Янка Маўр — заснавальнік навукова-папулярнага і навукова-прыгодніцкага жанраў у беларускай дзіцячай літаратуры. За 40 год пісьменніцкай дзейнасці ён стварыў кнігі, якія карыстаюцца ў чытачоў надзвычайнай папулярнасцю. Цяжка назваць другога беларускага пісьменніка, чыё імя было б так шырока вядома сярод чытачоў-падлеткаў.
Да такіх кніг,
адкрываюць чытачу свет і людзей і абуджаюць творчую фантазію, належаць кнігі Янкі Маўра.
Алесь Якімівіч
Янка Маўр (Іван Міхайлавіч Фёдараў) нарадзіўся 10 мая 1883 г. у сям'і рабочага-сталяра г. Лібавы. Цікава, што прозвішча бацькі Я.Маўра было Ільін, але вайсковы пісар не дапісаў поўнага прозвішча салдата Міхаіла Фёдаравіча Ільіна і зрабіў яго Міхайлам Фёдаравым. Сыну дасталося прозвішча Фёдараў.
Бацька рана памёр, і маці з сынам вярнулася ў сваю родную вёску Лебянішкі на мяжы Літвы і Беларусь
Пра сваё дзяцінства і юнацтва Я.Маўр расказваў пазней у сваёй аўтабіяграфічнай аповесці «Шлях з цемры». Лепшыя старонкі гэтай аповесці цўтар прысвяціў сваёй маці, якая ўсё жыццё пражыла ў горы і нястачы, марыла аб іншай долі для свайго сына, верыла, што навука дапаможа яму выйсці ў людзі. Дзякуючы яе намаганням хлопчык скончыў пачатковую школу, рамеснае вучылішча. Будучы пісьменнік вучыўся ў Панявежскай настаўніцкай семінарыі, адкуль быў выключаны за ўдзел у гуртку рэвалюцыйнай моладзі.
Маці Янкі была вельмі цікавым ча-лавекам: рамантычнай па натуры, з багатай прыроднай фантазіяй. Найбяднейшая, яна з апошніх сіл вучыла сына — першая адправіла Янку ў пачатковую школу за 35 вёрст ад дому. Дзякуючы яе намаганням ён паступіў у Ковенскае рамеснае вучылішча. I хоць усе прадметы выкладаў адзін настаўнік, а за правіннасці білі шавецкім рамянём, веды ў гэты час юнак набыў неблагія. Шмат чытаў, сярод любімых аўтараў: Жуль Берн, Майн Рыд, Фенімор Купер, Іван Тургенеў, Максім Горкі... 3 ахвотай чытаў артыкулы Ч.Дарвіна. Ужо ў тыя часы ўзнікла цікавасць да гісторыі і геаграфіі.
У 1903 г. Я. Маўр здаў экстэрнам экзамен на званне настаўніка пачатковай школы, працаваў у Літве, а потым у Мінскай вобласці. Але доўга настаўнічаць не давялося — за ўдзел у нелегальным настаўніцкім з'ездзе ён быў пазбаўлены работы ў 1906 г. Толькі ў 1911 г. Я.Маўру з вялікімі цяжкасцямі ўдалося атрымаць месца выкладчыка геаграфіі ў Мінскай прыватнай гандлёвай школе.
Літаратурнай справай Я. Маўр заняўся, маючы за плячыма звыш дваццаці гадоў педагагічнай практыкі ў школах Беларусі. «Чалавек ідзе» — першая кніга Я.Маўра, з якой пачаўся яго літаратурны шлях у 1927 г.
Цікавая гісторыя стварэння своеасаблівага псеўданіма «Маўр». Напісаўшы сваю першую аповесць і вырашыўшы яе надрукаваць, настаўнік Іван Міхайлавіч Фёдараў стаў думаць пра псеўданім. Нічога не прыдумвалася, і тады Іван Міхайлавіч сказаў шылераўскую фразу, якую любіў паўтараць: «Маўр зрабіў сваю справу, маўр можа ісці». Слова «маўр» гучала ярка, прыгожа, таямніча. Пісьменнік дадаў да прозвішчачыста беларускі варыянт свайго імя — атрымаўся псеўданім «Янка Маўр». Менавіта пад гэтым псеўданімам назаўжды ўвайшоў пісьменнік у беларускую літаратуру, менавіта пад гэтым псеўданімам была апублікавана ў часопісе «Беларускі піянер» аповесць «Чалавек ідзе».
Напісаная яшчэ ў 1920 г., аповесць «Чалавек ідзе» з'явілася раней, чым кніга «Як чалавек зрабіўся веліканам» (аўтары М.Ільін, Е.Сегал). Мэтай Маўра было даць карціну-паходжання чалавека, садзейнічаць выхаванню навуковага ўяўлення пра развіццё чалавечага грамадства. Значна большая пазнавальнасць вызначае кнігу Маўра ў параўнанні з раманамі «Вамірэх» і «Барацьба за агонь» Жозефа Роні-старэйшага. Магчыма, не заўжды вытрымліваецца раўнавага пазнаваль-насці і мастацкасці, але кнігу чытачы палюбілі.
Пачалася плёная дзейнасць Янкі Маўра на літаратурнай ніве: «У краіне райскай птушкі», «Сын вады» (1928), «Пекла» (1929), «Слёзы Тубі», «Палескія рабінзоны», «Амок» (1930), «ТВТ» (1934), «Шлях з цемры» (1948), «Апавяданні» (1951) і інш.
Аповесць “ТВТ” з'явілася на 6 гадоў раней, чым «Цімур і яго каманда» А. Гайдара.
У 1950 г. выйшаў у свет «Збор твораў» Я.Маўра ў 2-х тамах.
«У краіне райскай птушкі» — другая аповесць Я.Маўра пра жыццё ў далёкай Новай Гвінеі. Цікавасць прадстаўляе вобраз місіянера Саку, прадстаўніка карэннага насельніцтва, хрысціянскім, міласэрным поглядам якога супрацьстаіць рэальнасць жыцця.
Падштурхнула Янку Маўра да стварэння гэтай аповесці кніга ўспамінаў славутага вучонага Міклухі-Маклая «Падарожжы», а прапанова напісаць падобную ішла ад пісьменніка Цішкі Гартнага.
Маўр цікава распавядае пра папуасаў, іх побыт, веру. Варожыя адносіны да белых тлумачацца тым, што папуасаў неаднаразова падманвалі. Барацьба за існаванне выклікае і сутыкненні паміж рознымі плямёнамі. Тут пісьменнік праяўляе глыбокую павагу да ўсіх народаў, паказвае еднасць прыроды чалавека незалежна ад яго нацыянальнасці.
Дзеянне аповесці «Сын вады» разгортваецца ў Вогненнай Зямлі. Мы знаёмімся з людзьмі, якія жывуць амаль у першабытных умовах, але маральныя каштоўнасці разумеюцца імі правільна. У сюжэце «Сына вады» значнае месца адведзена ўзаемаадносінам Манга (фуіджыйца) і дзяўчыны-англічанкі, якую ён уратаваў ад смерці (Белай птушкі, як зваў яе Манг). Прычым, чалавечыя якасці Манга падаюцца аўтарам значна вышэйшымі.
Сам пісьменнік ніколі не быў за мяжою, але на старонках яго кніг перад намі паўстаюць Ява і Цэйлон, Індыя і Кітай. Дакладна перадае пісьменнік экзатычнасць прыроды і жыццё іншаземных народаў. Пры чым, Маўр ніколі не малюе абарыгенаў як крывавых людаедаў, якімі часта ўяўляліся «дзікія плямёны» на старонках многіх прыгодніцкіх выданняў. Але аўтар і не ідэалізуе народы, якія амаль не ведаюць цывілізацыі -аб'ектыўна ён расказвае пра іх варварская звычкі, змрочныя забабоны.
Першы беларускі раман для дзяцей і юнацтва — «Амок» Янкі Маўра. У аснове кнігі — канкрэтны гістарычны факт паўстання на Яве ў 1926 г. Пісьменніку вельмі дапамагло веданне мовы эсперанта. Весткі пра паўстанне дапамаглі яму сабраць эсперантысты з Галандыі, Явы, Чылі, Германіі, Францыі. Пазнаёміўшыся з раманам у перакладзе на англійскую мову, інданезійскі дыпламат адзначыў, што «Амок» можа даць поўнае ўяўленне пра падзею.
Малюючы дзіўны экзатычны свет, Маўр паказвае несправядлівасці ва ўзаемаадносінах людзей, прычыны канфліктаў і сур'ёзных сутыкненняў. Трапічныя лясы, паляванне на тыгра, жудасны Кракатау...
Але мы бачым за гэтай экзотыкай барацьбу народа Явы за свабоду, супраць каланіяльнай залежнасці ад Галандыі.
Разважаючы пра сакрэт папулярнасці кніг Маўра, трэба адзначыць, што для беларускай літаратуры яго кнігі былі нехарактэрнымі, але яны не ўзніклі на голым месцы. Яны прадоўжылі традыцыі Майна Рыда, Жуля Верна, Фенімора Купера.
Нездарма Маўра называлі «беларускім Жулем Вернам», менавіта ён стварыў у беларускай літаратуры прыгодніцкую кнігу.
Творы Я.Маўра хутка станавіліся папулярнымі. Цікава, што яго аповесць «ТВТ» яшчэ на 1-м з'ездзе пісьменнікаў Самуіл Маршак назваў сярод дасягненняў савецкай прозы для дзяцей, аб ёй цёпла адазваўся М. Горкі.
У 1975 г. быў выдадзены збор твораў Я.Маўра ў 4-х тамах, дзе найбольш поўна былі сабраны яго творы: «Чалавек ідзе», «У краіне райскай птушкі», «Сын вады», «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», «Амок», «Шлях з цемры» і іншыя.
Гэта выданне сведчыць аб тым, што большасць з напісанага Я. Маўрам не састарэла. Менавіта таму і сёння перавыдаюцца яго кнігі. Сакрэт гэтага не толькі ў пазнавальнасці, a і ў мастацкіх якасцях яго твораў. Удалае спалучэнне займальнасці і мастацкасці нараджае той эфект, пра які добра сказаў Артур Вольскі: «Ёсць творы, прачытаўшы якія ў дзяцінстве, помніш іх усё жыццё». Да ліку такіх твораў можна аднесці многія аіювесці і апавяданні Янкі Маўра.
Янка Маўр прымаў актыўны ўдзел у стварэнні кнігі «Ніколі не забудзем» (успаміны беларускіх дзяцей пра час Вялікай Айчыннай вайны). Ён быў адным са сюіадальнікаў гэтай кнігі і яе рэдактарам. Амаль 2 гады збіралі матэрыял Я. Маўр і П. Рунец. Вынікам гэтай дзейнасці стала кніга надзвычайнага эмацыянальнагаўздзеяння, са старонак якой паўстае рэальнасць вайны — драматызм, жорсткасць, бесчалавечнасць.
Кнігі Я. Маўра перакладаліся на рускуіо, украінскую, літоўскую мовы. Асобныя творы выдаваліся ў Чэхаславакіі, Амерыцы, Англіі.
88 гадоў пражыў Янка Маўр, з іх 45 гадоў нястомна працаваў на ніве беларускай дзіцячай літаратуры. Гэта пачэсны і слаўны шлях.
Сярод старэйшых — найстарэйшы.
Між маладымі — малады.
Між працавітых — самы першы.
Яго не згорбілі гады.., —
так пісаў С.Шушкевіч у вершы «Янку Маўру».
Пра асобу Маўра яскрава сведчыць такі эпізод: будучы амаль сляпым, на 72-м годзе жыцця ён уратаваў сямігадовую дзяўчынку, што ледзьве не ўтапілася ў Чорным моры.
Маўру былі ўласцівы стрьшанасць, разважлівасць. Вельмі спакойна пераносіў ён нягоды. Лічыў, што чалавек павінен выхоўваць характар, вучыцца вытрыманасці. Побач з гэтымі рысамі суіснавалі прынцыповасць, уменне вы-казаць праўду ў вочы, што, канешне, не магло ўсім падабацца. Здзіўлялі аптымізм, цудоўнае пачуццё гумару. Да апошняга часу ён заставаўся чалавекам вясёлым, схільным да жарту.
Шчырае пачуццё чытачоў нараджалася ў адказ за тую адданасць дзецям, што адчувалася ў кнігах пісьменніка.
У 1971 г. Еўдакія Лось напісала верш «Памяці Янкі Маўра», дзе надзвычай трапна выказалася пра яго уклад у беларускую літаратуру.
Паміраюць палескія рабінзоны,
Першапраходцы і адкрывальнікі,
Спрадвечныя, нібы ў пушчы бізоны,
Скарбаў нашых стваральнікі і
ратавальнікі...
Яны нам вочы на свет адчынялі,
Вабілі далеччу, фарбамі, гукамі,
Каб ляталі,
Угору нас падкідалі,
Каб грэліся, птушанят на далонях
хукалі...
Вучылі: свет — не гушкі-гулюшкі,
Дужыя трэба мору і сушы...
У краіну райскае птушкі
Адлятаюць высокія душы.
Формы работы з кнігамі
ЯНКІ МАЎРА
Што ведаеш ты пра жыццё і творчасць Я. Маўра
(віктарына)
— Назавіце сапраўднае імя і прозвішча Янкі Маўра. (Іван Міхайлавіч Фёдараў)
— Кім працаваў Я. Маўр да таго, як пачаў займацца літаратурнай працай?
(Настаўнікам)
— Якія прадметы ён выкладаў? (Гісторыю, геаграфію)
— Якую назву насіла першая аповесць, напісаная Маўрам? («Чалавек ідзе»)
— Якія апавяданні Маўра вы ведаеце?
(«У цясніне», «Незвычайная прынада»,«Шчасце», «Ванька Жукаў», «Слезы Тубі» і інш.)
— Ці лічыце вы, што ёсць што-небудзь агульнае паміж кнігамі Я.Маўра «ТВТ» і А. Гайдара «Цімур і яго каманда»?
— Якія творы Я. Маўр прысвяціў нацыянальна-вызваленчай барацьбе каланіяльных краін? («Амок», «У краіне райскай птушкі», «У цясніне»)
— Хто такія «светлячкі»? (Светазар і яго сястра з аповесці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага»)
— Чые гэтыя рэчы: шнурок з чаравіка, лук, карэньчыкі? Што і для чаго змайстравалі з іх героі адной аповесці?
(Віктар і Мірон, для здабычы агню, «Палескія рабінзоны»)
— Я. Маўр лічыцца ў беларускай літаратуры заснавальнікам навукова-фантастычнага жанра. Сярод яго твораў гэтага напрамку вылучаецца...
(«Фантамабіль прафесара Цылякоўскага»)
— У рэдагаванні і складанні якой кнігі, перакладзенай пасля на кіргізскую, венгерскую, татарскую, японскую мовы, прыняў актыўны ўдзел Я. Маўр?
(«Ніколі не забудзем»)
— Што ўяўляў сабой Я. Маўр як асоба? Якім чалавекам бачыце вы пісьменніка?
— Чаму Я. Маўра называюць «беларускім Жулем Вернам»?
«Успомні назвы»
(літаратурная гульпя)
Успомніце назвы:
— Аўтабіяграфічнай аповесці пісьменніка.
(«Шлях з цемры»)
— Першага беларускага рамана для дзяцей.
(«Амок»)
— Аповесці, у якой Маўр імкнуўся даць чытачам уяўленне пра паходжанне чалавека.
(«Чалавек ідзе»)
— Твора, у якім Маўр пераконваў чытача, што найцікавейшае — гэта не заўсёды далёкае, што часта мы не бачым па-сапраўднаму цікавага таго, што знаходзіцца побач. Што гэта за аповесць?
(«Палескія рабінзоны»)
— Вострава, на якім у 1926 г. адбылося паўстанне.
(Ява)
— Краіны, дзе жыве райская птушка. (Новая Гвінея)
— Апавядання, якое мае такі канец: «Але ж затое за гэтую нагу сям'я кармілася некалькі месяцаў. А потым... потым зноў зажылі, як і раней...»
(«Незвычайная прынада»)
— Страшнай хваробы яванцаў. («Амок»)
— Дрэва, якое квітнее толькі адзін раз за сваё жыццё на 50-м годзе. (Яванская пальма)
— Твора, які заканчваўся словам!: «I, бадзяючыся па імглістых вуліцах Лондана, ён часта ўяўляў сабе іншы горад скал, вуліцы-каналы, марскіх птушак, кану, сям'ю і Мгу». («Сын вады»)
— Аповесці, на старонках якой мы сустракаем апісанне старажытных жывёл — вялізных мастадонтаў, тапіраў і іншых.
(«Чалавек ідзе»)
— Таварыства, створанага школьнікамі ў аповесці «ТВТ». (Таварыства ваяўнічых тэхнікаў)
— Аповесці, у якой мы сустракаем такое радыёпаведамленне: «Трэці дзень у нас пурга. Кузьменка пры смерці. Выратаваць можа толькі ўліванне крыві. Група першая. Яе ў нас няма...». («Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» )
Выправіце спіс твораў Янкі Maўpa: «У краіне вады», «Фантамабіль Тубі», «Сын прафесара», «Слёзы Цылякоўскага», «Чалавек райскай птушкі», «Амок з цемры», «Шлях ідзе».
ЯНКА МАУР
«Палескія рабінзоны»: пытанні да абмеркавання аповесці
— Дзе і калі адбываюцца падзеі, пра якія даведаліся мы з аповесці? -Назавіце прозвішчы Мірона і Віктара, галоўных герояў кнігі. (Мірон Бажко, Віктар Каляга)
— Якія цяжкасці рабінзонскага жыцця здаюцца вам самымі складанымі? Што дапамагло хлопцам іх пераадолець? Як спатрэбіліся хлопцам для выжывання атрыманыя веды? Чаму хлопцы прыйшлі да высновы, што кнігі трэба чытаць уважліва?
— Як вы лічыце, ці можна ўвогуле забіць медзведзя так, як апісана ў кнізе?
(Падобны факт апісаны вядомым рускім пісьменнікам-прыродазнаўцам Віталем Біянкі)
— Што агульнае бачыцца вам у характарах Мірона і Віктара? Якія асаблівасці характараў хлопцаў вы заўважылі? Хто з іх вам больш сімпатычны?
— Апісваючы адносіны Віці і Мірона, аўтар кнігі заўважае, што «яны заўсёды спрачаліся паміж сабою, але былі найлепшымі сябрамі і жыць не маглі адзін без аднаго». Як вы лічыце, ці бывае падобнае сяброўства ў жыцці?
— Якім паўстаў перад вамі жывёльны свет Палесся? Ці згодны вы са сцвярджэннем Я. Маўра, што ў Беларусі «ёсць шмат куткоў, не горшых ад заморскіх. Ёсць пушчы, не менш цікавыя, чым далёкія трапічныя лясы. Ёсць звяры, якія радзей сустракаюцца на свеце, чым сланы і тыгры»? Што здаецца вам у беларускай прыродзе асабліва цікавым ?
— Успомніце вядомыя вам кнігі, героі якіх таксама аказваліся на востраве. Як яны сябе паводзілі там? Параўнайце іх з Міронам і Віцем.
— Нагадайце, што ў аповесці здалося вам самым цікавым, выклікала моцнае здзіўленне альбо ўсмешку.
Л. Садоўская
Крыніца:
Садоўская, Л. Капітан нашых падарожжаў Янка Маўр / Л. Садоўская // Бібліятэка прапануе. – 2003. – № 2. – С. 11—13.