарожныя нарысы «Вандроўца» (1931), «Падарожжы без мэты» (1932) і «Кап, бывай» (1932) становяцца неверагодна папулярнымі. Пазней ён напіша адзін са сваіх галоўных раманаў «Дарога ў Краіну званоў» (1948), прысвечаны групе валацуг, якія вандруюць па дарогах Швецыі і Нарвегіі.
«Кнігі Марцінсана чыталіся па ўсёй краіне, яго як лектара запрашалі на сустрэчы з чытачамі ў самыя аддаленыя куткі краіны; яго партрэт часта можна было ўбачыць на сцяне побач з партрэтам Стрындберга. Яго кнігі перакладаліся на англійскую і многія іншыя мовы. Асоба пісьменніка стала амаль легендарнай», — пісаў вядомы шведскі пісьменнік і літаратуразнавец Свэн Стоўпэ.
У 1934 годзе Хары Марцінсан разам з жонкай Муа, таксама пісьменніцай, прыязджаў у СССР на I Усесаюзны з’езд савецкіх пісьменнікаў. Ён сустракаўся з Горкім, Бабелем, Пастарнакам. Сярод гасцей быў і знакаміты ісландзец Халдор Лакснэс, таксама будучы нобелеўскі лаўрэат па літаратуры (1955). Але калі Лакснэс, як і Муа Марцінсан, былі ў захапленні ад убачанага і захапляліся «рускай казкай», то Хары быў глыбока расчараваны сфармуляванымі на з’ездзе прынцыпамі сацыялістычнага рэалізму і лозунгам «Пісьменнікі — інжынеры чалавечых душ». Вярнуўшыся дадому, ён напісаў эсэ, якое пазней увайшло ў кнігу «Смяротная рэчаіснасць» (1940), урывак з якога быў апублікаваны на рускай мове толькі ў 2011 годзе ў часопісе «Новый мир» (у перакладзе на рускую А. Афінагенавай). «Дэвізам з’езда стала цытата з Леніна (аўтар памылкова прыпісвае Леніну словы Сталіна. — А. Д.): «Пісьменнікі — інжынеры чалавечых душ». І гэтыя словы старанна паўтаралі аратары, якія, рабалепна віляючы хвастамі перад Сталіным, будавалі свае выступленні вакол гэтага лозунгу. […] Прамова Максіма Горкага выклікала велізарнае расчараванне. Хворы чалавек з выпаленай душой у сваім шчырым жаданні быць абсалютна лагічна лаяльным да дзяржавы, казаў рэчы, якія супярэчылі лепшым узорам яго ўласнай пісьменніцкай фантазіі».
Марцінсан быў настолькі расчараваны савецкай рэчаіснасцю, што ў 1940 годзе ў складзе шведскага добраахвотніцкага корпуса меў намер удзельнічаць у Зімовай вайне на баку Фінляндыі, але па стане здароўя не змог гэтага зрабіць. У тым жа годзе ён развёўся з Муа, якая стала «сябрам Савецкага Саюза»…
Марцінсан да канца жыцця заставаўся перакананым прыхільнікам барацьбы з «мёртвай тыраніяй бюракратычнай цывілізацыі», выратавацца ад якой, на яго думку, можна толькі знаходзячыся ў пастаянным руху. Ён умацаваўся ў сваім меркаванні аб тым, што сапраўдная форма існавання чалавека — падарожжа. Пазней у адным з інтэрв’ю Хары Марцінсан так раскажа пра свае бадзянні ў юнацтве: «Я сам бадзяжнічаў даволі шмат: 280 міль па Паўднёвай Амерыцы, 100 міль у Паўночнай Амерыцы, затым у Галандыі, Бельгіі, Францыі і па ўсёй Скандынавіі — у Швецыі я абышоў усе вобласці, акрамя Эланда і Готланда, у Нарвегіі ўсе правінцыі, акрамя Сэтэсдален».
Для пазнейшых паэтычных зборнікаў Марцінсана («Пасат» (1945), «Цыкада» (1953)), напісаных пераважна белым вершам, прыкметнае імкненне пісьменніка да філасофскага асэнсавання прыроды. На яго думку, найважнейшай добрай якасцю сапраўды мастацкіх пейзажных замалёвак з’яўляецца адчуванне пазачасавасці, якое ўзнікае пры іх успрыманні. У артыкуле «Пра прыроду ў літаратуры» (1947) Марцінсан наракаў на тое, што «апісанне прыроды ў сучасных творах мастацтва не толькі не лічыцца пажаданым, але нават, наадварот, падвяргаецца ганенням».
Падчас Другой сусветнай вайны Хары Марцінсан перажыў творчы крызіс і дэпрэсію. Ён быў узрушаны трагедыяй Хірасімы і Нагасакі, а потым выпрабаваннямі Савецкім Саюзам вадароднай бомбы ў сярэдзіне 1950-х. У 1949 годзе Марцінсан стаў адзіным за ўсю гісторыю пісьменнікам-самавукам, прынятым у шэрагі Шведскай акадэміі. А ў 1956 годзе выходзіць у свет самы галоўны яго твор — унікальная эпічная паэма з навукова-фантастычным сюжэтам «Аніара». У ёй аўтар абагульніў свае разважанні аб лёсах свету і цывілізацыі, аб месцы чалавека на Зямлі і ў космасе. Дзеянне ў творы адбываецца ў далёкай будучыні, у 43-м стагоддзі, калі пасля ядзернай вайны гіганцкі касмічны карабель Аніара з бежанцамі на борце пакідае атручаную і спустошаную Зямлю, накіроўваючыся да ўжо населенага людзьмі Марса. Але з-за збліжэння з астэроідам, назва якога намякае на Хірасіму, карабель губляе арыентацыю ў прасторы і назаўсёды сыходзіць за межы Сонечнай сістэмы, адпраўляючыся ў беззваротнае падарожжа ў глыбіні космасу, людзі на борце старэюць і паміраюць.
У гэтай паэме Марцінсан адлюстраваў страшную будучыню нашай планеты: свет развітой тэхнікі (апавяданне вядзецца ад асобы «мімароба» — безназоўнага інжынера, які абслугоўвае Міму — машыну, якая паказвае пачуццёвыя выявы) не можа выратаваць змучаную ядзернымі выбухамі і спустошаную Зямлю. Карабель працягвае свой бясконцы бессэнсоўны шлях у прасторы.
Паэма некалькі дзён чыталася па шведскім радыё, а пастаноўка ў 1959 годзе ў Оперным тэатры Стакгольма аднайменнай оперы, напісанай кампазітарам Карлам-Біргерам Бламдайлем, стала вялікай падзеяй у культурным жыцці Швецыі.
103 песні паэмы напісаны рознымі паэтычнымі памерамі (ад ямба і гекзаметра да «калевальскага метра»). Акрамя таго, Марцінсан вынайшаў мноства неалагізмаў, закліканых перадаць тэхнічную тэрміналогію, а таксама выкарыстаў уласныя імёны з многіх моў свету. Усе выдуманыя словы і імёны ў Марцінсана — не проста бяздзейныя моўныя практыкаванні, у іх заўсёды закладзены сэнс, характарыстыка, алюзія, заўсёды прасвечваюцца карані розных моў, бо гісторыя Аніары — гэта гісторыя ўсяго чалавецтва.
У 1974 годзе Хары Марцінсан атрымаў Нобелеўскую прэмію па літаратуры («за творчасць, у якой ёсць усё — ад кроплі расы да космасу»), падзяліўшы яе са сваім суайчыннікам, таксама прадстаўніком «працоўных пісьменнікаў» Эйвіндам Юнсанам (1900 — 1976). У сваёй прамове член Шведскай акадэміі Карл Рагнар Гіраў сказаў, што Юнсан і Марцінсан — «прадстаўнікі той фалангі пралетарскіх пісьменнікаў, якія шырокім фронтам уварваліся ў нашу літаратуру, але не дзеля таго, каб рабаваць і забіваць, а дзеля таго, каб узбагаціць яе сваімі магчымасцямі». Тады ж Марцінсан быў абвешчаны «першым паэтам касмічнай эпохі». Рэакцыя на гэтае рашэнне была вельмі неадназначнай, бо абодва пісьменнікі да таго моманту былі ўжо членамі Шведскай акадэміі (якая і выбірае кандыдатаў на прэмію). Калі простыя чытачы радаваліся гэтаму выбару, бо абодва аўтары былі вельмі папулярныя, то калегі па пісьменніцкім цэху і літаратурныя крытыкі адрэагавалі вельмі негатыўна.
Аўтары-набелянты не маглі не бачыць і не чытаць гэтыя водгукі і страшна з-за гэтага перажывалі, — можна сказаць, што крытыка, якая на іх абрынулася, іх забіла. У 1976 годзе пайшоў з жыцця Юнсан. А ў 1978-м трагічна абарвалася жыццё Хары Марцінсана: зламаны перажываннямі, пажылы пісьменнік зрабіў сабе харакіры нажніцамі ў бальніцы Каралінскага ўніверсітэта.
Такім быў жыццёвы шлях Хары Марцінсана — аднаго з класікаў шведскай літаратуры, найвялікшага рэфарматара паэтычнай мовы XX стагоддзя…
«ПЕРШЫ ПАЭТ КАСМІЧНАЙ ЭПОХІ»
Алена ДАРАФЕЕВА
Собственно, поэма: https://coollib.in/b/194869-harri-martins...
цитировать